Organizmlarni muhit bilan o’zaro ta’siri - Экология - Рефераты

Organizmlarni muhit bilan o’zaro ta’siri

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

80.5 KB

Organizmlarni muhit bilan o’zaro ta’siri Reja: 1. Tabiiy muhit va iqlim omillari. 2. Yorug’likni organizmlar bilan o’zaro ta’siri. 3. Haroratni organizmlar bilan o’zaro ta’siri. Tabiiy (biologik) maromlar. 5. Sutkalik va yillik maromlar.

Tayanch so’z va iboralar: Organizm adaptatsiya, transpiratsiya, fotoperiodizm, xlorofill, potskilometriya, foydali harorat, tabiiy marmlar, ekzogen marom, radiatsiya. 1. Tabiiy muhit va iqlim omillari Organizmlar muhit bilan o’zaro bog’liq bo’lib, muhitsiz ular yashay olmaydi. Tabiiy muhit degan tushuncha organizm, populyatsiya, tabiiy guruhlar yashab turgan jonli va jonsiz tabiatning barcha shart-sharoiti kiradi. Organizmlar maddalar almashinuvi jarayonida atrof-muhitga ta’sir etib, uni o’zgartiradi. Tabiiy muhitdagi o’zgarishlar esa, organizmlarda yangi ekologik adaptatsiyani vujudga keltiradi. Biotik (tirik) organizmlar faoliyatining ta’siri bilan abiotik (jonsiz) tabiatda ro’y beradigan o’zgarishlarning miqyosi va ahamiyati kattadir. O’simliklarning fotosintez jarayonida hosil bo’lgan kislorodning, boshqa tirik organizmlar uchun ahamiyati katta bo’lsa, tuproq hosil qiluvchi mikroorganizmlarning ta’sirida esa tuproq paydo bo’lgan. Evolyutsiya jarayonida o’simliklar va hayvonlar shu tuproq tarkibiga va xarakteriga moslashgan. Yer yuzida iqlim ham o’zgarib, uning mahalliy xususiyatlari -mikroiqlimlar vujudga kelgan. Iqlim muhitning asosiy komponentlaridan biridir. Er yuzida o’simlik va hayvonlarning hayotiga ta’sir qiladigan quyidagi iqlim elementlari yoki omillari mavjuddir: 1. Yorug’lik; 2. Harorat, issiqlik; 3. Namlik; SHo’rlanish; 5. Havo oqimi (shamol); 6. Yer magnit maydoni; 7. SHovqin, radiatsiya, hamda boshqalar. 2. Yorug’likni organizmlar bilan o’zaro ta’siri Yorug’lik o’simliklar uchun borinchidan fotosintez jarayonining amalga oshishida asosiy sharoitlardan hisoblanadi, ikkinchidan u transpiratsiyani, ya’ni bug’lanishni

tezlashtiradi. Uchinchidan o’simliklarning o’sish tezligini sekinlashtiradigan va kuchaytiradigan muhit omili hisoblanadi. Yorug’lik manbai kuyosh radiatsiyasi hisoblanadi. Butun tushadigan kuyosh radiyatsiyaning 43% atmosfera orqali qaytariladi (sochiladi), 15% atmosferali isitish uchun ketadi, 42% yer yuziga yetib keladi. Yorug’likning ekologik ta’siri quyidagicha: 1. fotoperiodizm – kun bilan tunning qonuniyati almashinish. 2. yorug’likning intensivligi. 3. to’g’ri va sochilgan radiatsiyaning ta’siri. 4. yorug’lik energiyasining kimyoviy ta’siri. O’simliklarning yorug’likka moslashishida o’simlik yashaydigan muhitning yorug’lik bilan ta’minlanishi juda turli tumandir. Vizner o’simliklarning yorug’likka munosabatni hisobga olib, 3 ta ekologik guruhga ajratadi. 1. Yorug’sevar o’simliklar – geliofitlar; 2. Soyaga chidamli o’simliklar; 3. Soyasevar o’simliklar – stsiofitlar. Yorug’likni sevuvchi (geliofit) o’simliklarning barglari yorug’likdan boshqa tomonga o’girilib tursa, soyada o’sadiganlarning barglari quyoshga intiladi. O’simliklarning yorug’likka moslashuvini barg chidamliligidan ham ko’rishimiz mukin. Yorug’likni sevuvchi o’simliklardan barglarning ustki qismi nurni qaytarishga moslashgan, ya’ni yaltiroq lak bilan qoplanganday. Masalan: magnoliya, lavr. Boshqa o’simliklarda barglar tukchalar bilan qoplangan bo’ladi. Soyani sevuvchi (stsiofit) o’simliklarda akademik V.N. Lyubimenko 600 tur o’simlikni o’rganib shunday xulosaga keladi, soyasevar o’simliklarning bargida xlorofill miqdori yorug’sevar o’simliklarnikiga nisbatan ko’p. Ularning rangi to’q yashil bo’ladi. Yorug’likning hayvonlar uchun yashil o’simliklar singari muhim emas, chunki geterotrof organizmlar o’simliklar tomonidan yig’ilgan energiya hisobiga yashaydilar. Lekin hayvonlar hayotida ham yorug’lik ma’lum ahamiyatga

ega. Hayvonlar uchun yorug’lik bu ko’rish degani, ular ham yorug’likka moslashib yashaydi va yorug’likka munosabati bo’yicha quyidagi turlarga bo’linadi: 1. Yorug’likni sevuvchi, ya’ni kunduzi hayot kechiradigan hayvonlar – fotofillar; 2. Qorong’uni sevuvchi, ya’ni kechasi hayot kechiradigan hayvonlar – fotofoblar; Turli geografik zonalarda yorug’lik nurining davomiyligi (kunning uzunligi) turlicha. SHuning uchun ham kunning uzun va qisqaligiga moslanish kelib chiqqan. Organizmlarni kunning uzun va qisqaligiga javob reaktsiyasi, ya’ni moslanishi fotoperiodizm deyiladi. Buni 1920 yil Amerika olimlari V. Garner va Allardlar kashf etishgan. Fotoperiadik reaktsiya belgilariga qarab o’simliklar quyidagi guruhlarga bo’linadi: 1. Qisqa kun o’simliklari – gullash fazasi o’tishi uchun sutkada 12 soat kerak (kanop, tamaki); 2. Uzun kun o’simliklari – 1 sutkada 12 soatdan ko’p yorug’lik kerak (kartoshka, bug’doy, ismaloq); 3. O’rtacha holdagilar (gvaoyula) bular uzun kunda ham qichqa kunda ham gullaveradi. 3. Haroratni organizmlar bilan o’zaro ta’siri. Organizmlar uchun muhit shart-sharoitlaridan biri haroratdir. Harorat, namlik, ozuqa singari ekologik omil sifatida har bir indivitga ta’sir etadi. SHunga javoban organgizmlarda tabiiy tanlanish orqali turlicha moslanishlar paydo bo’ladi. Hayot faoliyati uning eng qulay bo’lgan omillar intensivligiga – optimum deb ataladi. U yoki bu omillarning har bir tur uchun optimal ahamiyati har hil bo’ladi. U yoki bu omilga munosabatiga ko’ra, turlar issiqsevar va sovuqsevar (fil va oq ayiq), namsevar va quruq sevar (saksovul) ko’p yoki kam sho’rlangan muhitga moslashgan va x.k. bo’lishi mumkin. Harorat asosiy iqlim omillaridan biri bo’lib, u organizmlarga bevosita va bilvosita ta’sir ko’rsatadi. Havo o’simliklar va hayvonlar ta’sirida o’zgarib turadi. Asalarilar

o’z uyalarida harorat 13° S darajada pasayganda, muskullar harorati natijasida harorat 20-30°S darajaga ko’tariladi. Harorat organizmda boradigan hayot uchun muhim jarayonlariga: o’sish rivojlanish, nafas olish, oganik moddalarning sintezlanish va x.k.larga ta’sir qiladigan muhit omillaridan biridir. Organizmlar bizning planetada katta harorat diapazonida yashaydilar. Ko’p turlar uchun 20-30 daraja ekologik optimum hisoblanadi. Ko’pchilik gidrobiontlar esa, 35 darajadan baland haroratda yashay olmaydilar. Issiq sevar, quruqda yashovchi organizmlar +50°S darajagacha haroratga chidamlidirlar. Ba’zi qisqichbaqalar +45-48 darajada yashaydi va suvning harorati 30 darajagacha tushib qolsa o’ladi. Organizmdagi moddalar almashinuvi jarayonlarining o’tishi ham haroratga bog’liq. Haroratning 10 darajaga ko’payishi reaktsiyaning 2-3 marta tezlashtiradi (Vant Goff qonuni). Issiqlik almashinuvining ikkita asosiy turi mavjud: 1. Poykilotermiya – savuqqonliklar; 2. Gomoyotermiya – issiqqonliklar. Poykilotermiya deb hayoti birinchi navbatda haroratga bog’liq bo’lgan, tanasining harorati tashqi muhit haroratga bog’liq holda o’zgaruvchilarga aytiladi. Poykilotermiya hamma mikroorganizmlar, o’simliklar ba’zi bir umurtqasiz hayvonlarga xos. Tana haroratini tashqi muhit haroratiga bog’liq bo’lmagan holda doimiy (optimal) holda tutuvchi organizmlar gomoyoterm hayvonlar deyiladi. Yashash uchun noqulay bo’lgan sharoitda bu hayvonlar uyquga ketadi. (yumronqoziq, tipratikan yoki chuqur uyqudagi ko’rshapalak, bo’rsiq, ayrim qushlar). Bu hayvonlarda tashqi muhit harorati pasayishi bilan modda almashinuv darajasi ham pasayadi. Muhit harorati hayvonlarning rivojlanishiga, holatiga, yashab qolishiga, ko’payishiga, ya’ni soni va tarqalishiga ta’sir qiladi. Gomoyotermiya qushlar va sut emizuvchilarga ham hosdir. O’simlik harorati doimiy emas, harorat issiqlik balansi, ya’ni energiyaning yutilishi va berilishi nisbati bilan belgilanadi. O’simliklar yuqori haroratga

moslashishida dastlabki rolni undagi sovitib turish holati – transpiratsiya o’ynaydi. Bu esa uning juda qizib ketishini oldini oladi. O’simlik haroratining havo haroratidan oshishi 20 darajaga yetishi mumkin. Go’shdor sabzovotlar, masalan, pomidor, torvuz kabilar kuchli qizib ketadi, havo haroratidan 10-15 daraja yuqori bo’ladi. Yuqori harorat ta’sirida o’simliklar uchun xavf xatarlar bo’lishi mumkin. Kuchli suvsizlanish va qurib qolish, xlorofill buzilishi, nafas olishni qayta tiklanmasligi kabi fiziologik jarayonlar, tsitoplazmaning kagulyatsiyasi va o’lish. Tuproqning qizib ketishi ildiz bo’yinning kuyishiga olib keladi. Ko’pgina o’simliklar +70°S darajaga chiday oladi, lekin ayrim o’simliklar +40 +50 darajada nobud bo’ladi. Yuqori haroratda o’simliklarning o’lishiga sabab o’simlik to’qimalarida oqsil va aminokislotalarning parchalanish natijasida to’plangan ammiakning tsitoplazmaga zaharli ta’siridir. O’simliklar hayoti uchun haroratning asta – sekin pasayishi ham katta ahamiyatga ega, bunday holda ular qish sharoitiga borgan sari moslashib boradi. Bordi-yu, kuzda havo birdaniga sovub ketsa o’simliklar katta zararlanadi. Agar harorat yetarli bo’lmasa, o’simlik gullmaydi, hosilga kirmaydi gullagan taqdirda ham mevasi pishib yetilmaydi. Ma’lum bir davrda o’simlik tomonidan olingan issiqlik miqdoriga musbat yoki foydali haroratlar yig’indisi deyiladi. O’sish davrida kerakli foydali haroratlar yig’indisi o’simliklar turiga qarab turlicha bo’ladi: Masalan: paxta uchun 2000-3000°S, arpa uchun 1600-1900°S, sholi uchun 3500- 4000°, yoki ipak qurti uchun 1240°S va h.k. O’simliklarda issiqlikni qaytarish uchun ikki xil moslashuv kuzatiladi: 1. Anotomo – morfologik moslashuv – tukchalar bilan qoplanishi, oq rangli bo’lishi, barg plastinkalarining qayrilib qolishi, bargning yaltirashi, vertikal joylashishi, g’allasimonlarda barglarning o’ralishi va boshqalar; 2. Fiziologik moslashuv – bargning qizib ketishiga qarshi kuchli transpiratsiya. Sovuq mavsumga moslashish – bu yillik rivojlanish davrida o’simliklarning asosiy moslanishi hisoblanadi – aktiv va tinim fazalar navbatlashadi.

O’simliklarning tarqalishi ham haroratga bog’liq . Yer yuzasida 5 ta iqlim zonasi mavjud: 1. Ekvator; 2. Tropik o’rtacha yillik harorat +16°Sdan yuqori, vegetatsiya yil bo’yi davom etadi; 3. Subtropik – vegetatsiya yil bo’yi davom etadi, lekin yil davomida 1-4 °S ga past harorat kuzatiladi; 4. O’rta iqlim, o’rtacha harorat 0°S dan yuqori, +16°S dan past; 5. Qutb (polyarn ы y), eng issiq oy iyulь, +10°S dir, vegetatsiya 7-8 oy davom etadi. Tuproqlarning soni qutbdan ekvatorga tomon ortib boradi. Yuqorida asosiy muhit (iqlim) omillaridan yorug’lik va haroratning organizmlarga qay tarzda ta’sir qilishi bayon qilindi. Xuddi shuningdek, namlik, havo oqimi (shomol), topografik omil-relьef sharoiti, tuproqning mexanik va kimyoviy tarkibi, uning fizik xususiyatlari, yer magnit maydoni, yong’inlar, shovqin, radiatsiya va boshqalar ham organizmlarga turli darajada ta’sir ko’rsatadi. Organizmga har bir omil ta’sir etishga qarab moslashadi. Bundan tashqari har bir mavjudotga boshqa tirik organizmlarning ham ta’siri bor. O’simlik, hayvonlar va mikroorganizmlar bilan o’zaro aloqada bo’ladi. Tabiiy (biologik) maromlar. Organmizlarning asosiy va fundamental xususiyatlaridan biri – bu ulardagi ko’p jarayonlarning davriyligidir. Yerdagi hayot hujayralaridan tortib to biosferagacha ma’lum maromlarga bo’ysunadi. Organizmlar hayotining yil davomida boshqarib turilishi biologik maromlar (ritmlar) deyiladi. Organizmlar uchun tabiiy maromlar 2 xil, ya’ni ichki va tashqi muhitda bo’ladigan tsiklik o’zgarishlarga bog’liq.

Ichki yoki endogen maromlar. Ichki tsikllar – bu organizmlarning fiziologik maromlaridir. Maromlar xujayrada, oksil sintez qilinishida, fermentlar ishlashida, fotosintezda va boshqa jarayonlarda kuzatiladi. Hujayraning bo’linishi, muskullarning qisqarishi, yurak urishi, nafas olish, nerv sistemasining qo’zg’alishi va boshqalar ma’lum bir maromga bo’ysunadi. Har bir sistema o’z davriga ega. Bu davrni tashqi muhit omillari orqali qisman o’zgartirsa bo’ladi, ba’zi hollarda o’zgartirib bo’lmaydi. Ana shu marom yoki ritm endogen marom deyiladi. Endogen yoki ichki maromlar organizm xulq atvorini davriy o’zgarishlariga olib keladi. Ichki va tashqi maromlar navbatidagi fazaning boshlanish vaqtiga bog’liq. Tirik organizmlar unga qarab o’zgaradi. Tashqi yoki ekzogen maromlar geofizik asosga ega, chunki ular yerning quyoshga nisbatan va oyning yerga nisbatan aylanishiga bog’liq. Bu aylanish natijasida planetadagi bir qator ekologik omillar yorug’lik, harorat, bosim, havo namligi, atmosferadagi elektromagnit maydoni, okeanlardagi suvning ko’tarilishi va pasayishi hamda boshqalar qonuniyatli ravishda o’zgaradi. Bundan tashqari organizmlarga ta’sir qiluvchi hodisalardan biri kosmik maromlar, ya’ni quyosh aktivligining davriy o’zgarishidir. Quyosh uchun 11 yillik tsikl xarakterli. Quyosh radiatsiyasining o’zgarishi planetamizdagi iqlimga ta’sir qiladi. 5. Sutkalik va yillik maromlar. Organizmlarning biologik maromlari sutkalik va oy davomidagi, hamda yillik tsikllarga bo’linadi. Mana shular tufayli organizmlarning asosiy biologik xususiyatlari ovqatlanish, o’sish, ko’payish, sutka yoki yillning qulay vaqtiga to’g’ri keladi. Sutqalik maromlar bir hujayrali organizmdan tortib odamgacha uchraydi. Odamning 100 dan ortiq fiziologik funktsiyasi sutkalik o’zgarishlarga bog’liq o’zgaradi. Ular uyqu, tana haroratining o’zgarishi, yurak urishi, ritmi, nafas olish chastotasi va uning chuqurligi, ter chiqarish, aqliy mehnat qobiliyati va

boshqalardir. Masalan: ba’zi o’simlik gullarining ochilib yopilishi ma’lum vaqtga mo’lljallangan, barglarning ko’tarilishi va tushishi va boshqalar. Hayvonlar uyqu va uyg’onish bo’yicha kunduzgi va kechki hayvonlarga bo’linadi. Kunduzgi hayvonlarga – tovuqlar, chumchuklar, yumronqoziq, chumoli, ninachi va boshqalar misol bo’ladi. Kechki hayvonlarga tipratikan, qo’rshapalak, boyo’g’li, ko’pchilik mushuksimonlar, qurbaqalar, suvaraklar va boshqalar kiradi. Ba’zi bir hayvonlar kechasi va kunduzi ham aktiv bo’ladilar. Bunday marom ko’p fazalik marom deyiladi. Bularga yirtqichlar va yer kavlovchi hayvonlar misol bo’ladi. Sutkali ritm organizmlarning vaqt sezishining asosida yotadi. Tirik organizmlarning bu xususiyatiga biologik soat deyiladi. Oylik maromlar – sutka davomida 2 marotaba, oyning boshida va oxirida dengiz va akean suvining ko’tarilishi va pasayishida kuzatiladi. Bir oyga teng bo’lgan davriylik kuruklikda va dengizlarda yashovchi bir necha organizmlarda kuzatiladi. (ustritsa, molyuskalar va aterinya degan baliq). Yillik maromlar organizmlarda yil davomida fizik sharoitning o’zgarishi, turlar evolyutsiyasida turli moslashuvlarni keltirib chiqargan. Bulardan eng asosiysi – ko’payish, o’sish, migratsiya va noqulay sharoitlarga moslashuvlardan iborat. Yillar davomida davriy o’zgarishlar organizmlar fiziologiyasi, xulq atvori, mofologiyasi va hayot tsiklining o’zgarishiga ta’sir qilgan. Bu o’zgarishlarning ta’siri shundan iboratki, tur hayotidagi asosiy davr uning ko’payish davri eng yaxshi qulay davrda o’tkaziladi. Kritik noqulay davrda esa o’zgarmas holatga o’tadi. Mavsum davomida tashqi muhitning o’zgarishi kuchli bo’lsa, organizmlarning yil davomida o’zgarishlari shunchalik kuchli bo’ladi. Masalan: kuzda darahtlar bargining to’kilishi, tinim holatiga o’tishi, teri ostidagi moy qatlamlarining hosil bo’lishi, hayvonlar yungining o’zgarishi, migratsiya va boshqalar – o’rtacha iqlimli va sovuq joylarda kuzatiladi. Tropik iqlimda esa bu o’zgarishlar kam kuzatiladi. Janubiy yarim shar hayvonlari bilan shimoliy yarim shar hayvonlarining yashash sharoiti maromlari farq qiladi.

Yillik maromlar – bu organizmlarning umumiy xususiyatlaridan bo’lib hisoblanadi. Ma’lumki, Respublikamiz viloyatlarida yillik harorat maromiga ko’ra organizmlarning rivojlanishi uchun qulay davrlar olti oy davomida etadi. SHu davr ichida tirik organizmlarda asosiy fenologik hodisalar ro’y beradi. Yer yuzida qorlar erib, bahor keladi. Tuproq yuzasi yashil o’tlar, o’simliklar bilan qoplanadi. Uchib ketgan qushlar qaytib keladi, qishlab chiqqan hashoratlar hayoti faollashadi. Yoz oylarida harorat qulay bo’ladi. Darahtlar va boshqa ko’pchilik o’simliklarning o’sishi sekinlashadi. Yoki butunlay to’xtaydi, qushlarning ko’payish davri tugaydi. Yozning ikkinchi yarmidan boshlab, erta kuzda ko’pchilik o’simliklarning meva va urug’lari pishadi. To’qimalarida ozuqa moddalari to’planadi. Daraxtlarning qishlaydigan qurtaklari shakllanadi va novdalari qotib yog’ochlashadi. Qushlar galalashib uzoq tropiq mamlakatlariga uchishga hozirlana boshlaydi. O’simliklarda xazonrezgilik kuzatilib qushlar uchib ketadi. Hashoratlar va umurtqasiz hayvonlar uchramay qoladi. Sovuq boshlanishidan avval haroratni iroda etolmaydigan organizmlar tinim holatiga o’tadi, umurtqali hayvonlar, qushlar va sut emizuvchilarning qish mavsumiga moslanishi kuzatiladi. Ular kuzda tulaydi, qalin va uzun xattoki oq rangdagi yunglar va tivit hosil qiladi, qushlar pat chiqaradi. Qishda yetarli oziqlana olmaydigan hayvonlar, ko’rshapalaklar, kemiruvchilarning ko’pchilik vakillari, bo’rsiqlar, ayiqlar o’yquga ketadi. Suvda suzadigan hashoratxo’r parrandalar qishda ozuqa topib yeya olmaydi, shuning uchun ular mavsumni migratsiya qilishga majbur. Bularning hammasi muhitning kunlik, oylik va yillik maromlariga organizmlarning bergan javobi hisoblanadi. SHunday qilib organizmdagi o’zgarishlar yil davomida qisman ichki endogen marom va qisman tashqi ekzogen muhit o’zgarishlari orqali amalga oshadi. Bu hodisaning moslanish xarakteri shundaki, muhitning qisqa davriy o’zgarishlari organizmlar biologik maromini o’zgartiraolmaydi. Fotoperiodizm ham biologik marom bo’lib, kun uzunligi orqali organizmga ta’sir qiladi.

Похожие

Geomorfologik muhit

Tabiat bilan jamiyat o’rtasidagi o’zaro munosabatlar, uning keskinlashuv sabablari va oqibatlari

Muhit. Ekologik omillar va ularning tirik organizmlarga ta’sir etishining umumiy qonuniyatlari.

Atrof tabiiy muhit

Аtrоf muhit rеsurslаri