Бухоро хонлигида ҳарбий бошқарув ва қўшин тузилиши - НВП - Рефераты

Бухоро хонлигида ҳарбий бошқарув ва қўшин тузилиши

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

53 KB

Бухоро хонлигида ҳарбий бошқарув ва қўшин тузилиши Режа: 1.Бухоро хонлигида ҳарбий бошқарув ва қўшин тузими. 2.Абдуллахон П даврида олиб борилган ислоҳатлар. 3.Бухоро қўшинларининг жанг қилиш тартиблари.

Бухоро хонлигида ҳарбий бошқарув ва қўшин тузими. Манбаларнинг гувоҳлик беришича, Бухоро хонлиги қўшинлари асосан отлиқ ва пиёда аскарлардан ташкил топган бўлиб, улар ўқ-ёй, узун найза, гурзи, узун дастали жанг болтаси (табарзан), чангак каби ҳужум қуролларига эга бўлган. Бу даврда навкарларнинг ҳимоя учун (сипар)дан фойдалаганликлари, совут-жовшан (форсча бахтар) ҳамда темир симдан майда қилиб тўкилган, усти ипак ва бахмал мато билан ёпилган қурол ёки жиба (жева)- темир ёки пўлатдан ишланган махсус кийим кийиб жанг қилганлари манбаларда акс этган. Қўшиннинг асосий жанговар қисмини суворийлар ташкил этган. Шу сабабли ҳам ўзаро урушларда отларнинг ҳимоясига катта эътибор берилган ва ўқ ўтмаслиги учун уларнинг устига махсус ёпинчиқ- гежм (кежим) ёпилган. Бухоро хонлиги қўшини таркибида душманнинг шаҳар ва мудофаа қўрғонларини ишғол этишда муҳим аҳамиятга эга бўлган нафтандозлар, манжанақчилар ва тош отувчилар ҳам бўлган. ХУ1 асрнинг иккинчи ярмида Абдуллахон 11 Бухоро хонлиги қўшинларининг жанговарлигини ошириш мақсадида қатор ислоҳатлар ўтказади. Хусусан, ўша давр учун замонавий ҳисобланган қурол-яроғларни Европадан келтиришга мувафақ бўлади. Ҳофиз Таниш Бухорий Абдуллахон қўшинида Фарангистондан олиб келинган пилта милтиқлар, фаранги жавшан (совут) ҳамда замбараклар борлиги ҳақида маълумот беради. Бухоро қўшинларининг таркибий тузилиш, жанг қилиш тартиблари Чингизхон ва Амир Темур қўшинлари ҳарбий тузилиши, уруш тактикасига асосланган. Шу билан бирга, улар туркий халқларга хос бўлган қадимий жанг усулларини ҳам ўзлаштирган. Шайбонийлар даврида қўшин асосан қалб (кавл) деб аталувчи марказий қисмдан, ўнг қанот (баронғор) ва сўл қанот (жавонғор) қисмларидан ҳамда хировул (қўшиннинг орқа қисми)дан ташкил топган. Қўшин олдида манглай

(авангард) деб аталувчи ҳарбий қисм, унинг олдида эса тез ҳаракатланувчи кичик жанговар қисм-илғор бўлган. Қўшин таркибида тўғчи қисм, яъни баёроқ остида эҳтиётда турувчи (туғни қўриқловчи) 20-30 минг кишилик жанговар ҳарбий бўлинма ҳамда забонгири, яъни душман томонидан яширин равишда “тил” тутиб келувчи махсус бўлинма ва хабаргири-душман тўғрисида умумий маълумот келтирувчи бўлинмалар ҳам бўлган. Манбаларнинг далолат беришича, фақулодда вазиятларда энг қалтис ҳарбий вазифаларни бажаришга мўлжалланган жанговар қисмлар ҳам бўлиб, улар асосан сараланган ўзбек жангчиларидан ташкил топган. Хоннинг хос қўриқчилари ҳам сараланган ўзбек навкарларидан тузилган. Бухоро хонлигида олий бош қўмондон хон бўлиб, у қўшини турли даражадаги ҳарбий амалдорлар ёрдамида бошқарган. Шайбонийлар қўшини ҳам Чингизхон ва Амир Темур қўшинларидек, 10 минглик корпуслар- туманларга бўлинган. Уларга нўён деб аталувчи ҳарбий саркардалар бошчилик қилган. Туманлар ўз навбатида, минглик, юзлик, ўнликларга ажралган. Бухоро хонлигида қўшинни жангга ҳозирлаш, ҳарбий амалдорлар ва навкарларга маош тўлаш ва бошқа ташкилий ишлар билан махсус амалдор- тавочи шуғулланган. Қўшинни қурол-яроғ билан таъминлашга масъул бўлган амалдор-жевачи бўлиб, у хоннинг қурол-аслаҳаларига ҳам жавобгар ҳисобланган. Ҳарбий амалдорлар ва навкарларга хазинадан бериладиган маошдан ташқари, ҳарбий юришлар пайтида қўлга киритилган ўлжадан ҳам маълум миқдорда улуш ажратилган. Бухоро хонлигида ҳарбий соханинг энг инқирозли даври Аштархонийлар даври ҳисобланади. Бу даврда ўзаро урушлар, ташқи кучлар ҳужуми (кўчманчи қозоқлар, Хива хонлиги, Эрон шохларининг босқинчилик юришлари) одатий бир ҳолга айланиб қолган бўлса-да, мамлакатда ҳарбий соҳада жиддий ўзгаришлар, ислоҳатлар олиб борилмади. Қўшиннинг ўз

даври учун замонавий бўлган қурол-яроғлар, замбараклар билан таъминланиши ўта ёмон аҳволда эди. Фақатгина Имомқулихон давридагина (ХУ11 аср) қўшиннинг жанговар қобилияти бирмунча ошди. Шунингдек, Х1Х асрда мангит амирлари даврида ҳам ҳарбий соҳада жиддий ўзгаришлар амалга оширилди. Бундай ислоҳатлар қисман бўлсада, манғизлар сулоласи асосчиси Муҳаммад Раҳим томонидан олиб борилди. Бухоро амирлигининг ҳарбий қудрати, айниқса, Амир Насрулло ҳукмронлиги даврида ўзининг энг юқори нуқтасига етди. Унинг даврида Бухорода мунтазам армия-сарбозлар (сипоҳ) қўшини ташкил этилди. Уларнинг сони 40 мингга яқин бўлган. Қўшинлар отлиқ ва пиёда жангчилардан ташкил топган бўлиб, уларнинг қуроллари асосан қилич, найза ва ўқ-ёйдан иборат эди. Бухоро хонлиги қўшинлари мамлакатнинг барча шаҳарларида, айниқса, чегара шаҳарлар (Жиззах, Ўратепа, Қоракўл, Марв)да жойлаштирилган. Бу даврда Бухорода замбараклар ясовчи чет эллик (эронлик) мутахассислар ҳам бўлганлиги ҳақида маълумотлар мавжуд. Бироқ шунга қарамай, қўшинни замонавий милтиқлар ва замбараклар билан қуроллантириш соҳасида бошланган ишлар тугалланмасдан қолиб кетди. Натижада Х1Х асрнинг 2-ярмига келиб, Бухоро амирлигининг катта қисми Россия қўшинлари томонидан босиб олинди. Буни, ўз навбатида. ХУ11-Х1Х асрларда минтақамизда ҳарбий соҳада ҳеч қандай юксалиш бўлмаганлиги ҳамда замонавий қурол-яроғларнинг етарли эмаслиги билан изоҳлаш мумкин. Бухоро амирлигида давлатнинг сиёсий тизими, идора этиш тартиб қоидалари, унвон ва мансаблар, уларнинг вазифалари ва бошқа кўпгина соҳалар тадқиқотчилар назарида бўлиб келган. Бухоро давлатида мамлкатни амир бошқарган йиллар хусусида 1927 йилда Ҳожи Юсубий ибни Муқимбой амир Олимхоннинг ишонарли элчиси сифатида Парижда Миллатлар Лигаси анжуманида сўзга чиқиб шундай маълумотларни келтирган эди: “...Бухоро амирлиги шариат ва одат вожиботларига суяниб ҳукм сурар эдилар. Уламо амирни пайғамбар

халифаси ва ислом шариатининг ҳомийси деб биларди. Амирнинг шароити шариатга батамом мувофиқ эди. Бухоро хонлари ўзбекларнинг манғит сулоласидан бўлганлар. Тахтга кўтариш пайтида ўзбек одатларига кўра тўшакчага амир ўтиради ва уни саидлар, хожа ва мулолар кўтариб тахтга ўтказадилар” (Амирликка бундай тартибда тахтга ўтказиш Бухоро хонлиги даврида ҳам мавжуд эди-Ю.Ш.) Ўрта Осиё хонликларининг давлат тузилишини аниқ тасаввур қилиш, яъни билиш учун тарихий манба ва ҳужжатларга асосланиб, ҳар бир лавозимнинг мажбурият ва вазифаларини ўрганиш катта аҳамиятга эга. Шу боис, Бухоро амирлигидаги қуйи мансабдан бошлаб, ҳарбийларгача бўлган лавозимларга алоҳида таъриф бериб ўтамиз: Чеҳра оғаси амир томонидан ёрлиққа эга бўлган биринчи ҳарбий мансабдор бўлиб, бу лавозимдаги кишининг вазифаси ўзангидор ва жиловдорлар орасида мухтасиб вазифасини бажаришдан иборат бўлган. Чеҳраоғаси мансабларда чеҳраоқаси сифатида ҳам талаффуз қилиниб, ўрта асрларда монархия ҳукмрон бўлган давлатларда монархнинг, яъни подшонинг ёнида турувчи олий нуфузли оиладан чиққан ёш йигит ёки адъютант сўзига мос келади. Жибачи ёки жевачи-амирликда жиба ясовчиликдан юқори мартабага эришган ҳам ҳарбий, ҳам сарой амалдори. Мирзабоши амирликнинг барча бошқарув тизимида мавжуд бўлган мансаб эгасига ҳисобланиб (бундай мансаб эгасига, табиийки, ҳарбийлар ичида ҳам эҳтиёж бўлган), у асосан, қўшин таркибидаги ёзув-чизув ишлари билан шуғулланар эди. Қоровулбеги-қоровуллар ва соқчилар бошлиғи, Қоровулбеги давлат тинчлиги ва хавфсизлигига жавобгар шахс бўлиб, унга тегишли кишилар ҳарбий ҳаракатлар чоғида қўшин хавфсизлиги, уни қўриқлаш, соқчи- посбонлар қўйиш сингари ишлар билан машғул бўлган. Мирохур амирликда дастлаб амир отларига ем-хашак етказиб берувчи амалдор ҳисобланган. Кейинчалик у ушбу хизматга раҳбарлик қилиш билан

биргаликда, Коми Абумуслим тумани мироблиги учун жавобгар шахс сифатида ҳам эътироф этилган. Тўқсабо амир мажлиси дастурхонининазорат қилиш билан бирга, Харканруд туманининг ҳокимлиги ва мироблиги ҳам унинг қўлида эди. Ҳарбий ҳаракатлар чоғида тўқсоба амир туғини (байроғини) кўтариб юришдек олий вазифани адо этган. Эшикоғабоши сарой дарвозаларини қўриқлаш ишларини бошқарган. Ҳукмдор саройда бўлган вақтда у амирни қўриқлаш билан шуғулланган. Эшикоғабоши арзгўйларнинг нима хусусида келганлигини суриштириб, уларни саройдаги тегишли амалдорлар томон йўлларди. Фақат жуда муҳим хабарлар амир ҳузурига киргизилар эди. Ҳарбий ҳаракатлар чоғида унинг унвони полковник даражасида бўлган. Бий асосан сарой амалдори ҳисобланса-да, ҳарбий юришлар чоғида додҳоҳ билан биргаликда юқори нуфузга эга шахс саналган. Бундай пайтда қанча қўшинга раҳбарлик қилишига қараб, уларни мири даста, амири навкария ёки саркарда деб атаганлар. Додҳоҳ-амирликда халқ дарди, фикрини эшитиб, амирга хабар берувчи мансаб эгаси. Х1Х асрга келиб, мазкур лавозим эгаси ҳарбий вакил даражасига кўтарилган. У кўпроқ лашкар тўпчибошиси деб юритилган. Аниқроғи, тўпчилар қисмининг қўмондони ҳамда Бухоро гарнизони бошлиғи-лашкар бошлиғи саналиб, амалда Ҳарбий вазир вазифасини ўтаган. Бироқ Х1Х аср охири-ХХ аср бошларида Ҳарбий вазир вазифасини кўпроқ қушбеги поён бажарганлигини кўрамиз. Иноқ икки хил бўлиб, катта иноқ умаро шогирдпешалар ва бошқаларга амир суҳбатига мушарраф бўлган ёки бўлмаганлар ҳақида хабар беради. Иноқи хурд ёки кичик иноқ эгаси амир муҳрлари сақланадиган сандиқчага посбонлик қилар эди. Элчиларнинг аризалари аввал иноқи хурд қўлига берилган.

Парвоначи Амир фармонига биноан, унинг ёрлиқларини умаро ва задагонларга етказарди. Арабхона жамоасининг раҳбарлиги ҳам унинг зиммасида эди. Қушбеги-Бухоро вазирларининг энг улуғи. Қушбеги (Қўшбеги) дастлабки даврларда овчилар, овчилик асбоблари, қушлар ва итлардан хабардор бўлиб турадиган амалдор ҳисобланса, Х1Х аср охирларида бу лавозим бош вазир даражасигача кўтарилган. Қушбеги давлатнинг тажрибали, ишбилармон, сиёсий аҳволдан бохабар одамларидан қўйилган. Номзод аввал Девонбеги мансабига мушарраф бўлмоғи лозим бўлиб, шундай кейин Қушбеги бўлишга лойиқ саналган. Қушбеги подшо аскар, аҳли вазифа ва фуқаро манфаати учун ҳаракат қилмоғи зарур эди. Шунда давлати олий узоқ муддат давом этади. Акс ҳолда, бу ишнинг уддасидан чиқмаса, манфаатидан зарари кўп тегса, бепарво бўлса, кундалик ва вилоят ислоҳатини билмаса, мансабидан олинган. Қушбеги ҳибсга олиш, жазо бериш, қатл қилиш, гуноҳкор молини мусодара этиш ҳуқуқларига эга бўлган. Бундан ташқари, тунқатор, кўрчи, удайчи, тўфангчи (милтиқсоз), йўлчи, жосус, садоқчи ва бошқа ўнлаб қуйи ҳарбий амал эгалари қўшин тартибида фаолият кўрсатишган. Мирза Бадиъ Девоннинг “Мажмаъал арком” маълумотларига қараганда, энг олий мансаб қозилар амали бўлган. Улардан биринчиси шайх- ул-ислом унвони, иккинчиси қози-ул-қуззоб, учинчиси қози аскар ва тўртинчиси вилоят қозиси ҳисобланган. Биз ўрганаётган мавзуга тегишли бўлган учинчи даражали қози аскар асосан ҳарбий кишилар устидан ҳукм чиқариш, суд қилиш ишларини бажарган. Бухоро шаҳридаги Мир араб мадрасасида қози аскар лавозими учун ўқитилган, бироқ қози аскар, муфтий аскарларнинг ўқитилиши билан қолган толибларга ўтиладиган дарс машғулотлари ўртасида деярли фарқ бўлмаган. Шунинг учун уларни ҳарбий соҳа мутахассислари дея олмаймиз. Муҳаммад Саййид Болжувоний томонидан келтирилган маълумотларга кўра, агар номзод бек авлодидан бўлса, авало, тунқатор, кейин жибачи,

бекзода бўлмаса, икки амалдан кейин, тунқатор, сўнг жибаси, қоровул беги, мирохур, тўқсоба, эшикоғабоши, бий, парвоначи, додҳоҳ, кичик иноқ, катта иноқ, девонбеги, қушбеги, оталиқ даражаларига кўтарилиши мумкин бўлган. Бироқ архив манбаларида номзодларнинг таржимаи ҳоли, нуфузи, обрў- эътибори деярли келтирилмай, тўғридан-тўғри фақат исми шарифигина қайд этилган. Ҳарбий лавозимга тайинлаш ёки озод қилиш амалдорларнинг вафот этиши, қуйи мансаб эгаларининг ўз бошлиқларидан ўта норозилиги, амир фармони билан ўз вазифасига нолойиқ деб топилиши, мансаб эгаларининг хизматдан бўйин товлаши, қочиши ҳолатларида амалга оширилган. Шуни ҳам айтиб ўтиш жоизки, кўпгина хизматлардан мансаб эгалари ўз ўрнига ўғилларини тайёрлаб келишган ва улар вафотларидан сўнг, ўғиллари ота лавозимини эгаллаш мақсадида ҳаракат қилишган. Бу табиий ҳол, чунки юқори лавозимли кишилар қўлига амирлик томонидан катта ер, сув ва моддий бойликлар берилган бўлиб, агар унинг ўрнига бошқаси келса, бу бойликлар янги мансаб эгаси ихтиёрига ўтган. Мабода, амир фармони билан айбли деб топилиб, ҳарбий амал эгалари ишдан олинса, улар ё бадарға қилинган ёки умрбод сарбозлик хизматини ўташга мажбур этилган. Бундай пайтда Қушбеги буйруғи билан уларнинг мол-мулклари мусодара этилган. Ўрта аср Марказий Осиё давлатларида ҳокимият тузилиши, давлат бошқаруви тизими манғитлар сулоласи даврига келиб такомиллаша борди. Жамиятнинг барча соҳалари марказлашган бошқарув тизимига бўйсундирилиб, давлат амир бошчилигида чекланмаган ҳукмрон қўлида мужассамлашди. Х1Х аср охирларида ҳарбий унвон ва мансаб эгалари ҳамда уларнинг вазифалари, фаолияти замонавий тартибга ўта бошлади. Буни Чор Россияси ҳарбий низоми, уставининг қабул қилиниши, ҳарбий казармаларнинг ташкил этилиши, ҳарбий машқлар, саф тортиш ва ҳарбий амалдорлар кийинишидаги ўзгаришларда кўришимиз мумкин. Бироқ юқорида айтиб ўтилган ҳолатлар бир ёқлама амалга оширилиб, масаланинг салбий томонлари унданда устунроқ турарди.

Барча соҳалардаги сингари ҳарбий амал ва мансабларга тайинлашда кўпроқ иқтидор ва қобилиятга қараб эмас, балки насл-насабга, бойликка, ўрта аср сарқитлари ҳисобланган уруғ-аймоқчилик ва маҳаллийчилик анъаналарига эътибор берилган. Ҳатто 1920 йилгача ўзининг илми, фани билан дунёда ном таратган Бухорои Шарифда ҳарбий мутахассислар тайёрлайдиган на бошланғич, на ўрта ва на олий таълим тизими мавжуд эди. Бу ўринда Д.Н.Логофетнинг мирохурни-капитанга, додҳоҳни-генерал майорга, иноқни-генерал лейтенантга, тўқсобани-подполконикга тенглаштириши ҳам кулгили ҳол эди. Садриддин Айний, Абдурауф Фитрат, Файзулла Хўжаев ва бошқа бир қатор зиёлилар асарларини ўқир эканмиз, уларда ҳарбий мансабдорларнинг ўз хизмат вазифаларини суиистеъмол қилганлиги, ўқувсизлиги ва жоҳилликка берилиб кетгани айтиб ўтилади. Умуман, амирликдаги ҳарбий амалдорларнинг зеб-зийнати, бойлиги, бисёр бўлсада, сиёсий ва ҳарбий билими, илмий салоҳияти, ўқуви замон талабларидан анча орқада эди.

Фойдаланилган адабиётлар: 1.Каримов И. Миллий армиямиз мустақиллигимизнинг, тинч ва осойишта ҳаётимизнинг мустаҳкам кафолатидир. Тошкент 2003 й. 2.Каримов И. Армия-давлат таянчи ва тинчлик кафолати. Тошкент 2005 й. 3.Разин Е.А. История военного искусства. Т-1-3. Москва 1955-1961 гг. 4.Дельбрюк. История военного искусства. Т-3. Москва 1983 г. 5.Военного дело древного и средневекового населения северной и центральной Азии. (Сб науч трудов) Новосибирск 1990 г.

Похожие

Хива Хонлигида ҳарбий бошқарув ва қўшин тузилиши

ХIХ аср охири ва ХХ аср бошларида Ўрта Осиёда ҳарбий ишлар тарихидан

Амир Темур ва темурийлар даврида ҳарбий санъат ривожи

Ўрта Осиёда қурол яроғлар эволюцияси

Чёт мақсад ва вазифаларини амалга ошириш усуллари