Hozirgi zamom sharoitida insonnig sotsial, biologik va ekologik imkoniyatlarini maqbul holatda keltirish - Экология - Рефераты

Hozirgi zamom sharoitida insonnig sotsial, biologik va ekologik imkoniyatlarini maqbul holatda keltirish

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

79 KB

www.arxiv.uz Reja: 1. Tabiatning ifloslanishiga ta`sir qiluvchi salbiy omillar. 2. Ob`yektiv omillar. 3. Sub`yektiv omillar 4. Tuproq va o`simliklarning holati. 5. Inson ekologiyasining demografik jihatlari.

www.arxiv.uz Fan va texnika taraqqiyoti ma`lumki, ishchilar mehnatining mazmuni va shakllarida o`zgarishlarga olib keladi Tor ixtisosli kasblar o`rnini boshqaruv sozlash va mexanizatsiyalashga va avtomatlashgan sistemalarga xizmat ko`rsatish funksiyalarini o`zida uyg`unlashtiruvchi «keng tarmo`li» kasblar egallaydi. B N.Bessonovning ta’kidlashicha, yangi ishlab chiqarish bir ish o`rnida turli xildagi faoliyatlar birlashishiga olib keladi va binobarin hozirgi ishchida bilim doirasi keng bo`lishni, zaionaviy fizika, kimyo, ishlab chiqarish, elektronika, kibernetika va hokazo kasblar asoslarini bilishni taqozo etadi. Bundan tashqari o`ziga topshirilgan qurilimalar majmuining ishlashi uchun mas`uliyat hissi rivojlangan bo`lishi lozim. Chunki bu qurulmalarni ishdan chiqishi, mehnat jamoasi va jamiyat uchun katta iqtisodiy talofatlarga olib kelishi mumkin. Ishchi maxsulot, texnalogiyalar, uskunalar, kasblar yangi turlarini o`zpashtirib olishga tayyor bo`lish kerak. Bu omillarning barchasi kishi tanasi va ongining ruxiy-jismoniy holatiga jiddiy ta`sir ko`rsatadi. Asta-sekin xodimning shaxsiy rivojlanish saviyasi, uning ruxiy-jismoniy xolati ijtimoiy mexhat unumdorligiga bevosita ta`sir qiluvchi muhim omilga aylanmoqda. Umuman olganda, hozirgi ishlab chiqarish taraqqiyoti, yangi xildagi xodimning tarbiyalash zarurligidan dalolat berabi. Bu extiyoj mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish yo`llariga mos tushadi. Fan va texnikadagi o`zgartirish tufayli sodir bo`ladigan ijtimoiy o`zgartirishlar faqat avtomatlashtirish oqibati emas. Ular ishlab chiqarish operatsiyalarini kompleks mexanizatsiyalash, ularning maqbul tarzda tashkil etish va boshqa ko`plab jarayonlar oqibatida yuzaga keladi. Aytilganlardan ko`rinib turibdiki, ilmiy texnik revolyutsiya, texnika, texnolgiyalar, ilm-fandagi xodimlarga bog`liq bo`lmagan to`ntarish bilangina cheklanmaydi. Takidlanaganidek, bu to`ntarish ishlab chiqarish kuchlarining tizimida yaxlit yuz berar ekan. U asosiy ishlab chiqarish kuchi insonga, uning ruxiy-jismoniy imkoniyatlariga, mehnat qiliayotganiga, moddiy-ma`naviy boyliklar yaratishga ham bog`piq. Bu faol, ta`sirchan insoniy omil ko`pincha ijtimoiy ekologik va tibbiyot yo`nalishlarida bizning ilmiy va falsafiy adabiyotlar

www.arxiv.uz e`tiboridan chetda qolmoqda. Ishlab chiqarish soxasini avtomatlashtirishning ijtimoiy-gigienik, tibbiy-biologik, ruxiy-jismoniy va ijtimoiy-ekopogik jihatlari kam o`rganilganicha qolmoqda. Hozirgi sharoitda mehnatda texnologik va ruxiy-jismoniy jarayonlarining o`zaro aloqasi muhim ahamiyat kasb etadi. Ilgari kishining biror kasbga o`rgatish, uning mehnati mazmun amalda ko`p yillar o`zgarmay qolishiga garov b`olsa, ipmiy-texnika revolyutsiyasining taraqqiyoti, yangi texnopogiyalar joriy qilishni va xodimlarning kasb malaka mazmunidagi o`zgarishlar bilan bog`liq bo`lgani uchun ishchining amaliyotda to`plagan tajribasi, rolini ancha susaytiradi. Ayni chog`da, mehnat fiziologiyasidan ma`lumki, u yoki bu faoliyat paytidagi mashqlar jarayonida ishga bevosita jalb qilingan a`zolarninggina emas, balki asosiy ish tizimi bilan bog`liq boshqa bir qator qism va a`zolarning ham ish imkniyatlari kengayadi. Bu butun tananing ish imkoniyatlarini kengaytiradi, uning faoliyatida yangi, yuqoriroq pog`onaga ko`taradi. Shunday qilib, ishlab chiqarishning avtomatlashtirish jarayoni ishchi salomatligini shakllantirishda yangi muammoni ilgari suradi, ishlab chiqarishdagi tez o`rganayotgan sharoitlarni, insonning ijtimoiy kasb mavqei o`zgarishiga moyilligini yuzaga keltirishni xisobga olib texnologik jarayoning ruxiy-jismoniy. psixorogik-ijtimoiy gigienik o`lchovlarni ishlab chiqish joiz. Mikroelektronika informatika, robototexnika va biotexnologiyaning rivojlanishi bilan bog`liq ravishda, ilmiy-texnika taraqqiyoti sifat jixatdan, yangi bosqichga kirish tufayli inson faoliyatiming soxalariga jiddiy ta`sir ko`rsatadi. Bu hozirgi ishchining ruxiy-jisioniy xolatini maqbul holga keltirish, uning ijtimoiy- biologik imkoniyatlari va har tomonlama rivojlanishini ta`minlashga aksini topadi. Bu muamolarning hal etilishi ko`p jihatdan aholi muayyan professional va ijtmoiy guruxlarining salomatligini aniqlab olishga bog`liq. Bunda hududiy ijtimoiy ekosistemalar va antropotizimlar, shuningdek mexnat faoliyati va mehnatning ijtimoiy-ekologik sharoitlarini hisobga olish zarur. Jamiyat ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini qayta ko`rish bosqichida aholi

www.arxiv.uz salomatligi tushunchasining o`zi yangi mazmun kasb etadi. Inson faoliyatining makon-davr o`lchovlari jiddiy kengayishi, hozirgi ITR ta`sirida yuzaga kepayotgan yangi ekologik vaziyat salomatlik saviyasini belgilab olish, inson tanasining ruxiy-jismoniy maqbul holatlari me’yorini oydinlashtirish vazifasini ilgari suradi. Salomatlik saviyasini belgilab olish muhim insonparvarlik va xalq xo`jaligi axamiyatga egadir. Salomatlik imkoniyatlarini aniqlash xududlarining iqlimiy-jug`rofiy sharoitlari, etnik rivojlanishidagi o`ziga xosliklar, axoli turmush tarzi, ilmiy-texnika revolyutsiyasi ustivor soxalardagi texnologiya saviyasi, ishlab chiqarish imkoniyatlariga mu`ofiqligini hisobga olgan holda amalga oshiripishi kerak. O`rta Osiyo hududining keng va jabal tarzda o`zlashtirilishi yuz berayotgan sharoitlarda insonning turli tabiiy va ijtimoiy muhitidagi omillar, hududlardagi odatdan tashqari iqlimiy jug`rofiy sharoitlarga moslashish mexenizmlarni o`rganish katta ijtiioiy ahamiyat kasb etadi. Jamiyatdagi turli ijtimoiy va demografik guruxlarning salomatligini aniq nazorat qilish kerak. Bu kishilarning samarali turmush kechirishi va mehnat qilish, aholi turli toifalarning ijtimoiy faolligini oshirish qaratilgan muhim shartlar aylanmog`i joiz. Aholi turli toifalarining salomatligini muxofaza qilish masalalarini samarali hal etish salomatlikka doir ko`rsatkichlarga baho berishda hududiy o`lchovlar va mezonlar yo`qligi tufayli orqaga surilmoqda. «Soglom kishi» tushunchasi toifalarga bo`lgan holda qo`llash zarurati kishilarning mamlakat turli hudublarida istikomat qilishlari bilan ham belgilanishi kerakligi juda to`g`ri ta`minlanadi. Zero uzoq shimoldagi shdroitlarda yashaydigan sog`lom kishi va O`rta Osiyo yoki boshqa hududdagi sog`lom kishi bir xil tushunchalarda o`lchanishi mumkin emas. Chunki ularning faoliyat yo`nalishi va turmush tarzi bir- biridan ancha farq qiladi. Mehnat potensialini ijtimoiy, ruxiy-jismoniy imkoniyatlarini maqbul holatga keltirshning muhim mezonllaridan biri sog`lomlashtirish samarasi nuqtai-nazaridan hududlar o`ziga xosliklarini hisobga olgan holda ilmiy asoslangan uzoq muddatli sotsial-gigienik tavsiyalar ishlab chiqadi.

www.arxiv.uz Turli hududiy, ekologik rayonlarning xalq xo`jaligini planlashtirish va rivojlantirish, butun xalq xo`jaligi majmuini tubdan qayta qurish sanoat va agrosanoat komlpekslarini qurish va ta`mirlash yuzasidan yangi yo`riqlar va normativlar (salomatlik me`yoriga asoslangan holda), sotsial-gigienik talablarni ishlab chiqarmasdan turib mumkin emas. Faqat xududlar va ishlab chiqarish tarmoqlari unchagina emas, balki alohida mehnat turlari uchun ham kishi o`z salomatligi uchun xatarsiz tarzda istiqomat qiladigan va ishlaydigan yagona normativlarni (tabiiy mezonlarni hisobga olgan hopda) ishlab chiqish zarurati mavjburdir. Mablag` ajratish va struktura siyosati ijtimoiy muxofaza sari yo`naltirilgan, sanitariya-gigiena va ekologik jihatdan ta`iminlangan bo`lishi darkor. Ijtimoiy-biologik va ekologik jihitdan inson imkoniyatlarini maqbul xolatga keltirish ko`plab mezonlarga ega. Mezonlar yordamida, insonning biologik-ijtimoiy mavjudod sifatida hayotiy faoliyati turli jixatlari, saviyalari va yo`llariga baho beriladi. Insonning antropometrik ko`rsatkichlari, ruxiy-jismoniy tavsifi, uning individual holatrari, jinsiy va irqiy ayrimlari, tabiiy va keyin yuzaga kelgan maxsus biologik jihatdan turli ko`rsatkichlarga ko`ra ajralib turadigan har bir shaxs va ijtimoiy guruxlarning turmush tarzida o`z aksini topadi. Fan va texnika taraqqiyotini jadallashtirish insonning antropoimetrik va ruhiy-jismoniy imkoniyatlarini jiddiy ravishda takomiplashtirish vazifasimi ilgari suradi. O`rta Osiyo hududining demografik o`ziga xosliklari jamiyatning qayta qurish va fan-texnikd taraqqiyoti sharoitlarida mexnat va salomatlikning ijtimoiy- gigienik, ruxiy-jisioniy va ergonometrik jihatlarini har tomonlama o`rganish asosida mehnat jarayonni maqbul holatga keltirish muammosiga kompleks yondashishni taqozo etadi. Ko`pgina tadqiqotqarda haqqoniy ravishda ta`kidlanganidek, zamonaviy korxona tizimida fan-texnika taraqqiyoti yutuqlarini amaliyotga joriy qilish uchun mas`ul texnik-iqtisodiy xizmat idoralari mavjud ekan, xozircha ijtimoiy boshqarish xizmati ko`pincha umuman yo`kdir. Bu insonning biologik-ijtimoiy jihatdan beqiyos rezervlarini to`la ravishda ochib berishga imkoniyat bermaydi. Jonli mehnat, uning vositalari, predmetlari va sharoitlari muayyan tarixiy,

www.arxiv.uz ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar va mehnat kooperatsiyasi shakllari doirasida biriktiruvchi mehnat jarayonini maqbuplashtirish ob`ekti bo`lishi kerak. Buni hisobga olmasdan xususiy mezonlar asosida inson va mashina o`rtasidagi munosabatlarni yaxshilaydigan bo`lsak foydali natijalar inson doirasidagi ancha kam bo`ladi. Ba`zi hollarda va salbiy oqibatlarga ham olib kelishi mumkin. Hozirgi ishlab chiqarishda fan-texnika taraqqiyotining keng joriy qilish pallasida, mehnat jarayonini gigienik va ijtimoiy-ekologik maqbullashtirish buyicha asosiy omillarni quyidagicha guruhlarga bo`lish mumkin. 1 .Ob`ektiv omillar: a) ijtimoiy-texnologik. b) texnikaviy-texnologik. v) ekologik g) morfofiziologik. 2. Sub`ektiv omillar: a) tashkiliy-boshqaruv. b) sog`liqni muxofaza qilishga oid. v) aksiologik (shaxsiy-mayl). g) ruhiy. Bu omillar yanada takomillashgan sayin va rivojlangach mehnat jarayonini maqbul holatga keltirishga jiddiy ta`sir ko`rsatadi. Zerro, kishi salomalrigi ko`p jixatdan uning turmush faoliyati kechadigan mehnat jarayoniga borib taqaladi. Bu vazifalarni hal etishda fan-texnika taraqqiyoti rivojlanishida yuzaga keladigan salbiy-ijtimoiy, ekalogik, texnikaviy-texnologik omillarni aniqlab, asta- sekin bartaraf etish muhim rol o`ynaydi. Zamonaviy xodimning ruxiy-jismoniy mavqeiga, uning mexnati sifatiga ta`sir ko`rsatadigan sub`ektiv omillar ichida ishlab chiqarishni tashkil etish va uning shart-sharoitlari, xususan mexnatni muxofaza qilish, mexanizmlar, uskunalar, asboblar ahvoli muhim ahamiyatni kasb etadi. Hozirgi paytda muxofaza – sog`lomlashtirish tadbirlari uchun ishlatilayotgan mablag`lar hajmi yetarli emas. Shuning uchun mehnatning sanitariya-gigienik shart-sharoitlarini (ovqatlanishni yaxishlash, bo`sh xonalar, hordiq chiqarish xonalari qurish va hokazolar), yaxshilash bevosita ishlab chiqarishda ijtimoiy infrastrukturani rivojlantirishga mablag`larni ancha oshirish zarur. Fan-texnika revolyutsiyasi avj olishi, shuningdek ijtimoiy-iqtisodiy jadallashtirish vazifalari taqozo etgan darajada mehnatkashlarning mexnat va turmush sharoitlarini sifat

www.arxiv.uz jixatdan qayt qilmasdan turib mablig`larni taqsimlashdagi (birinchi navbatdagi korxona moddiy rag`batlantirish jamg`armasidan) bu prinsipdan vos kechib bo`lmaydi. Ma`lumki yomom mehmat sharoitlari kasalliklar tufayli ish vaqtimi boy berilishi ko`paytiriladi va kadrpar qo`nimsizligiga asosiy sabab bo`ladi. Mehnat sharoitlarini har tomonlama yaxshilash vazifyasi tobora ijtimoiy-iqtisodiy tus olib hal etilishi uchun bu sohada boshqaruv mexanizmini qayta ko`rishmi talab etiladi. Shu o`rinda mehnat jarayoninin uning tashkiliy boshqaruv aspektlarini oltimallashtirish ob`ektiv omillari birinchi plangaa chiqadi, mehnat sharoitlarini tartibga solib, xavsizlik o`lchovlarini ishlab chiqish bo`yicha yaxlit tizim yaratish darkor. Fan-texnika taraqqiyotining jadallashishi kishi mexmat faoliyati jarayonida barqarorlikni ta`minlaydigan maqbul biologik-ijmimoiy chegaralarni aniqlash vazifasini ilgari suradi. Bu vazifani hal etish mehnat sharoitining ijtimoiy maqbul jihatlarii ilmy ravishd oldindan aniqlash yo`llari va ob`ektiv mezonlarini bilishni taqozo etadi. Bu mezonlar asosan mehnat jarayonini maqbullashtirshining yuqorida toifalarga bo`lingan omillaridan kelib chiqadi. Sog`liqni saqlash tashkilotlarining ma`lumotlariga qaraganda regiondagi ko`pgina korxonalarda ishlab chiqarish jarayonida sanitariya-gigiena me`yorlariga rioya qilinmaydi, shovqin-suron, titrash, chang-chunglik darajasi mumkin bo`lgan chegaradan 5-20 marta, hatto undan ham ko`proqdir. Baxtsiz hodisa, zaxarlanish yoki jaroxat olish extimoli bizda, rivojlangan mamlakatlarga nisbatan, juda kattadir. Aziyat chekkanlarning ko`pchiligini qutqarib qolishadi. Lekin bunbay vaziyatlar sonini kamaptirish eng samarali yo`ldir. Bu vazifani hal qilishda tibbiyot ham qatnashishi mumkin va zarur, lekin yolg`iz u bilan ish bo`lmaydi. Shu yo`nalishda rivojlangan amulakatlarning ba`zilarida qiziqarli tajriba to`plangan. Masalan, AKSh mashinasozlik firmalari texnika xavfsizligi qoidalarni kuchaytirib, mexnatni muxofaza qilish maqsadlariga salmoqli mablag`lar ajratishmoqda. Bu mablag`lar manbai asosan baxtsiz xodisalar aybdorlari va ularni keltirib chiqarish mumkin bo`lgan shaxslar texnika xavfsizligiga rioya qilmaganlardan olinadigan jarima pullaridir. Ishlab chiqarishni yuksak darajada avtomatlashtirish va

www.arxiv.uz texnologik asbob-uskunalqaning puxtaligi ham harajatlar sonini qisqartirishda muhim omildir. Binobarin, u yoki bu mashinasozlik tarmogi`da texnika tarqqiyoti ishlab chiqarishdagi jaroxatlanish darajasiga bevosita ta`sir qilishini bildiradi. Lekin ma`lumotlarga qaraganda 80 yillarning oxirida O`zbekistonda sanoat korxonalarini 50 foizidan ko`prog`i yangi texnikani joriy qilish bilan shug`ullanmagan. 96 rag`batlantirilgan texnologik komplekslardan beshtadan biri ishlamasdi. Ayni chog`da xo`jalik hisobi va o`z-o`zini mablag` bilan ta`minlash mehnat) jarayonini optimallashtirishga ijobiy ta`sir ko`rsatayotgan qator korhonalar ham bor. Bu korxonalarda mehnat gigiena jihatidan asoslab beriladi, mehnat va hordiq jadvaliga qat`iy rioya qilinadi. Muhitni taqsimlash va kooperasiyalashning maqbul shakllari joriy qilinmoqda. Masalan, Toshkent traktor zavodida mehnat va salomatlik samaradorligining ijtimoiy-iqtisodiy omillari muvaffiqiyatli qo`llanilmoqda. Bu yerda mehnat jarayonining optemallashtirish, hastalanish va jarohatlanshni kamaytirish yuzasidan katta ishlar olib borilmoqda. Zavod sexlarida ta`mirlash o`tkazildi. Chunonchi, temirchilik, presslash 30 sexida gaz tamg`alari induksion isitishga almashtirildi. 16 sexda ventilyasiya tarmog`i remont qilindi. Zavoda metal kesadigan uskunalarda detallarni ishlash payti shovqini kamaytirish maqsadida STP 809-897-75 standarti ishlab chiqildi va har yili mehnatni muhofaza qilish bitimiga pnevmoko`targichlardan kesilgan havo chiqishda shovqinni pasaytiradigen qurilma o`rnatish tadbiri kiritildi. 5 yil mobaynida sanitariya- gigiena holati hisobga olinib, 6 mingdan ortiq ishchi o`rni attestatsiyadan o`tkazldi. Qo`l mehnatini mexanizasiyalash, sermehnat ishlarni kamaytirish, ishlab chiqarishni texnikaviy darajasini oshirish yuzasidan ham ishlar amalga oshirilmoqda. Asosiy yordamchi ishlab chiqarishda mehnatni mexanizasiyalash darajasi 65,1 foizni, payvandlash ishlarini mexanizasiyalash va avtomatlashtirish 95.5 foizni tashkil etadi. Robotlashtirilgan uchastka tashkil qilinib, 10 robotlashgan liniya ishlab chiqarishni va joriy qilindi. 130 dan ortiq yarik avtomatlar, ixtisoslashgan va

www.arxiv.uz agregat stanoklar joriy etildi. Mehnat sharoitlarini yahshilash, ko`p va og`ir yumushlarning mexanizasiyalash bo`yicha amalga oshirilgan yuqoridagi tadbirlarning bajarilishi, shuningdek tibbiyot hodimlari bilan besh yil mobaynida birgalikda olib borilgan ishlar hastalanishini 23 foizga kamaytirish imkonini berdi. Ko`rinib turibdiki, mehnat jarayonini maqbullashtirishning ob`yektiv va sub`yektiv omillarini kompleks ta`minlash jamoaga hodimlarning salomatligini muhofaza qilish, mehnat potensialini saqlab qolishga ijobiy natijalar keltirdi. Lekin mehnat jarayonida insonning biologik-ijtimoiy imkoniyatlarini muvaffaqiyatli tarzda optmallashtirish ta`minlangan bunday misollar ko`p emas. Bu ayniqsa, mintaqaning agrosanoat kompleksi uchun harakterlidir O`zbekiston aholisining uchdan ikki qismi qishloq joylarida istiqomat qiladi. Mehnatga layoqatli bir yarim million qishloq ahli paxtachilik bilan band. Lekin mehnat sharoitlari, ekologiya ahvol, qo`llaniladigan mashina va mexanizmlar, region mexnat potensili, biologik-ijtimioy imkoniyatlariga doimo mos kelavermaydi. V.Sokolovning ta`kidlashicha «Bizning kombayinlarmiiz emen, puxta emas, goh ehtiyot qismlar yo`qligi tufayli, goh yog`ingarchilik sababli, ba`zan kombayinchilarning salomatligi zaifligi pand beradi. Darvqe, chinakam paxlovon odamlargina ularning pedallarini bosa oladi». O`rta Osiyo hududidagi tub aholi morfologik tavsifini o`rganish shundan dalolat beradiki, o`zbeklar, tojiklar va turkmanlar jismoniy tipga ko`ra yevropoid irqining shahobchalaridan biriga mansubdir. Tadqiqot qilinayotgan guruhlar kies etilgan rus aholisi katta yevropaoid irqi sanaluvchi O`rta Yevropa irqiga mansubdir. Lekin mintaqa agrosanoat kompleksida qo`llaniladigan qishloq ho`jalik texnikasi. qishloq mehnatkashlarining antropometrik jihatlariga mos kelmaydi. Mehnat unumdorligi pastligi, ko`plab hastaliklarning yuzaga kelishi sababi ham shundandir. Ekonomik talablar hisobiga olingan holda, ish joyi jihozlanadigan bo`lsa mehnat unumdorligi 60 foizga, ish payti kamatni to`g`ri tutish unumdorligi 5-25%

www.arxiv.uz ish harakatlarini to`g`ri bajarish unumdorligi 25 foizgacha oshiradi. Mahsus tadqiqotlar dalolat berdi-ki, mehanizatorlarning organizmi funksional holati ish kuni davomida gemodinamik ko`rsatkichlarni jiddiy yomonlashtiradi markaziy asab tizimini ishini ancha zo`riqtiradi. Ko`ruv analizatori, asab mushak apparatini zo`riqtiradi. Bularning hammasi ishlab chiqarishdagi charchoq oshganligini ko`rsatadi. Go`zagacha ishlov berishning mashaqqatli mexznizatorlarning ish qobiliyati ancha pasayib, yig`im-terim tugaganidan so`ng ham shundayligicha qolaveradi. Tananing jismoniy funksiyalari normadan kam edi. Keyingi kuni ish quvvatini tiklash sekinlashdi. Bunday holatlarda tananing moslashish-qoplash mehanizmlarida uzulish yuz berib, oqibatda turli kasalliklar yuzaga keladi. Qishloq xo`jaligining 1800 hodimi tekshirib ko`rilganda, shu narsa aniqlandiki, traktorchilarning 74.9 foizi u yoki bu surunkali hastaliklardan aziyat chekarkan. Bu xastaliklar ichida nafas olish yo`llari, oshqozon-ichak yo`llari kasalliklari yetakchi o`rinni egallaydi. Xo`jaliklar rahbarlariga u yoki bu surunkali kasalliklar borligi aniqlandi. Qishlok xo`jalik texnikalari -mehanizatorlar tizimlariga xos va mehanizatar tanasiga ta`sir ko`rsatadigan shlab chiqarish - kasb omillari barchasiga miqdor va sifat jihatdan tavsif berish uchun muhim ekonomik, sanitariya-gigienik va jismoniy ko`rsatkichlar komlpeleksi bo`yicha mehanizatorlar mehnatining og`irligi va zo`riqish darajasida baho beradi. Mehnat harakteri va sharoitlarini belgilovchi ko`rsatkichlar taxlili go`zaga ishlov berish va yig`ib-terib olish bilan mashg`ul mehanizatorlar mehnatining og`irligi va zo`riqish jihatdan 4 toifaga mansub qilish imkonini beradi. Bu toifaga xos belgilar havoning zanglaganligi va shovqinning kengligi, shuningdek mexanik ishning qudratini o`z ichiga oladi. Lekin qilinadigan say harakat yuqori nuqtasi, ish holati, diqqat e`tibori. zo`riqish omillari, yurak qon tomir va asab, mushak tizimlari holati ko`rsatkichlari, shuningdek, sarflanadigan quvvatga ko`ra mehanizatorlar mehnatini 3 toifaga mansub qilish mumkin. 4 toifadagi mehnat, yangi juda og`ir va zo`riqtiradigan mehnat tananing

www.arxiv.uz moslashish - qoplash imkoniyatlarini izdan chiqishi bilan harakterlanadi. Bu jiddiy salbiy holatlarni keltirib chiqarish mumkin. Shu bois ham me`yor belgilash yo`li bilan maqbullashtirilishi joiz. Baholash payti eng katta ball olgan ko`rsatkichlar asosan ishlab chiqariladigan SIZ traktorlar bilan ishlagan payti, shuningdek, keyinchalik texnika takomillashtirilganida mehanizatorlar ish zonasida zararli ishlab chiqarish omillarni kamaytirsh zaruratini yuzaga keltiradi. Paxtachilik texnikalarida ishlash sharoitlarining noqulayligi tufayli hotin- qizlar mehnatidan foydalanish ishi oqsamoqda. Yuqorida sanalgan barcha ishlab chiqarish omillari ayollar organizmiga ta`sir ko`rsatadi. Jismoniy morfologik o`ziga xosliklari tufayli, ayollar tanasi ekologik salbiy omillarga ta`sirchan ekanligini hisobga olsak. ko`plab ishlab chiqarilayotgan traktorlar va paxta terish mashinalarida ishlash ayol tanasiga ko`proq salbiy ta`sir qiladi va ko`proq jismoniy quvvat talab qiladi. Chunonchi paxtani mashinada terish payti, xotin-qizlarda yurak urushi bir minutga 120 zarbani tashkil qiladi. Erkaklarda esa bu ko`rsatkich 100 dan oshadi. Erkaklar uchun mehanizatorlar mehnati og`irligi, zo`riqish jihatdan (4-5 toifaga mansub ekan), xotin-qizlarning traktorlar va paxta terish mashinalarida mehanizatorlar bo`lib ishlashi man qilinishi kerak. Paxtaga ishlov berish bilan band bo`lgan erkak mehanizatorlar salomatligi ahvolini o`rganish shuni ham ko`rsatdiki, salomatlik ko`p jihatdan bajarilayotgan ishning harakteriga bog`liqk. Traktorchilarning anchagina qismi nafas olish yo`llari surunkali xastaliklarining u yoki bu ko`rinishlari bilan kasallangan (yuqori nafas olish yo`llarining surunkali hastaliklari, surunkali bronxit), ish staji oshgan sayin traktorchilarning nafas a`zolari hastaliklari bilan og`rishi ortishi yaqqol ko`zga tashlanadi. Peroferik asab tizimi kasalliklari titrash, har xil turtkilash, noqulay yasalgan o`rindiq, qomatni tegishlicha tutish zarurati, boshqaruv dastalariga katta kuch ishlatish natijasida rivojlanadi. Radikulit bilan og`rish o`n yil ishlagandan keyin keskin ortishi ko`zga tashlanadi. Mexanizatorlar o`rtasida vaqtincha ish qobiliyatini yo`qotish holatlarini o`rganish shuni ko`rsatadiki, u O`zbekiston

www.arxiv.uz qishloq xo`jaligida sanoatga nisbatan ancha yuqoridir. (60-70 foizga). Traktorchilarning hastalanishlarini aumekologik o`rganish shuni ko`rsatadiki, hastaliklar mavsumiy harakterga ega bo`lib, ishning ish qizg`in paytlarida orta boradi. Chunonchi, g`o`zani ekish avj oladigan aprelda, saratonda (qator oralariga ishlov berish kuchaygan payti), shuningdek hosil yig`im pallasi hastalanishlar ko`payadi. Bu ortiqcha ishlash va asabiy-hissiy jihatdan zo`riqishni oshishi natijasidir. Yoshi ulg`aygan sari traktorchilar o`rtasida hastalanish kursatkichi ham ortadi. Yuz traktorchiga hisoblanganda bir yilda 214 tadan 1469 taga ish kuni boy beriladi. Bu hajmi ish kunining ta`xminan 1.4 foizini tashkil etadi. Respublikamizdagi barcha traktorchilar sonini (130000 ming kishi hisobga olsang), xastalanish tufayli ish vaqtini boy berish 2 ming traktorchilarning ishga chiqmasligini bildiradi. Ish vaqtini eng ko`p boy berish hollari jarohatlar 20 foiz) va teri kasalliklari bilan bog`liq. Shunday qilib, ekish ishlari payti traktorchilar va seyalkachilar organizmga turli xil ekologik omillar - ish joylari changlanganligi, shovqin, traktor hamda osma qurilmalarni ishidan yuzaga keladigan titrashlar, nomaqul mikroiqlim kompleks holda ta`sir qiladi. Bundan tashqari ishlaydiganlar doimo zaharli moddalar bilan muomalada bo`lishadi. Zerro agrotexnika shartlariga qat`iy rioya qilgan holda ekishni juda qisqa muddatlarda aniq o`tkazish va buning uchun katta ma`suliyat hissi bilan bog`liqdir.

www.arxiv.uz Foydalanilgan adabiyotlar: 1. I.A. Karimov “Ozbekistonning siyosiy-ijtimoiy va iqtisodiy istiqbolining asosiy tamoyillari” Toshkent 1995 yil 2. I.A. Karimov “O`zbekiston XXI-asr bo`sag`asida havfsizlikka taxdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolotlari!” Toshkent “O`qituvchi” 1997 yil 3. I.A. Karimov “O`z kelajagimizni o`z qo`limiz bilan qurmoqdamiz” Toshkent “O`qituvchi” 1999 yil 4. I.A. Karimov “Ijtimoiy ishlarimizni oxirigacha yetkazaylik” Toshkent “O`qituvchi” 1994 yil 5. I.A. Karimov “Yuksak malakali mutaxassislar taraqqiyot omili” Toshkent “O`qituvchi” 1995 yil 6. I.A. Karimov “O`zbekiston mustaqil taraqqiyot yo`lida” Toshkent “O`zbekiston” 1991 yil 7. I.A. Karimov “Hushyorlikka dav`at” Toshkent “O`qituvchi” 1999 yil 8. Yu. Shodimetov “Ijtimoiy ekologiyaga kirish” Toshkent 1994 yil 9. Vernadskiy “Biosfera” Moskva 1967 yil 10. G.A.Novikov “Osnova obshey ekologii i oxrana prirodi”. 11. A.Xo`jaxonov “Atrof muhitni muhofaza qiling” Toshkent “Ibn Sino” 1985 yil 12. P. Baratov “Yer bo`limi va o`lkashunoslik” Toshkent “O`qituvchi” 1990 yil 13. www.ziyonet.uz

Похожие

Respublikadagi hozirgi ekologik ahvol

Hozirgi zamon ekologik muammolari

Ekologik ekspertiza va ekologik monitoring

Tabiatdan foydalanishning mohiyati va geografik jihatlari

Inson ekologiyasi