Чақириққача тайёргарлик бўйича кириш дарсларининг ўтилиши услуби - НВП - Рефераты

Чақириққача тайёргарлик бўйича кириш дарсларининг ўтилиши услуби

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

83.5 KB

Чақириққача тайёргарлик бўйича кириш дарсларининг ўтилиши услуби "Чақириққача тайёргарлик бўйича машғулот олиб бориш шакли ва услублари ва уларнинг тавсифи". Ҳарбий-педагогик фани ютуклари ва унинг таркибий қисми-дидактика асосида тузилади. Дидактика (грек ўргатувчи) бу таълим ва маълумот назариясини ишлаб чиқадиган педагогика тармоғи. Ҳарбий дидактика – бу ҳарбий таълим ва маълумот назариясини ишлаб чиқадиган ҳарбий педагогика тармоғи. У таълим жараёни қонуниятларини ўргатади, принципларини шакллантиради, услубларини аниқлайди ва кузатади, таълимнинг тарбиявий аҳамиятини ўрганади, ундан фойдаланишнинг янада самарали йўли маълумот билим, қобилият ва кўникмаларни, жараёни, натижаси ва воситаларини аниқлайди. Маълумот жараёни ва натижаси билим, қобилият ва кўникмаларни ўзлаштириш. Маълумот олишнинг асосий йўли таълим ҳисобланади. Таълим-билим, қобилият, кўникмалар ва билиш фаолиятини бериш ва ўзлаштириш жараёни, бу икки тарафлама жараён: бир тарафдан унда таълим берувчи (ўқитиш), бошқа тарафдан эса таълим олувчи (ўқиш) ўқитиш ва ўқиш чамбарчас ўзаро боғлиқ ва ўқитишнинг ютуғи бир хилда икки тараф ҳаракати ва фаолиятига боғлиқ. ўқишга истага бўлмаганни ўқита бўлмайди. Демак, ўқув жараёни ўқувчиларда истак уйғота оладиган даражада қурилиши керак. Таълим жараёни асосий мазмуни билим бериш ва ўзлаштиришдир. Агар билимлар амалий фаолият асосини ташкил этса, қобилият ва кўникмаларни аниқлайди. Демак, таълим жараёни мазмуни иккинчи белгиси моҳиятига

кўра билимларни амалда татбиқ қиладиган қобилият ва кўникмаларни бериш ва ўзлаштириш ҳисобланади. Чуқур назарий тайёргарлик юқори амалий малака билан мустаҳкамланиши керак. Ўқув ишини ташкил этиш асосий шакли ўқувчилар назарий билим оладиган дарс ҳисобланади. Дарсни яхши ташкил этиш, уни қизиқ ва кўргазмали, юқори ғоявий ва илмий кўргазмада ўтказиш ҳар бир ўқитувчи учун мажбурий талаблар хисобланади. Ҳарбий раҳбар гуруҳ билан назарий материални ўтадиган дарслардан ташқари ҳарбий хона ва жойлардаги амалий машғулотлар, ўқ отиш, тактик саф машғулотлари, ҳарбий спорт ўйинлари, экскурциялар (харбий қисм музейларига), ўзбек халқи инқилоб, жанговор ва меҳнат шуҳрати жойларига юришлар, ташкил қилинган ўқув кинофильмлар театр тамошаларини кўрсатишлар кенг татбиқ зтилади. Синф (назарий) машғулотларни ҳал қилинадиган ва шу билан бирга баъзи бир ақлий ва сенсор кўникмалар шаклланиши мумкин бўладиган дарс туридаги машғулотдир. Ҳар бир бундай машғулот асосий талаблари деб юқори ғоявийлик, ҳаёт ва ўқувчилар амалий фаолияти билан чамбарчас боғлиқликни ҳисоблаш лозим. Синф машғулотлари қисм қоидалари, ўқ отиш назарияси, қурол ва техника қисмлари, оммавий яксон этиш қуроли асосий маълумотлари ва бир қанча махсус ва ҳарбий-техник тайёргарлик саволларини ўрганиш мақсадида олиб борилади. Чақириққача тайёргарлик дарсларининг қуйидаги асосий турлари мавжуд: 1. Назарий маълумотлар бериладиган янги билимларни бериш дарси. 2. Билим ва қобилиятларни мустаҳкамлаш дарси амалий машғулот шаклида, жой, сафда юриш майдончаси, ҳарбий хонада ўтказилади. 3. Билим ва қобилиятларни текшириш дарси. У оғзаки савол-жавоб, назарий (ёзма) ишлар ёки амалий машғулотлар (сафардаги кўрик, қурол 2

билан усулларни бажариш ва ҳоказо), назорат ишлари ва машқларни ўз ичига олади. 4. Қўшма дарс ҳарбий таълим тизимида энг кенг тарқалган дарс тури, у бошқа дарс турларига оид белгиларнинг барча ёки катга қисмини ташкил этади: янги билимларни бериш, текшириш, мустаҳкамлаш ва бошқалар. Ўсмирлар чақириққача тайёргарлиги дастурида назарий, амалий, намунавий, тактик, тактик - соф назорат машқлари жой олган. Назарий машғулотлар (маъруза, суҳбат) – оғзаки баён услуби билан ўтказилади, улар ўрганиладиган бўлим бўйича илмий билимлар асосини бериши, диалектик ўзаро боғлиқлиқда ўқув материали мураккаб саволларини очиб бериши, ўқувчилар ижодий фикрлашининг ривожланиши ва уларда тўғри дунёқарашни шакллантиришга ёрдам бериши, назария ва амалиёт долзарб масалалари, фаннинг замонавий ютуқларини акс этиши ва машғулотларнинг бошқа турлари ва ўқувчилар мустақил ишини ташкил этиш ва ўтказиш учун асос бўлиши керак. Намунавий машғулотлар уларни ўтказиш намунавий ташкилий услубиёти, қуролланиши, ҳарбий техника, муҳандислик қурилмалардан фойдаланишнинг энг самарали услублари ҳамда ўқувчиларни ҳарбий қисм шахсий таркиби жойлашуви ва ҳаёти, қуролланиши ва жанговор техника билан таништиришни намойиш этиш мақсадида ўтказилади. Амалий машғулотлар қуролланиш, асбоблар ва жанговор техникани амалий ўзлаштириш, уларни татбиқ қилиш, ишлатиш ва сақлаш услубларини эгаллаш, маълум бир кўникмаларни ишлаб чиқиш ва турли усул ва ҳаракатларни бажариш, норматив ва таълим дастурига мувофиқ бошқа саволларни кўриб чиқиш мақсадида ўтказилади. Амалий машғулотларда ўқувчилар билан олинган билим ва кўникмалар такомиллаштирилади, ўқув жойдаги ҳар бир ўқувчининг амалий иши унинг бош мазмунини ташкил этади. Амалий таълимнинг якуний босқичи амалий машғулот ҳисобланади. Улар, одатда, жойларда ўтказилади. Тактик машғулотларда ўқувчиларга аскар, кузатувчининг жанговор муҳитидаги амалий мажбуриятларини 3

бажариши бўйича кўникма ва қобилиятлар сингдирилади, ўқув саволлар ўйлаб қўйилган режа ва тактик шартга кўра тартиб билан ишлаб чиқилади. Назорат машғулотлари якуний баҳоларни чиқарган ҳолда ўқувчиларнинг билими ва амалий кўникмалари даражасини аниқлаш мақсадида ўтказилади. Ёзма иш – назорат шаклларидан бири, у нафақат ўтилган материалнинг ўзлаштирилганини, балки ўқувчиларнинг ўз фикрларини тўғри баён этиш, аниқ вазифани батартиб бажариш қобилиятини текширади. Дарсда ёзма ишлар сифатида саволларга ёзма жавоблар талаб қиладиган ёки дастурлаштирилган назорат воситалари жавоблар ёрдамида ечиладиган масалалардан фойдаланиши мумкин. Бошқа машғулот каби ўсмирларни чақириққача тайёргарлиги бўйича машғулот (дарс) ҳам уч қисмдан иборат: кириш, асосий ва якуний. Кириш қисми – фан хусусиятлари ва машғулотни (дарсни) ўтказиш услубиёти билан аниқланадиган белгилар, миқдор ва мазмундан тузилган чақириққача тайёргарликнинг ҳар бир дарси мажбурий белгиси взвод сардори бошқарувида взводни сафга тортиш ва машғулотга тайёрлик ҳақидаги унинг ҳарбий раҳбарга берган ҳисоботи ҳисобланади. Бунда буйруқларни бериш ва уларни бажариш харбий низомга тўғри келиши шарт. Харбий раҳбар ўқувчиларга фақат "Сиз" деб мурожаат қилиши керак. Энг кам вақтаи эгаллайдиган кириш қисми катта тарбиявий таъсирга эга бўлиши; ўқувчилар фаолиятига тўғри йўналиш бериши керак. Бунга мақсад ва вазифалар шаклларини, қизиқарли мисолларни тўғри танлаш орқали эришилади. Илгари ўрганилган материал ўзлаштиришини текшириш такрорлаш ва назорат ҳамда ўқувчиларни янги материални ўзлаштиришга тайёрлашни мақсад қилиб қўяди, ҳарбий раҳбар уй вазифасини ҳамма бажарганнини текширади, одатий хатоларга эътибор беради, ўқувчиларнинг индивидуал тайёргарлигини баҳолайди. Асосий қисмда ҳарбий раҳбар мавзу, ўқув мақсадлари ва уларни татбиқ қилиш йўлларини эълон қилади. Ўқувчилар қизиқиши шаклланиши учун 4

мақсад ва вазифаларни тўғри қўйиш катта аҳамиятга эга. Ҳарбий раҳбар сўзларида ўқувчилар оладиган билим ва амалий кўникмаларининг муҳимлиги ва кераклигини хис этиши керак. Ҳарбий раҳбар ўқувчиларда бор бўлган билим, кўникма ва қобилиятларга таянган ҳолда тушунарли, ишончли шаклда янги материални баён этиш керак, материални у усул, харакатларнинг белгилари бўйича ёки бутунлигига аниқ, тартибли кўрсатиш орқали тушўнтиради. ҳарбий раҳбар томонидан сафдаги усул, жойда ҳаракатлар ёки автоматни қисмларга ажратиш ва йиғиш тартибини намунали кўрсатиш таълимнинг энг самарали усули сифатида ўзини оқлади. Амалий ҳаракатларни ўрганишда одатда қуйидаги тартиблилик қўлланилади: 1) Таълим олувчи билан эришиши керак бўлган тезликда, бажариш қоида ва тартибини тушунтирган ҳолда ҳарбий раҳбар томонидан ўрганилаётган ҳаракатни кўрсатиш; 2) ишлаб чиқарилаётган ҳаракатни белгиларга бўлиб, уларни секинлаштирилган тезликда кўрсатиш; 3) Таълим олувчилар билан кўрсатилаётган белгиларни, аввал секин, сўнг нормал тезликда англаш, синаб кўриш ва ўрганиш. 4) Алоҳида белгиларни умумий ҳаракатга секин-аста қўшиш ва уни қўникма ишлаб чиқариш мақсадида кўп марта такрорлаш ва берилган нормативгача етказишни эсда тутиш керакки, агар таълим бошида кўникма ҳақида тўғри тасаввур яратилмаса, тўғри кўникма ишлаб чиқариб бўлмайди. ҳарбий раҳбар билан кўрсатиш – бу ўқувчи интилиши керак бўлган намуна. Баён этишни ўқувчига янада таниш ва янада аниқ бўлган материалардан, аста-секин уни мураккаблаштириб, мавҳум тушунчаларга ўтган ҳолда бошлаш керак. Тушунтиришни соддадан мураккабга, хусусийдан умумийга (индивидуал услуб) ёки аксинча, аввал ҳодиса тушунчасини бериб, сўнг эса уни асослаб, сабаб-натижа боғлиқлигини очиб тушунтириш керак. Амалиётда икки усулни бир дарсда, яъни ўқув материалини қисмларга бўлиб, 5

бирини индукция усулидан фойдаланган ҳолда мувоффақиятли олиб бориш, бошқасини эса дедуктив услубни қўллаган ҳолда татбиқ қилиш мумкин. Ўқув материалини қисмлар бўйича баён этганда, аввал баён этилган материал билан айтилаётган қоидалар боғланиши ва ички фан ва фанлараро боғлиқликларни ҳисобга олган ҳолда кейнги материал қисми учун асос бўлиб хизмат қилиши учун унинг тузилиши мантиқийлигига қараш лозим. Баён этилган материал ўқувчилар билан тўла ўзлаштирилиши учун баъзи бир қоидаларга риоя қилиш керак. 1. Умумий ва ортиқча фикрлашлардан қочиш, фикрни аниқ ва лўнда ифода этиш; 2. Кириш сўзи, узун гапларни, эҳтиёжсиз эргашган қўшма гаплар ва сифатдошларни ишлатмаслик; 3. Имкон борича мураккаб атамани содда тушунча билан, чет тили сўзини эса она тили сўзи билан алмаштириш; ўқувчилар учун янги бўлган сўзлар ва тушунчаларни синф ёзма тахтасига ёзиб чиқиш лозим. 4. Материални тартиб билан баён этганда, уни алоҳида белгиларга (далиллар) бўлиш мақсадга мувофиқ. Дарсларда ўқувчиларнинг диққат-эътибори ва фаолиятига эришиш охири қоидани эсада тутган ҳолда доим риоя қилиш суст бўлса, ҳеч қандай педагогик таъсир этиш воситалари чуқур ва мустаҳкам билимлар билан таъминлай олмайди. Дарсдаги мустаҳкам эътиборга ўқувчиларда ўқув материалига қизиқиш уйғониши ва мунтазам ушлаб туриши билан эришилади. Маълумки, қизиқишни бутун дарс мобайнида ушла туришдан кўра уйғотиш енгилроқ. Ўқувчиларни қизиқтириш, онгли фаолиятини фаоллаштириш, бутун дарс мобайнида мавзуга бўлган қизиқишни сақлаб қолиш вазифаси турлича ҳал қилинади. Бу ҳарбий раҳбар индивидуал хусусийлари, унинг тайёрланганлиги, педагогик тарибаси ва ҳ.га боғлиқ дарсда ўқув материалини баён этишда ўқувчиларга саволлар бериш тавсия этилади. 6

Ўқувчилар ҳарбий раҳбар савол бериб қолиши эҳтимолида уни диққат билан эшитадилар. Ўқувчилар жавоби ўқув материали ўзлаштирилгани даражаси ҳақида хулоса қилишга имкон беради. Ўқув материалини оғзаки баён этишда нафақат нутқ маданияти тилнинг софлиги, эҳтиёжсиз ишлатиладиган ортиқча сўзларнинг йўқлиги («айтилади» шунга ўхшаш ва ҳ.) балки буйруқ бериш тилига хос бўлган аниқлик, тўғрилик, ифодалилик муҳим. Бунинг ҳаммасига машқ қилиш орқали эришилади ва ҳарбий раҳбар доимий мустақил иши натижаси ҳисобланади. Дарсни қизиқ олиб бориш қобилияти тез ўзлаштирилиб олинмайди фақат ўқув материалини билиш бу учун камдир. Бир хилда дарсда ўқувчиларнинг чалғиш, тушунтиршлар қуруқ тил билан бир хил оҳангда, зерикарли олиб борилгани учун бу тушунтиришлари эшитмай ўтиришлари кузатилади. Одатда, бундай ўқитувчи ўқувчиларииинг ўзлаштириши юқори эмас. Бунга йўл қўйилмаслик учун ҳарбий раҳбар оғзаки баён этиш услубиётини яхши билиши ва мунтазам равишда нутқ маданиятини такомиллаштириши керак. Чақириққача тайёргарлик дарслари самарадорлиги учун ташқи кўриниши, туриш, гапириш шакли каби ҳарбий раҳбарнинг индивидуал хислатлари катта аҳамиятга эга кейинги озодалик, сарамжонлилиги, ҳарбий кийим ЎзР Қуролли Кучлари низоми билан аниқланган ҳарбий хизматчиларига бўлган мажбурий талаб. Дарс якуний қисми – бу натижаларни жамлашдир. Дарснинг бу қисми ўқувчиларга ўрганилган материал бош саволлари, назарий билим ва амалий қўникмалар боғлиқлигини эслатишни мақсад қилиб қўяди. Ҳарбий раҳбар бу қисқа вақт ичида дарснинг асосий мазмунини қайта айтиб ўтади, ижобий томонлар ва нуқсонларни, кўрсатади Мустақил тайёрланиш учун вазифа берганда ҳарбий раҳбар мавзунинг вазифа қайси бўлимларини қандай қилиб мустақил ўрганиш мумкин, ўз ишини яхши ташкил қилиш мумкинлигини тушунтириб ўтади. Мустақил ишга кўрсатмалар аниқ лўнда ва тартиб билан берилиши керак. Якуний қисмга бир соатлик машғулотнинг 5/7 қисми ажаратилади, ҳарбий раҳбар 7

юқори шахсий ташкилилиги ва ўзига мунтазам равишда талабчанлиги шарти билан машғулотларни яхши ташкил қилиш мумкин. а) Дала машғулотларини ўтказишда автоматдан ўқ отишни ташкил қилиш ва тактик тайёргарлик саволларини ишлаб чиқиш борасидаги саволларга ҳарбий раҳбарнинг катта эътибор бериши талаб этилади. У ҳавфсизлик чоралари қисқа вақтли ҳаракатнинг бир марталик жараёни эмаслигини билиши керак, одатда, улар машғулотни тайёрлаш ва ўтказишнинт барча босқичларида мунтазам ўтказилади. Машғулотни тайёрлаш ва ўтказиш пайтида хавфсизликни таъминлашга бўлган муҳим талаблар қуйидагилар: санитария аҳволи, номаълум бўлган жойда машғулот ўтказиш ман этилади; Машғулотлар учун мозорларга яқин жой ерлари, оқар сув тушадиган жойлардан фойдаланиш қатъиян ман этилади; - тактик машғулот ва ҳарбийлаштирилган ўйинларда жанговор ва кичик калибрли ўқларни ишлатиш, ўқув қуролидан турли ўқлар билан ўқ отишлар, топилган портламай қолган граната, снаряд, мина ва бошқа портлайдиган нарсаларни тегиш қатъиян ман этилади (таълим олувчиларда топилган ўқ ва портлайдиган нарсаларни дарҳол олиб қўйиш керак); - ўқсиз патронларни ишлатиш, пакетлар ва сигнал потронларини портлатиш фақат машқда қатнашаётган ҳарбий хизматчилар, ҳарбий раҳбарга ҳавфсизлик чораларига риоя қилган ҳолда рухсат берилади; - ўқсиз патронларни фақат жанговор қуролдан отишга рухсат берилади; - ўқув гранаталарини машғулот қатнашчиларидан 70-100 м бўлган масофадан отишга рухсат берилади; - тактика ёки ҳарбий топография бўйича машғулотларда транспорт юрадиган йўлларни ўтаётганда, ер жойи чегараларида қизил байроқ билан белги берувчиларни жойлаштириш лозим, саф тортиб йўллар ва аҳоли шаҳобчаларидан йўл чети бўйлаб ўтиши керак. Колонна одди ва орқасида ҳали қизил байроқли белги берувчилар юриши керак (тунги пайтда ёритгичлар билан). 8

б) ўқ отиш тайёргарлиги бўйича тактик машғлотларни ўтказишда ўқ отиш тайёргарлигини машғулотларидаги ҳавфсизлик, аввалам бор, уларнинг яхши ташкил қилинганлиги, чоралари таълим олувчилар машғулотларга жалб қилинган бутун шахсий таркиби юқори интизоми, мустаҳкам билим ва ҳавфсизлик қоида ва чораларига аниқ риоя қилиш билан таъминланади. - ҳарбий хона, ўқув жойларида машғулотлар пайтида танаффусда ман этилади; - сардор рухсатисиз қуролни олиш; - ўсмирларни чақириққача тайёргарлиги дастурини бажариш билан боғлиқ бўлмаган мақсадлар учун ўқув қуроли, кичик калибрли, пневматик милтиқлар ва улар патронларини ишлатиш; - одам, ҳайвон ва ҳавога қурол, шу билан бирга ўқув қуролини йўналтириш; - қаровсиз қуролни ташлаб кетиш; - милтиқ патронлари, қўл гранаталари пилтаси, қурол жўваланган ва мустаҳкамланган қисмларини ажратиш; - олиб ўтишда ўқув қуроли ва кичик калибрли, пневматик милтиқлар ўқдан чиқарилган ва жилдланган бўлиши шарт. Қуролни ўқув бинолари ва дала, ўт отишмаси, ўқ отиш мосламаси хонасида фақат «камарга» ёки «елкага» ҳолатида олиб юриш лозим; - ҳар бир машғулот олдидан синфда, ҳарбий хонада раҳбар барча қурол ва жанговор аслаҳалар ўқув қуролларини текшириб чиқиши керак. Айниқса машғулотларда жанговор намуналарини ишлатиш имкониятига йўл қўймаслик учун патрон, граната, граната пилталарини яхшилаб суриб чиқиш керак. Ҳарбий раҳбар ўқув автоматдаги барча ёғоч ва пласт-масса қисмлар қора рангга бўялишини билиши керак. Ствол қутичаси, қабул қилгич қопқоғи, ствол, қўндоқ ўқдон ва бошқа қисмларга "ўқув" тамғаси босилади. Ҳар бир ўқув автомати, шунингдек таъмирлаш органи бошчиси ва ўқув варианти тамғасига ишланган заводнинг назорат белгисига эга бўлиши керак. Белги 9

автоматик ишлаб чиқарувчи завод белгиси билан, тамға эса завод тамғаси билан ёнма-ён қўйилади. Ўқув автомати стволи оғзи қисмидан юқорида ва ўқдон томонидан пастда икки тарафлама очиқ узун ўйиққа (50х3мм) эга бўлиши керак. Ствол қутичасига пастдан стволдаги ўйиқни қисман ёпадиган пластинка пайвандланади. Ствол қутичаси қопқоғи қопқоқ олди деворидан 100 мм нарида икки тарафлама очиқ узун ёриқка эга бўлиши керак. Тепки ўтмаслаштирилади (Ўткир қирралари зарба келмаслиги учун ишлаб чиқилади. Учининг бутун катталиги ўтмаслаштирилади). Ўхталиб ясалган ўқув гранаталари ЎҚГ–Н (ҚГД-5 гранатаси қобиғи унга қобиғ бўлиб хизмат қилади) ва ЎҚГ ни (қобиғ бўлиб унга ф-1 граната қобиғи хизмат қилади) жанговарларидан фарқланиши мақсадида қора рангга бўялади ва ЎҚ Г-Н (ЎҚ Г) белгиси, ЎҚ Г га эса бундан ташқари узунасига ва энига қилиб оқ чизиқлар қўйилади. ЎЧТ машғулотларида таълим илғор услубларини татбиқ қилиш, таълим услублари бу таълим бериувчи ва таълим олувчи биргаликдаги, яъни охиргиларнинг билимга, ўрганишга етаклайдиган иш усуллари, таълим услубларининг кўп тури мавжуд. Улардан асосийлари: ўқув материалини оғзаки баён этиш (ҳикоя қилиш, тушунтириш, маъруза), суҳбат, мантиқ қилиш, амалий иш, материални мустақил ўрганиш, кўрсатиб бериш. Ҳикоя қилиш – бу асосий материални ташкил қиладиган ҳодисаларни қисқа, образли, эмоционал баён қилиб бериш. Ҳикоя қилиш баённинг ҳикоя шакли ҳикоя қилиш билан бир қаторда унда мухокама, тасвир белгиси ҳам бор. Ҳикоя қилишда ҳикоя (тартибли, мантиқий боғланган баён), тасвирлаш (қуролланиш ва жанговор техника ташқи кўриниши ва қурилиши, маълумотлар), сўз билан бериш, муҳокама (фикрларни мантиқий тартиб билан каби усуллар ишлатилади. Ҳикояга 20-30 дақиқа ажратилади. Одатда ҳикоя тушунтириш, турли кўргазмали қуролларни намойиш қилиш билан олиб борилади. 10

Тушунтириш – бу мураккаб савол қоида, тамойил, қонунлар, намойиш этиш билан бириккан, қурол, асбоблар қисмлари, схема, ҳаракат усуллари тартибини мантиқий баён этиш. Тушунтириш – бу ҳаракатлар жараёни билан ҳодисалар маъносини очиб бериш ва шунинг учун муҳокама, исбот қилиб бериш унда марказий ўринни эгаллайди. Материлани тушунтирида ҳарбий раҳбар лўнда хулоса ва таърифларни аниқ ифода қилиб, гапиради. Ўқувчилар фикрини фаоллаштириш ва тўғри тушунчанини текшириш учун ҳарбий раҳбар таълим олувчиларга саволлар беради ва жавобини талаб этади. Маъруза – баён этиладиган материал ёйилган назарий хабари, илмий тахлили. Маърузанинг бош мақсади таълим олувчига уларнинг келгуси мустакдп ишида ёрдам бериш. Маърузада мавзунинг энг мураккаб асосий қоидалари баён этилади. Адабий манбалар таҳлил қилинади ва мазкур муаммо устида келгусида қандай ишлаш кераклиги ҳақида маслаҳатлар берилади. Маърузада ҳикоя қилиш ва тасвирлаш, далил ва мисоллар тахлили, тушунтириш ва исботлар, умумлаштириш ва хулосалар белгилари биргаликда мужассам этади. Ўқув материалини оғзаки баён этишга асосий талаблар қуйидагилар: баённинг асосийлилиги, ўзлаштирилишнинг енгиллиги, кўргазмалилик, эслаб қолиш мустаҳкамлиги. Суҳбат – ўқувчиларни янги билимлар билан содда ва тушунарли қилиб бойитиш маъқул имкониятларидан бири. Бу ерда суҳбат ўқув материалини муҳокама қилиш шаклларидан бири сифатида кўриб чиқилади. Бундан ташқари суҳбат таълим олувчиларда илгари олинган билимларни аниқлаш, уларни чуқурлаштириши ва тартибга солишга ёрдам беради. Мақсадга кўра суҳбат ҳабар берувчи (янги билимларни хабар қилиш), ёйилган (олинган билимларни тартибга солиш, чуқурлаштириш ва мустаҳкамлаш), назарий - текширувчи (ўқув материалини ўзлаштириш даражасини текшириш) бўлиши мумкин. 11

Суҳбат олдиндан тайёрланган, мақсад, вазифа, мазмуни ва ўқувчилар билими даражаси эътиборга олинган ҳолдагина ижобий натижалар бериш мумкин. Машқ қилиш – ўқувчиларда кўникма, қобилиятларни ишлаб чиқиш ва уларни такомиллаштириш мақсадида маълум бир усул ва ҳаракатларни кўп марталик енгил мураккаблаштирилиб борадиган такрорлашдир. Машқ боришида ўқувчилар қурол ва жанговор техникадан фойдаланишнинг ва хизмат кўрсатишнинг амалий усуллари, тактик, ўт отиш ва техник масалаларни ҳал этиш усуллари, пиёда сафдаги, автомобил ва жанговор машиналардаги ҳаракатларни бажариш. Ўқувчилар томонидан машқларни бажариш мақсади, мазмуни ва қатьий тартибини тушуниш катта аҳамиятга эга. Мураккаб машқ ва ҳаракатларни уларнинг таркибий қисмларига бўлиш мумкин. Машқ пайтида аввал тўғри ҳаракатларга эришадилар, кейин эса теачикни ортирадилар. Амалий иш – қуролланиш ва жанговор техника хизмати, сақланиши, тежалиши, қуролни қисмларга ажратиш ва йиғишни бажариш ва бошқа ҳаракатлар ўқувчилар таълими ниҳоясида муҳим ва амалий услуб ҳисобланади. Уларнинг боришида ўқувчилар илгари олган кўникма ва қобилиятларини ривожлантиради ва такомиллаштиради. Ўқув материалини мустақил ўрганиш макет, кесма намуна, амалий схема ва бошқа ўқув қўлланмалардан фойдаланган ҳолда қуролни қисмларга ажратиш ва йиғиш йўли орқали амалга оширилади. У одатда маслаҳат, кўрсатма, қўлланмаларни такрорлаш, бошқа адабиёт ва маълумотномалардан фойдаланиш билан олиб борилади. Мустақил иш сифатини оширишда асосий ўринни унинг ташкил қилиниши, вазифа ҳажмини аниқлаш, ҳарбий раҳбар томонидан ёрдамни назарот қилиш эгаллайди. Таълим амалиётида комплекс услуб энг кенг тарқалган. Бунда бир машғулотда таълим-тарбия бир қанча услублари ишлатилади. Ўқув - дала йиғинларида юқорида кўриб чиқилган машғулот шакл ва услубларига қўшимча қилиб қуйидагилар ишлатилади: 12

Тактик саф машғулотлари – 3 кунлик ўқув-дала йиғинларида ўтказилади. Уларда тактик тазият шароитида аввал алоҳида ҳар бир ўқув савол, усул, харакат, кейин эса бутунлигича ўйин белгиларини киритган ҳолда барча саволлар ишлаб чиқилади. Бунда машғулотни ўтказиш учун жой танлаш ва жиҳозлаш ва унинг ҳар тарафлама моддий таъминлаш катта аҳамиятга эга. Машғулотлар жойи таълим олувчиларга вазият мураккаб шароитларида ҳаракат қилишга ёрдам берадиган жанг даласига қайсидир даражада ўхшатиш керак. Ҳаракатларни олдиндан тайёрланган таълим олувчилар билан белгйланиши мумкин. Машғулотларни ўтказишда ҳарбий хизматчилар иштирокида нишон, йўналишлар макети, ўт отиш воситалари ишлатилади. Тактик тайёргарлик ва фуқаро мудофаси бўйича амалий машғулотларларини ўқув шаҳарчасида ўтказишда масофага кўра кичрайтирилган нишон ва макетлар ишлатилади. Тактик машғулотлар – 3 кунлик ўқув дала йиғинларида таълим олувчиларга ҳақиқий вазиятга яқинлаштирилган тактик вазиятдаги машғулотнинг барча ўқув саволлари бўйича комплексда ҳаракатланиш кўникмаларини сингдириш мақсадида ўтказилади. Бу машғулотларда битта взвод ҳужумда, бошқаси мудофаада ҳаракат қилади. Бу машғулотларни ўтказишда ҳарбий раҳбарга ёрдам кўрсатиш учун ҳарбий қисм, ҳарбий ўқув юртлари ва фуқаро олий ўқув юртлари ҳарбий кафедралари ҳарбий хизматчилари (имкон борича) таклиф қилинади. Амалий, тактик – саф ва тактик машғулотларига таълим олувчилар автомат, газга қарши мослама, пиёда белкураклари ва камардаги жиддларда байроқчалар билан чиқади. Бундан ташқари, ҳар бир таълим олувчида гранаталар учун халтачалар ва ўқув гранаталари бўлиши керак. Барча таълим олувчилар жойларда амалий усул ва ҳаракатларни бажара олиши учун кийинган бўлиши керак. Бу махиғулотлар самарадорлигини ошириш учун взвод ва бўлинмалар сардорлари ичидан ёрдамчилар тайёргарлигани уларни ўтказишдан олдин ташкил қилиш мақсадга мувофиқ, бунда уларни қуруқликдаги қўшинлар жанговор низоми (3-қисм) қоидалари билан 13

танштириш, ҳаракатларни ишлаб чиқиш билан боғлиқ бўлган саволларни ҳамда ҳавфсизлик чораларини ўрганиб чиқиш керак. Чақириққача тайёргарлик тизимида энг яхши ҳарбий раҳбарлар тажрибасига кўра дастурлаштирилган таълим, муаммоли, билим ва кўникмаларни босқичма-босқич шакллантириш, таянч конспектлари бўйича ўқитиш, мусобақали ва ҳ. услублари каби самарали услублари кенг тарқалган. Дастурлаштирилган таълим услуби бу ўқув материалини қисмларга янада фойдали ажартиш ҳамда машғулот раҳбари билан жойлардан маълумотларни, яъни таълим олувчилар томонидан ўқув материалининг ҳар бир қисми ўзлаштирилиши сифати ҳақида қайтарма алоқа аталмиш ёрдамида (машина ёрдами ёки машинасиз) узлуксиз олиш. Бу услуб ўқув материалини янада мақсадга мувофиқли тартиб ва ҳажмда беришга ёрдам беради. Бу услубни мувофаққиятли татбиқ қилиш учун яхши ўйлаб чиқилган дидактик материал талаб қилинади. Муаммоли олиб бориш – таълим олувчиларга охирида хулосалар берилмайди, балки фақат ҳақиқатга эришиш, тўғри қарор қабул қилиш учун бориш керак бўлган йўл кўрсатилинади. Ўрганиладиган материал муаммоли хусусиятга эга бўлиши учун таълим олувчилар билан нафақат муаммо деб қабул қилинадиган, балки уларни қизиқтирган, тўғри жавобни қидириш ҳоҳиш ва заруриятини уйғотадиган асосий саволни топиш жуда муҳим машғулотда (дарсда) муаммоли вазиятни яратиш таълим олувчиларнинг ўрганилган материалга қизиқишини оширади ва шу билан улар фикрлаш фаолиятини фаоллаштиришга ёрдам беради. Таянч коспектлари бўйича таълим услуби (шаталов услуби аталмиш) ўқув материали таълим олувчиларга янада муҳим қоидалари, саналари, таърифлари, номлари ва улар билан боғлиқлигини акс этадиган таянч конспектлари ёрдамида берилади. Таянч конспектлари бўйича ўқитишда ўтилган материални янада мустаҳкам ўзлаштириш, мустақил тайёрланишда уни такрорлаш ва эслаб қолишга вақтни қисқартиришга эришилади. 14

Мусобақали услуб ким тезроқ ва яхшироқ ҳаракат, усул нормативини бажаришдир. У таълим олувчиларда тортишувлик, яхшиларга тенглашишга интилиш, қолоқларга ёрдам бериш ва уларни илғорлар даражасига етказиш хислатларини ривожлантириш учун йўналтирилган мусобақали услуб, тактик, ўт отиш, саф тайёргарлиги ва бошқа фанлар бўйича усулларни ишлаб чиқиш ва нормативларни бажаришда ишлатилади. Шундай қилиб, ўқувчилар таълими асосий услубларининг дидактик вазифаси, тузилиши ва муваффақиятли татбиқ қилиш шартлари тавсифланади. Бўладиган машғулот учун ҳарбий раҳбар таълим услубларини танлашда ўқув-тарбиявий вазифа хусусияти, ўқув материали мазмуни, ўқувчилар тайёрланганлиги даражаси, моддий база ҳолатидан келиб чиқади. Бунда ижод белгиси, зобитнинг ўз тажрибасига танқидий қараш, эскириб қолган усулларни ташлаб, таълим услубиётидаги янгиликни, илғорликни ишлатиши катта ўрин тутади. 15

Похожие

Чақириққача тайёргарлик дарсларининг сифат ва самарадорлигини ошириш йўллари

Чёт мақсад ва вазифаларини амалга ошириш усуллари

Хива Хонлигида ҳарбий бошқарув ва қўшин тузилиши

ХIХ аср охири ва ХХ аср бошларида Ўрта Осиёда ҳарбий ишлар тарихидан

Bakteriologik qurol. O’ta xavfli infeksiyalar