Хива Хонлигида ҳарбий бошқарув ва қўшин тузилиши - НВП - Рефераты

Хива Хонлигида ҳарбий бошқарув ва қўшин тузилиши

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

39.5 KB

Хива Хонлигида ҳарбий бошқарув ва қўшин тузилиши Режа: 1.Хива хонлигида ҳарбий бошқарув. 2.Ихтисослаштирилган гуруҳ 3.Чор Россияси мустамлакачилик даврида Хива хонлиги

Хива хонлигида ҳарбий бошқарув. Хива хонлиги қўшин (черик)и доимий отлиқ ва пиёдалар, уруш вақтларида йиғилувчи ёлланма навкарлар ҳамда камдан-кам ҳолларда йиғилувчи кўнгилли аҳоли вакилларидан ташкил топган. Отлиқ ва пиёдалар алоҳида ўнлик, юзлик, минглик ва ўн мингликлардан иборат ҳолда ўнбоши, юзбоши, мингбоши, ва саркардалар томонидан бошқарилган. Ўз навбатида қўшин бир қанча ихтисослаштирилган гуруҳ ёки қисмлардан ташкил топган. “Сўзавул” (ҳарбий айғоқчи гуруҳ), “қоровул” (қўшиндан анча илгари сафда юрувчи ва душман қўшинини дастлаб кўриб хабар етказувчи, тунда хавфсизликни таъминловчи қисм), “чаповул” (тез ҳаракатланувчи ва душманга илк ҳужум қилувчи қисм), “ҳировул” (олдинги илғор сафда ҳаракатланувчи хабарчи қисм), “эровул” (дастлабки синов ҳужумини қайтарвчи қисм), “ўнг бўйранчи ” (ўнг томон таянч қисм), “Сўл бўйранчи” (чап томон таянч қисм), “яровул” (ўртада ҳаракатланувчи ва душман қўшинини ёриб кирувчи қисм), “тўпчи”, “милтиқчи” (мерганлар), “шамхалчи”, “туғчи” (хонлик рамзини олиб юрувчи гуруҳ), “карнайчи”, “сарҳанг” (қальа атрофига истеҳкомлар қуриш, хандак қазиш, ёв йўлини тўсиқлар барпо этиб тўсиш ишлари билан шуғулланувчи қисм), “катовул” (қалъаларни таъмирлаш ва мудофаа иншоатларининг ҳолатини яхшилаш фаолияти билан шуғулланувчи қисм) каби қисмлар шулар жумласидандир. Ушбу қисмлар аксарият ҳолларда юзликлардан иборат тарзда ҳаракатланган. Қўшин қисмларини бошқариш бошқа ташкилий масалалар ҳам қисмлар бўйича ҳам ҳал этилган. Хива қўшинининг миқдори ҳақида манбаларда турлича фикрлар билдирилган. Олиб борилган юришлар ва мудофаа жанглари ҳақидаги маълумотларни таҳлилий ўрганган ҳолда хулоса сифатида айтиш мумкинки, Хива ХУ1-ХУШ асрлар, шунингдек Х1Х асрнинг охирига қадар яъни Россия билан сулҳ тузилгунча ўртача 30-50 минг кишилик қўшин йиғиш имкониятига эга бўлган. Масалан, Ҳожи Муҳаммадхон ҳокимиятни бошқарган даврда биргина Али Султоннинг қўшини 40 мингга яқин бўлган.

Х1Х асрнинг иккинчи ярмида туркман ёвмут қабиласи билан бўлган жангда хонликда 17 минг отлиқ ва 3400 пиёда қўшин йиғилган. Хива хони Муҳаммад Раҳимхон 11 томонидан келтирилган маълумотларга қарагнда, рус босқинига қарши мудофаа жангида 45000 навкар қатнашган. Мамлакатда амалга оширилиши лозим бўлган ҳар бир юриш олдиндан режалаштирилиб, давлат ва жамоат арбобларидан иборат кенгаш муҳокамасида маъқуллангач амалга оширилган. Одатда қўшин сони, таркиби ва унга бошчилик қилувчи саркардалар билан боғлиқ масалалар ҳарбий ҳаракатларнинг мавқеи ва доирасидан келиб чиққан ҳолда ҳал этилган. Йирик юришлар олдидан қўшин хон фармонига мувофиқ тайёргарлик босқичидан ўтган, унда навкарлар ва отлар кўздан кечирилган, сараланган. Бошқа ҳолларда навкарларнинг хизматга яроқлилиги бевосита бошлиқлар томонидан текшириб борилган. Одатда қўшин ҳарбий машғулотлар билан мунтазам шуғулланиб борган. Саркардани тайинлашда унинг ҳаётий тажрибага эгалиги ва сиёсий, ҳарбий соҳадан хабардорлигига алоҳида эътибор берилган. Асосан мансабдор шахслар саркарда этиб тайинланган. Улар ҳарбий ҳаракат чоғида ўз ваколати доирасида фармойиш бериш ҳуқуқига эга бўлиб, ўзига бириктирилган қўшин ёки қисм ва вазият ҳақида хонга маълумот бериб турган. Манбаларда келтирилишича, мингбоши ва юзбошилар хон ёрлиғига биноан лавозимга тайинланган ва озод этилган. Мингбоши айрим ҳолларда юзбошини лавозимга тайинлаш ҳуқуқига эга бўлган. Манбаларда хонликнинг умумий қўшинига бошчилик қилувчи олий ҳарбий қўмондон ҳақида икки хил фикр мавжуд. Баъзи манбаларда нақиб олий қўмондон сифатида келтирилса, иккинчи бир манбада ясовулбоши лавозимида келтирилади. Бизнинг фикримизча, олий ҳарбий қўмондон нақиб бўлган. Ясовулбоши эса хавфсизлик ишлари билан шуғулланган. Навкарлик хизматининг аниқ муддати белгиланмаган бўлиб, умрбод адо этилган ва вазифа отадан ўғилга мерос тариқасида ўтган. Ундан озод

қилишнинг белгиланган тартиби мавжуд бўлиб, хон ва тегишли масъул мансабдор шахс томонидан кўриб чиқилиб ҳал этилган. Йигитлар қуйидаги ҳолларда навкарлар рўйхатидан ўчирилган: -ёлғиз фарзанд бўлса; -бой ёки савдогар сифатида; -вафот этган тақдирда. Навкарлар таъминоти шакли ва давомийлигига кўра хазина ҳисобидан тайинланадиган доимий маош (пул ва натура, яъни, маҳсулот шаклида) ҳамда мавсумий таъминот, яъни ҳосил йиғилган вақтда қишлоқ хўжалиги маҳсулотларидан улуш бериш тарзида амалга оширилган.Ёлланма қўшин таркибига кирувчи навкарлар таъминоти эса ўзлари ҳисобидан амалга оширилган. Умумий ҳолларда қўшини қурол-яроғ билан таъминлаш ишлари давлат томонидан амалга оширилган. Манбаларда қайд қилинишича, хонликда ҳарбий хизматчиларни мунтазам рағбатлантириб бориш қоидасига амал қилинган. Жумладан, юриш ва мудофаа жангларида алоҳида жасорат кўрсатган, бошқаларга намуна бўлган навкарлар ва ҳарбий мансабдорлар хон, олий мансабдор шахслар ҳамда саркардалар томонидан имтиёзга эга ер майдони, пул ёки қимматбаҳо буюм, шунингдек натура шаклидаги, рамзий маънодаги (чопон кидириш, пичоқ совға қилиш ва ҳоказо) мукофот (инъом)лар билан тақдирланган. Азалдан қўлга киритилган ўлжалар жангда қатнашган навкарлар ўртасида тақсимланган. Шунингдек, қаҳрамонлик намуналарини кўрсатиб жанг қилганлар “ўнбеги”, “баҳодир” унвонлари билан тақдирланган ёки қисм бошлиғи лавозимига тайинланган. Навкарлар ҳарбий хизматдан ташқари хон, элчилар, сарой, пойтахт ва мамлакат хавфсизлиги ҳамда ички барқарорликни таъминлаш, солиқ, йиғимларини йиғиш ҳамда аҳоли рўйхатини тузиш ишларига, шунингдек, миршаблик фаолиятига ҳам жалб этилган. Шу нуқтаи назардан манбаларда хон, унинг қариндошлари, олий мансабдор шахслар, маҳрам, бий, сардор, ноиб, мироб, мушриф ва қатор ижтимоий гуруҳ ёки табақа аъзолари,

шунингдек олий ва ўрта диний раҳнамолар: шайх ул-ислом, нақиб, эшон, мутаввали ва бошқалар ўз навкарларига эга бўлган, деган фикрлар келтирилган. Қўшин таркибининг асосий қисмини ёлланма навкарлар ташкил қилган. Жойлардан йиғиладиган ёлланма қўшиннинг рўйхати олдиндан тайёрлаб қўйилган. Ўтроқ аҳоли ҳудудларида ҳар бир масжид қавм (масжид-жамоа, бирламчи маъмурий ҳудудий бирлик) маҳаллий аҳоли сонидан келиб чиққан ҳолда белгиланган миқдорда навкар бериши керак бўлган. Кўчманчи аҳоли ҳудудларида хон хукумати томонидан кимга бир таноб ер берилган бўлса, юриш вақтида у битта жангчи, кимга ўн таноб ер берилган бўлса, у ўнта жангчи бериши, ҳар бир жангчи бериши, ҳар бир жангчи эса ўзи билан уруш анжомлари ва озиқ-овқатларни олиб юриш учун иккита туя олиб келиши талаб қилинган. Одатда, ҳар бир қабила етказиб бериши лозим бўлган навкар миқдори олдиндан белгилаб қўйилган. Улардан ташкил топган қўшин қисмлари ҳар бир қабила ёки этник гуруҳ аъзолари мажмуасидан иборат ҳолда ташкил этилган ва ўз бошлиқлари томонидан қўшинга жалб этилган. Аҳоли ҳарбийларга катта ҳурмат билан муносабатда бўлган, улар томонидан эъзозланган. Тарихий манбаларда ҳарбийларнинг хоҳ у оддий навкар, хоҳ ҳарбий бошлиқ бўлсин, “сарбоз” деб аталганлигини кўриш мумкин. Хива қўшинида жиддий ўзгаришлар асосан рус мустамлакаси даврига келиб кузатилади. Хусусан, подшо Россияси мустамлакачилик тузуми ўрнатилгандан сўнг хонликнинг кўп сонли қўшини тарқатилади ва унинг ўрнида кам сонли доимий қўшин (2000 нафар атрофида навкар) ва қурол яроғ (19 та тўп) сақлашга рухсат берилади. Улар ҳам асосан миршаблик хизматига жалб этилган. Сарой хавфсизлигини таъминлаш мақсадида 200 нафар навкар давлат таъминоти ҳисобидан сақланган. Бу даврда хон қўшини ривожланган қурол-яроғ билан таъминлаш борасида чор ҳукуматига 1883-1908 йилларда 5 маротаба мурожаат қилган.

Туркистон генерал-губернаторлиги бу масалада қарши турса-да, мазкур талаблар қаноатлантирилган.

Фойдаланилган адабиётлар: 1.Каримов И. Миллий армиямиз мустақиллигимизнинг, тинч ва осойишта ҳаётимизнинг мустаҳкам кафолатидир. Тошкент 2003 й. 2.Каримов И. Армия-давлат таянчи ва тинчлик кафолати. Тошкент 2005 й. 3.Разин Е.А. История военного искусства. Т-1-3. Москва 1955-1961 гг. 4.Дельбрюк. История военного искусства. Т-3. Москва 1983 г.

Похожие

Бухоро хонлигида ҳарбий бошқарув ва қўшин тузилиши

ХIХ аср охири ва ХХ аср бошларида Ўрта Осиёда ҳарбий ишлар тарихидан

Амир Темур ва темурийлар даврида ҳарбий санъат ривожи

Ўрта Осиёда қурол яроғлар эволюцияси

Чёт мақсад ва вазифаларини амалга ошириш усуллари