Вакуола ва ҳужайра шираси - Ботаника - Рефераты

Вакуола ва ҳужайра шираси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

175 KB

Вакуола ва ҳужайра шираси Режа: 1. Ҳужайра шираси. 2. Оқсил доначалари. 3. Кальций оксалат кристаллари.

Вакуола (лот. в а к у у с — бўшлиқ) — ҳужайра ичидаги бўшлиқ бўлиб, ўсимликлар ҳужайраси учун хос бўлган белгилардан биридир. Унинг ичи ҳужайра шираси билан тўлган. Ҳужайра шираси цитоплазмадан махсус мембрана тонопласт (лот. т о н у с — таранг, зўр; п л а т о с — маълум шакл) билан ажралиб туради. Тонопласт танлаб ўтказиш ёки ярим ўтказувчанлик хусусиятига эга. Ёш ҳужайраларда бўшлиқ ёки кавакчалар бўлмайди, улар ҳужайра қарий бошлагандан сўнг юзага келади ва бир-бири билан қўшилиб, битта йирик вакуола ҳосил қилади. Вакуола ўсиб йириклашиб ҳужайранинг 90% ини ишғол этади ва цитоплазмани ҳамда унинг таркибидаги органелла-ларни ҳужайра пўстига қараб сиқиб суради ва натижада юпқа қават ҳосил қилади. Вакуоланинг вазифаси: ғамловчи, ажратиш ва ҳужайра таранглигини сақлашдан иборат. Шу сабабдан ҳужайрада осмотик ва тургор босим пайдо бўлади. Бу, ўз навбатида, тўқиманинг қайишқоқлиги (эластиклиги)ни таъминлайди. Вакуола ичида ҳужайра шираси бўлиб, унинг асосий таркибий қисмини сув ташкил этади. Сувда эриган мине-рал тузлар, органик бирикмалар (қанд ва полисахарид- лар), органик кислоталар, алкалоидлар, гликозидлар, пиг-ментлар ва бошқа моддалар бўлади. Бу моддалар прото-пластнинг фаолияти натижасида ҳосил бўлади ва ҳужайра ширасида тўпланади. Вакуоланинг кимёвий таркиби ҳужай-ранинг кимёвий таркибидан фарқ қилади. Ҳужайра ширасининг концентрацияси ошса, сув то-нопласт (ярим ўтказувчи парда-мембрана) орқали шими-либ, икки томондаги суюқликнинг осмотик босими тенг бўлгунча, бир томондан иккинчи томонга ўтади. Сувнинг ҳужайра вакуоли ичига кириш кучи сўриш кучи деб атала-ди. Сув шимилган сари вакуол ва ҳужайранинг ҳажми кен-гаяди. Аммо ҳужайра пўсти қайишқоқ бўлганлиги сабаб-ли чексиз кенгая олмайди, унинг ўзи ҳужайра шираси ва цитоплазманинг кенгайишига қаршилик кўрсатиб, улар томон

босим билан таъсир этади, бу ҳодисага тургор (лот. тургоре — тўлиб- тошмоқ) деб аталади. Демак, тургор тирик ўсимлик ҳужайраларига хос хусу-сиятлардандир. Узиб олинган ўсимлик тезда сўлийди, чун-ки ҳужайраларни тиғиз (таранг) тутиб чўзиб турадиган катта-катга вакуолалардаги ҳужайра суви аста-секин буғ- ланиб боради ва тўқима ўзининг ички тиғизлигини йўқо-тиб қўяди. Шунинг учун ўсимликлар ҳаётида ҳужайранинг тургор ҳолати катта аҳамиятга эга бўлиб, ўсимлик орган-лари (барг, новда, гул, илдиз) ҳамма вақт бўртган ҳолатда бўлади. Бундан ташқари ўсимликда модда алмашинуви ассимиляция каби жараёнлар одатдагидек давом этади. Ақс ҳолда, ўсимлик ҳужайрасидаги сувнинг чиқиб кетиши ҳужайра пўстидан ажралишига олиб келади. Бу ҳодисага плазмолиз (юнон. плазма — тўлдирилган; лезис — эриш) деб аталади ( 1 -расм), Плазмолизга учраган ҳужайралар тириклик хусусияти-ни сақлаб қолса, уларни сувга солиб тургор ҳолатини тиклаш мумкин. Бу ҳодисага деплазмолиз (лот. деинкор) деб аталади. Деплазмолиз, плазмолиздан қайтиш, тургор-га ўтиш демакдир. Бунда ҳужайра сувни шимиб олиб плаз-молиз ҳолатидан, тургор ҳолатига қайтади. Амалда қишлоқ хўжалигидаги кўп масалалар ўсимликнинг шу тургор ва плазмолиз ҳодисасига боғлиқдир. Ма-салан, ёз фаслида ғўзалар ўз вақтида суғорилмаса, тупроқ эритмаси қуюқлашиб кетиб, сувнинг ўсимлик илдизига 1 -расм. Плазмолизнинг тасвири: А — тургор ҳолатидаги ҳужайра. Б — плазмолизнинг ҳосил бўлиши (ҳужайра 6% КМ n О3 эритмасига қўйилган; В — ҳужайра 10% КМ n О3 эритмасида плазмолизнинг содир бўлиши; 1 — ҳужайра пўсти; 2 — протопласт; 3 — хлоропласт;

4 — марказий вакуола; 5 — ядро. ўтиши қийинлашади ва илдиз ҳужайраларида плазмолиз ҳодисаси рўй беради. Бундай ҳолда ўсимликнинг ривож-ланиши батамом тўхтаб қолиши мумкин. Шунинг учун ғўзани вақтида суғориш талаб этилади. Ғўза қондириб су-ғорилса, ҳужайра тургори тикланади ва унинг ўсиши тезлашади. Масалан, меристема (ҳосил қилувчи тўқима) ва муртак ҳужайраларнинг дифференцияланиши натижасида, кичик вакуолаларнинг бир-бири билан қўшилишидан йирик ва-куола ҳосил бўлади. Аммо цитоплазмада вакуоланинг ҳосил бўлиши тўлиқ ўрганилмаган. Лизосомалар (юнон. л и з и о — эритаман; с о м а — тана) гидролитик фермент бўлиб, унинг катталиги 0.5—2 нмк. Ҳар бир лизосом гиалоплазмадан пишиқ мембрана билан чегараланган. Улар эндоплазматик ретикулум ёки Гольджи аппаратидан ҳосил бўлади. Лизосомаларнинг асосий вазифаси макромолекулали биологик моддаларни (нуклеин кислоталар, оқсиллар, ёғлар, полисахаридлар, органик бирикм" тарни) эритиш-дан иборат. Бундан ташқари озиқ моддаларни ҳазм этиш-да ва парчаланган органеллаларни (пластид, митохондрий) чиқариб ташлашда фаол қатнашади. Ҳужайра шираси. Ҳужайра ширасининг тарки-бий қисми ўсимлик тури, органлар, тўқима ва ҳужайра ҳолатига қараб ўзгаради. Ҳужайра ширасида карбонсув- лар, органик кислоталар, алкалоидлар, глюкозидлар ва кўпгина бошқа модцалар бўлади. Карбонсувлар. Ҳужайра шираси таркибида карбонсув-лардан сахароза, глюкоза ва фруктоза кўпроқучрайди. Бу моддалар цитоплазманинг нафас олиши учун асосий энер-гия манбаи ҳисобланади. Сахароза — шакарқамиш деб аталадиган ўсимлик ҳужайра ширасида бўлади. Бу ўсимлик тропик минтақа-ларда ўсади. Сахароза қанд лавлаги илдизмеваларида ҳам жуда кўп миқдорда тўпланади. Озиқ-овқат учун ишлати-ладиган қанд шакарқамиш ва қанд лавлагидан олинади.

Глюкоза узум шакари, фруктоза — мева шакари одатда сахароза билан аралаш ҳолатда учрайди. Улар пишган ме-валар (узум, олма, нок, шафтоли, қовун, тарвуз ва бош-қалар)нинг этида тўпланади. Баъзи ўсимликларнинг хужай-ра ширасида полисахаридлар шилимшиқ ёпишқоқ шакл-да бўлади (масалан, кактусдошлар, орхидеягулдошлар, семизўтгулдошл ар). Мураккабгулдошлар оиласининг баъзи вакиллари ил-дизида (андиз, ер ноки) инулин моддаси тўпланади. Та-лайгина ўсимликларнинг ҳужайра ширасида карбонсув-лардан пектин моддаси учрайди (апельсин, лимон, беҳи, олма, олхўри ва бошқалар). Бу моддаларниг кислота ва қанд билан бирга ивиб қолиш хусусиятига эгалиги, шу сабабли озиқ-овқат маҳсулотларини тайёрлашда ундан желатина сифатида фойдаланилади. Пишиб етилган уруғларнинг вакуоласида коллоид шакл-да оқсил моддаси тўпланади (ғалла донлари, лолагулдош-лар, итузумдошлар, соябондошлар). Бундай вакуола оқсил-ли вакуола деб аталади. Вакуоладаги оқсиллар ғадир- бу-дур эндоплазматик ретикулумнинг рибосомаларида синтезланади. Органик кислоталардан ҳужайра ширасида лимон, олма, янтар, шавел кислоталар бўлади. Бу кислоталар кўпинча пишмаган меваларда учрайди. Шунинг учун ҳам хом ме-валарнинг таъми нордон бўлади. Органик кислоталар ми-нерал туз ионлари билан ҳужайрада осмос ҳолатини сақ- лашда иштирок этади. Ҳужайра шираси таркибида ошловчи моддалардан та-нин тўпланади. Бу модда ҳужайра шираси таркибида баъ- зан жуда ҳам кўп миқцорда тўпланади ва саноатда терини ошлашда ишлатилади. Танин таъсирида тери таркибидагй оқсиллар эримайдиган ҳолатга келади ва тери юмшаб, сув текканда шишмайдиган бўлади. Ўзбекистонда ошловчи ўсимликлардан таран, сабзавот ўсимлиги сифатида нор-дон отқулоқ ёки шовул каби ўсимликлар ўсади. Кейинги йилларда энг яхши дубил модца берувчи ўсимлик сифати-да таран экилмоқда. Алкалоидлар (арабча — алкали — ишқор; юнон. эй-дос — ўхшаш қиёфа) — ўсимлик ҳужайра ширасида учрай-диган ишқор таъми аччиқ, рангсиз, баъзан

тўқсариқ (зар-ғалдоқ) бўлади. Алкалоидлар юксак ўсимликлар ҳужайра ширасида учрайди. Ҳозирги вақтда алкалоидларнинг 2 мингдан ортиқ тури аникланган. Алкалоидлар ҳамма ўсимликларда ҳам учрайвермайди, улар фақат айрим ўсимликларга хос белги ҳисобланади. Масалан, кўкноргулдошлар, айиқтовондошлар, ит-узумдошлар (бангидевона, мингдевона), рўянгулдошлар оилаларига кирадиган хинин ва кофе дарахтларида кўп бўлади. Алкалоидлар медицинада дори-дармон сифатида жуда ҳам оз миқцорда ишлатилади (морфин, кофеин, хинин). Қишлоқ хўжалигида зарарли ҳашаротларга қарши кураш-да анабазин, никотин каби моддалар қўлланилади. Баъзи ўсимликларнинг ҳужайра ширасида жуда ҳам кўп миқдорда алкалоид (кўкнор), айрим ўсимликларда каучук (қоқи, гевея, таусагизда) тўпланади. Гликозидлар (юнон. г л и к и с — ширин) — қандларни спирт, альдегид, фенол ва бошқа моддалар билан бирики-шидан ҳосил бўлади. Ўсимлик гликозидлари табобатда дори-дармон сифатида ишлатилади. Масалан, ландишдан олинадиган гликозид юрак хасталикларини даволашда ишлатилади. Самарқанд, Навои вилоятларининг • ўл ва адирларида ёввойи ҳолда ўсадиган лагохилус ёки кўкпаранг ўсимли-гининг барг ва гулларидан лагохилин (тўрт атомли дитер-пин спирт) олинган. Бу модда табобатда турли хил касал- ликларни, айниқса қон кетишини тўхтатишда ишлатилади. Гликозидларга ҳужайра шираси таркибида учрайдиган флавоноидлар (лот. фл авус — сариқ) ранг берувчи фер- ментлар ҳам киради. Флавоноидлар ўсимлик гулига сариқ ранг беради. Масалан, сигирқуйруқ, примула, капалакгул-дошлар, мураккабгулдошлар кўпчилигининг гули сариқ рангда бўлади. Баъзи ўсимликларнинг ҳужайра шираси таркибида ан-тоциан (юнон. антос — гул; кианос — кўк) деб атала-диган пигмент бўлади, бу пигмент ҳужайра

ширасига қизил, кўк, бинафшаранг беради. Бу, ранг-баранглик ҳашаротларни гулга жалб этиб, четдан чангланишини осонлаштиради. Ҳужайра таркибидаги аралашмалар. Модда олмашину-вининг маҳсулотлари, ҳужайра гиалоплазмасида, органел-лалар, вакуола ва баъзан ҳужайра пўстида эритмалар ёки қаттиқ бирикма — кристалл ҳолида тўпланади. Уларни ёруғлик микроскопида кўриш мумкин. Бу моддалар крах-мал, алейрон доначалари, рафид ёки друз шаклида кўри-нади ( 2 , 3 -расмлар). Крахмал доначалари. Крахмал, одатда, лейкопластларнинг ичидаги стромада бир ёки бир неча доначалар шаклида ҳосил бўлади. Крахмал кимёвий таркиби жиҳатидан углевод бўлиб, у а — 1,4 — 0 — глюкан — полисахарид — (С 6 H 12 О 5 ) 2 шаклида ёзилади. Крахмал доначалари совуқ сувда эримайди, иситилганда оқ модда — клейстерга айланади. Ассимиляцион бирламчи крахмал фотосинтез жараё-нида ёруғда ўсимликларнинг хлоропластларида ҳосил бўла- 2 -расм. Ҳужайрада оксалат кальций тузларининг кристаллари: 7—2 рафидлар; 3 — опунция ҳухайрасидаги друзлар; 5 — картошка баргининг ҳужайрасидаги кристалл.

3 -расм. Ҳужайрада кристалларнинг тўпланиши: А — анжмр баргининг эпидерма ҳужайраларида тўпланган цистолит; Б — традесканция баргининг ҳужайраларида тўпланган рафидлар; В — анжир баргининг устунсимон ҳужайра тўқималаридаги друзлар; Г— бегония новда ҳужайраларидаги друз ва кристаллар; Д—пиёзнинг эпидерма ҳужайраларидаги кристаллар. Кечаси қоронғулиқца ассимиляцион крахмал фермент-лар воситасида глюкозага айланади. Ҳосил бўлган глюко-за ғамловчи тўқималар (тугунак, илдизмевалар, пиёзбошлар)нинг махсус лейкопластлари ёки амилопласт (лот. амилум — крахмал) ларида тўпланади ва иккиламчи крах-малга айланади. Агар амилопластларда крахмал доначала-ри биттадан юзага келса оддий, иккита ёки бир неча крах-мал доначаларидан иборат бўлса мураккаб крахмал дона-чалари деб аталади. Микроскоп остида қаралса крахмал доначалари қатлам-қатлам бўлиб кўринади (4-расм) Қат-ламлар концентрик (кон.— биргаликда; центрум — мар-каз) крахмал кўпинча капалакгулдошлар, ғаллагулдошларда учрайди, баъзан эксцентрик (лот. экс — қўшимчадан таш- қари) қатлам (картошка тугунакларида) бўлади. Оқсил доначалари. Ҳужайранинг органеллалари-да оқсил доначалари кристалл ёки аморф (юнон. а — ин-кор қилиш, мор фе — шакл) яъни бир шаклга эга бўлма-ган ҳолатда учрайди. Оқсил кристаллари кўпинча ядро-

4 -расм. Крахмал доначалари: А — сули дони ҳужайрасидаги мураккаб; Б — картошка тугунакларидаги оддий; В — сутлама ҳужайрасидаги оддий; Г— геран шохчаси ҳужайрасидаги; Д — ловия уруғи ҳужайрасидаги; Е — маккажўхори; Ж— буғдой дони ҳужайрасидаги оддий крахмал доначалари. нинг нуклеоплазмасида, гиалоплазмада (картошка тугу-иаклари, нилуфар гулининг устунча паренхимасида), лей-копластларнинг стромасида (ловия, бирпаллали ўсимлик-ларни ўтказувчи найларида), эндоплазматик ретикуланинг кенгайган цистерналарида (буттулдошлар, пиденанинг без- ларида), митохондрия ва вакуолада тўпланади. Оқсил кри-сталлари 8—12 нмк катталикда бўлади. Одатда уруғлар оқсилга бой бўлади. Оқсилга анча бой бўлган ўсимликлар (нўхат, ловия, соя, ясмиқ, нут, ерёнғоқ) ва бошқалар киради. Оқсилли уруғлар озиқ-овқат си-фатида ниҳоятда қимматли маҳсулотдир, Аморф.шаклдаги оқсилларга капалакгулдошларнинг уруғлари, гуруч, мак-ка дони мисол бўла олади. Оддий оқ-силлардан протеинлар, гиалоплазма ва вакуолада кристалларга ўхшаш эллипсоид шаклдаги алей-рон доначалар алейрон ҳосил қилади. Алей-рон доначалар ичида тиниқ ёки ялтироқ, юмалоқ шаклда

5 -расм. Канадона (клешевина) уруғи таркибидаги алейрон доначалари: / — алейрон доиачалари; 2—алейрон доначаларининг пўсти; 3 — кристаллар; 4—глобоид. глобоидлар бўлади ( 5 -расм). Кристаллга айланган оқсил-лар мураккаб бўлиб, улар кўпинча мойли уруғларда (зи-ғир, кунтабоқар, писта, канакунжут, ошқовоқ ва бошқа-ларда) бўлади. Уруғларнинг униши олдидан оқсил доначалари шишади ва ферментлар таъсирида эрийдиган ҳолатга ўтиб. кимё-вий жиҳатдан соддароқ бирикмаларга айланади. Бу мод-далар униб чиқаётган эмбрионга (муртакка) озиқ бўлади ва майсанинг ўсишига сарф этилади. Алейрон доначалари сарф этилгандан сўнг уларнинг ўрнига вакуолалар ҳосил бўлади, кейинчалик бу вакуолалар бир-бирига қўшилиб аминокислоталарга бой бўлган марказий вакуолага айланади. Уруғларнинг ҳосил бўлиши ва ривожланиши вақтида рибосомаларда вужудга келган оқсил доначалари вакуола-да тўпланади. Уруғ пишган вақтда вакуола таркибидаги сув буғланиб чиқиб кетгандан кейин оқсил кристалларга (алейрон доначаларига) айланади ва уруғ таркибида ғамловчи модда сифатида тўпланади. Липидлар (юнон. л и п о с — ёғ) ўсимликяарнинг ҳамма ҳужайраларида учрайди. Одатда, ёғ томчилари иитоплаз-манинг гиаолоплазмасида тўпланадр?. улар ёруғлик мик-роскопида қора доғлар шаклида кўринади. Ёғлар асосан пиштан уруғларда (чигит, кунгабоқар, зиғир, ёнғоқ, ерён-ғоқ, соя) бўлади ундаги қурук модданинг 40% ни ташкил этади. Ўсимлик ёғлари истеъмол қилинади ва саноатда (совун, мойли

бўёклар, двигателларни мойлашда) ишла-тилади. Кальций оксалат кристаллари. Оқсил, ёғ томчиларидан ташқари ҳужайранинг вакуола ва бошқа органла-рида (каротиноидлар, хромопласт) кальций оксалат кристаллари учрайди. Уларнинг шакли ҳар хил бўлиб, асосан, вакуолада тўпланади ( 4 -расм, г). Друзлар (чех, друза — тўплам)нинг шакли шарсимон, қўшалоқ-қўшалоқ бўла-ди. Улар кўпинча илдизмева ҳужайраларида, баргларнинг бандларидаги тўқималарда ва эпидермис ҳужайраларида тўпланади. Рафид (юнон. р а ф и с — нинасимон шаклда) — икки учи ўткир кристаллар тўпламидан иборат ( 4 -расм, б). Бундай кристаллар токнинг новда ва барг ҳужайрала-рида тўпланади. Баъзи ўсимликларнинг вакуоласида сон-саноқсиз дўмбоқчали қопчиқсимон пуфак шаклдаги крис-таллар тўплами ҳам учрайди, уларга цистолит (юнон. цистис — пуфак; л и т о с — тош) деб аталади. Цистолит ҳужайра бўшлиқларида осилиб туради (3-расм, А). Цис-толйт кальций карбонат тузларидан ташкил топган бўлиб наша, ачитқи ўт, тут баргларининг ҳужайраларида бўлади.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати 1. Агрохимия (Под ред. Б. А. Ягодина). Москва, 1982. 2.Вопросы агротехники возделывания лекарственных культур. Часть 1, Москва, 1978. 3. Справочник по лекарственным культурам. Воронеж, 1963. 4. Холматов Х. Х., А. И. Қосимов русча-латинча-ўзбекча доривор ўсимликлар луғати, Тошкент, 1992. 5. Холматов Х. Х., Аҳмедов Ў. А. „Фармакогнозия“, Тошкент, 2007 й. 6. Мусаев Б. С. „Ўғит қўллаш тизими“, Тошкент, 1998. 7. Атабоева Ҳ. Н. ва бошқалар. Тошкент, 1995. Ўсимликшунослик. 8. Мурдахаев Ю. М. Лекарсвенные культуры в Узбекистане, Ташкент, 2001. 9. Мурдахаев Ю. М. Ўзбекистонда ватан топган доривор ўсимликлар. Тошкент, 1990. 10. Турова А. Д. Сапожникова Э. Н. Лекарственные растения СССР и их применение. Москва, 1982. 11. Мусаев Б. С. Агрокимё. Тошкент, 2001. 12. Эрматов А. Суғориладиган деҳқончилик. Тошкент, 1983. 13. Холматов Х. Х., Ҳабибов. Ўзбекистон доривор ўсимликлари. Тошкент, 1971. 14. Атлас ареалов и ресурсов лекарственных растений СССР. Москва, 1976.

Похожие

Ўсимлик ҳужайраси

Ҳужайра пўсти ва унинг кимёвий таркиби

Ўсимлик ҳужайраси физиологияси

Ботаниканинг бўлимлари. Ўсимликларнинг аҳамияти

Ўсимликларнинг ҳужайра тузилиши тўғрисида умумий тушунча