Ўсимлик ҳужайраси - Ботаника - Рефераты

Ўсимлик ҳужайраси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

158.5 KB

Ўсимлик ҳужайраси Режа: 1. Ҳужайра ҳақида умумий тушунча 2. Ядро 3. Вакуолалар ва ҳужайра шираси . 4. Ҳужайра қобиғининг тузилиши

Ҳужайра ҳақида умумий тушунча Ботаниканинг ҳужайраларни ўрганувчи бўлимига цитология дейилади. У тирик мавжудотлар нинг энг кичик тузилишига эга бўлган биологик қисми дир. Деярли барча тирик мавжудотлар - ўсимликлар, ҳайвонлар ва содда организмлар ҳужайралардан ташкил топган. Ҳужайра органик оламнинг маълум тараққиёти босқичи даврида, тирик матери я нинг аста- секин такомиллашиши натижасида пайдо бўлган. Табиатда ҳужайрасиз ҳаёт формалари (вируслар, бактериофаглар) ҳам мавжуд, лекин тирик организмларнинг асосий шакл бирлиги ҳужайрадир. Ҳужайрага тирик материянинг барча жараёнлари: ўсиш, озиқланиш, нафас олиш, таъсирчанлик ва кўпайиш хосдир. Ҳужайранинг тузилиши ва ҳаётий жараёнлари ҳақидаги ҳозирги маълумотлар, 300 йилдан кўпроқ даврдаги илмий кузатишлар натижасидир. Голландиялик олим А. Левингук (1832-1723) микроскоп ёрдамида биринчи маротаба эркин ҳаракат қилувчи якка ҳужайраларни кузатиб, бир ҳужайрали содда организмлар мавжудлигини аниқлаган. XIX асрдаги йирик кашфиётлар натижалари 30-40 йилларда немис олимлари зоолог - Т. Шван ва ботаник М. Шлейден томонидан ҳужайра назариясини яратишга сабаб бўлади. Бу назарияга биноан ўсимликларнинг ва ҳайвонларнинг организмларини ташкил этган ҳужайралар, келиб чиқиши, тузилиши ва ўсиши жиҳатидан ўхшашдир. Кейинчалик 1859 йил немец олими Родольф Вирхов томонидан ҳужайранинг кўпайиши ўрганилиб, бир ҳужайра иккинчисидан пайдо бўлиши асослаб берилди. 70-йилларга келиб ҳужайра ядросининг тузилиши ўрганила бошланди. Бу эса биология фаниниг муҳим қисмларидан бўлган цитология бўлимини ривожланишига сабаб бўлди. Табийки барча бир ва кўп ҳужайрали организмлар иккита гуруҳга: прокариотлар (ядро сиз ) ва эукариотлар (ядроли организм)ларга бўлинади. Ҳозирги замон ва қазилма организмларнинг тузилиши тўғрисидаги маълумотларнинг кўрсатишича прокариот ва эукариот ҳужайралар тузилиши

ва ҳаётий жараёнлари жиҳатдан бир-биридан кескин фарқ қиладилар. Бу йирик иккала таксонларнинг ўртасида оралиқ формалар (шакллар) ҳозирча ноаниқ. Адабиётларда кўрсатилишича Кембрийгача давр бўлгандан 3 миллиард йил аввал биринчи эукариот ҳужайралар пайдо бўлган. Улар афтидан прокариотлардан келиб чиққан бўлса керак деган тахминлар бор. Прокариот (юнон. pro – гача, karion - ядро) ҳужайраларнинг эукариот ҳужайралардан асосий фарқи шундаки, уларнинг генетик материаллари цитоплазмада жойлашган. Эукариот (юнон. eu - ҳақиқий, karion - ядро) ҳужайралар мураккаб тузилган бўлиб, ҳақиқий ядрога эга, уларнинг генетик материаллари икки қаватли мембрана яъни ядро қобиғи билан ўралган бўлади. Эукариот ҳужайралар прокариот ҳужайраларга нисбатан йирикроқ бўлади, уларнинг ўлчами 10 мкм дан 100 мкм - микронгача ва ундан ҳам каттароқ бўлса, прокариотларлар (турли бактериялар, кўк-яшил сувўтлари) ҳужайраларининг ўлчами 10 мкм дан ошмайди, кўпинча 2-3 мкм оралиғида бўлади. Прокариот организмларнинг ҳужайралари оддий бўлиниш йўли билан кўпайса, эукариот организмларнинг ҳужайралари митоз ва мейоз йўллари билан кўпаяди. Прокариот ҳужайраларининг рибосомалари ўлчамлари ва оқсилларнинг сони жиҳатдан эукариотларнинг ҳужайра рибосомаларидан фарқ қилади. Прокариот ҳужайраларда цитоплазманинг хусусиятларидан бўлган - фагоцитоз (бирор ёт таначаларни қамраб олиш), пиноцитоз (эриган моддаларни қамраб олиш ва шимиш) ва циклоз (цитоплазманинг айланма ҳаракати) каби эукариот ҳужайраларга хос бўлган хусусиятлар кузатилмайди. Прокариот ҳужайралар моддалар алмашиниш жараёнида аскарбин кислотага муҳтож бўлмайди, эукариот ҳужайралар эса аскарбин кислотасиз моддалар алмашиш жараёни кетмайди. Ҳаракатланувчи прокариот ҳужайралар ва эукариот ҳужайралар ҳаракатланиш тури жиҳатидан ҳам бир-биридан фарқ қилади.

Ўсимликлар, ҳайвонлар, замбуруғлар - эукариотлар гуруҳи вакиллари бўлсалар ҳам, лекин уларнинг ҳужайралари тузилиши жиҳатидан бир- биридан фарқ қилади. Ўсимлик ҳужайраларининг шакли, ўлчами, ўсимлик танасида жойлашган жойига, бажарадиган вазифасига қараб турли туман бўлади. Масалан, органлар устки томондан қоплаб турувчи ҳужайралар текис, механик толалар ингичка ва чўзиқ, бўлса, меваларнинг юмшоқ қисмини ташкил этган ҳужайралар юмалоқроқ, овалсиман, кўп қ иррали бўладилар. Шундай қилиб ҳужайралар морфологик жиҳатдан 2 типга бўлинади: паренхима ва прозенхима. Паренхима ҳужайралари изодиометрик ҳолатда яъни бўйи, эни билан деярли бир хилда бўлади. Бундай ҳужайралар деворлари ҳар томонга баравар ўсади. Прозенхима ҳужайралари чўзиқ бўлиб, бўйи энидан бир неча маротаба узунроқ бўлади. Бундай шакл ҳужайра деворининг бир томонга ўсишидан келиб чиқади. Ўсимлик органларини ташкил этган ҳужайралар жуда кичик бўлиб, микронлар билан ўлчанади (микрон миллиметрнинг 1/1000 қ исмини ташкил этади ). Лекин бир хил органларда жуда чўзиқ ҳужайралар ҳам учраб, улар миллиметрлар ҳатто сантиметрлар билан ҳўлчанади. Масалан, олма, нок меваларининг ҳужайраларининг диаметри 1 мм, каноп ўсимлиги поясидаги луб толаларининг узунлиги 20-60 мм бўлса, пахта чигити - уруғи тукларининг узунлиги 5-5,5 см бўлади. Юксак ўсимликларнинг танаси жуда кўп ҳужайралардан ташкил топган бўлиб, дарахтларнинг битта баргида 100 миллиондан кўпрок ҳужайралар бўлади. Ўсимлик ҳужайраси қалин қобиқ, протопласт ва вакуола (лотинча vacuola)дан ташкил топган. Протопласт (юнон. protos - биринчи, plastos - ташкил топган) ҳужайранинг тирик қисми бўлиб, қобиқ тагида юпқа қават ҳосил қилиб жойлашган. Унда цитоплазма, ядро, рибосомалар, микронайчалар, митохондриялар, пластидлар каби органеллалар ва мембрана

системасидан эндоплазматик тўр, ҳамда диктиосомалар бўлади. Органоидлар ва мембрана системалари цитоплазманинг асосий моддаси ҳисобланган матриксда, яъни гиалоплазмада жойлашган. Цитоплазма ҳужайра қобиғидан плазматик мембрана плазмалемма ёрдамида ажралиб туради. Етилган ҳужайранинг марказий қисмини ҳужайра шираси билан тўлган мембрана - тонопласт билан протопластдан ажралиб турадиган йирик вакуола эгаллайди (1-расм). Цитоплазма протопластнинг бир қисми бўлиб, ҳужайра қобиғидан мембрана - плазмалемма билан вакуоладан иккинчи мембрана - тонапласт билан чегараланган. У тиниқ, рангсиз коллоид ҳолидаги модда ҳисобланади. Цитоплазма гиалоплазмасида махсус вазифаларни бажарувчи пластидлар, Гольджи аппарати, эндоплазматик тўр, митохондриялар ва бошқа органоидлар (юнон. - organon - аъзо, eidos - тўр) жойлашган. Цитоплазманинг негизини ташкил этган биологик мембрана зич юпқа парда ҳолатида бўлиб, фосфолипидлар ва оқсиллар - липопротеинлардан тузилган. Биомембраналарнинг асосий хусусиятларидан бири уларнинг ярим ўтказувчанлиги бўлиб, моддаларни танлаб ўтказади. Баъзи моддалар жуда тез осон, баъзилари эса секин қийинчилик билан ўтади. Бундай ҳолатда цитоплазма ва органоидларнинг кимёвий таркиби катта аҳамиятга эга бўлади. Плазмалемма . Плазмалемма (лот. lemma – мева пўсти) цитоплазма мембранасининг ташқи юзаси бўлиб, ҳужайра пўстига маҳкам ёпишиб туради ва ташқи муҳит билан ҳужайра ўртасидаги моддалар алмашинишда қатнашади. Цитоплазманинг асосий хусусиятларидан бири унинг доимий ҳаракатда бўлишидир. Вояга етган ҳужайраларнинг цитоплазмаси вакуола атрофида органоидлар билан биргаликда бир йўналишда ҳаракат қилади. Цитоплазма ҳаракатининг тезлиги бир қанча (ёруғлик, ҳарорат, кислород билан тўйинишига ва бошқалар) факторларга боғлиқ.

Гиалоплазма. Цитоплазманинг асосий моддаси гиалоплазма (гиалос - ойна) бўлиб, барча органоидларни бир-бирлари билан боғланишни ва ўзаро таъсирини таъминлайди. Цитоплазмада эндоплазматик тўр жойлашган бўлиб, цитоплазма каналчаларини ядро ва қўшни ҳужайралар билан боғлайди. Моддалар алмашинув маҳсулотлари ҳужайранинг турли қисмларига ана шу системалар бўйлаб тарқалади. Эндоплазматик тўр тузилишига кўра 2 га бўлинади: донадор ва силлиқ эндоплазматик тўр. Донадор эндоплазматик тўрнинг асосий вазифаси рибосомалар иштрокида оқсил синтезлашда қатнашади. Силлиқ эндоплазматик тўр эса углеводлар, ёғлар ва гормонларни синтезида қатнашади. Рибосомалар . Рибосомалар асосан гиалоплазмада ҳар доим учраб турадиган баровар миқдордаги оқсил ва РНК дан ташкил топган 17-23 нм диаметрга эга бўлган майда заррачалардир. Улар ҳужайра мағизида, митохондриясида ва пластидларда ҳам учраб, улар ўлчами жиҳатидан анча кичикроқ бўлади. Рибосомалар ҳужайрада алоҳида - моносома ёки гуруҳ бўлиб жойлашса – полисомалар дейилади. Полисомаларда рибосомалар ўзаро ипсимон РНК молекулалари орқали боғланади. Эукариот организмларнинг ҳужайраларида рибосомалар оқсилни синтез қилувчи марказ ҳисобланади. Рибосомасиз ҳужайра узоқ яшай олмайди. Эндоплазматик тўр. Эндоплазматик тўр – (юнон. endo - ички) цитоплазманинг ичкарироқ қисмида жойлашган бўлиб, битта мембрана билан чегераланган вакуолалар ва каналчалар системасидан ташкил топган органоиддир (2-расм). Эндоплазматик тўр морфологик тузилишига ва бажарадиган вазифасига кўра донадор ва силлиқ шаклларга бўлинади. Донадор эндоплазматик тўрнинг мембранасига рибосомалар бириккан бўлиб оқсил синтезида қатнашади. Силлиқ эндоплазматик тўр, донадор эндоплазматик тўрга нисбатан сустроқ ривожланган бўлиб, бўлинаётган ва баъзи дифференциацияланаётган етилган ҳужайраларда кам миқдорда ингичка шохланган найчалар ҳолатида учрайди. Силлиқ эндоплазматик тўр липофил

(эфир мойлари, смола, каучук) моддаларни синтезловчи ва ажратувчи ҳужайраларда яхши ривожланган бўлади. Гольджи аппарати уни кашф этган италиялик олим К. Гольджи номи билан аталади. Гольджи аппарати айрим диктиосомлар (юнон. diktion - тур, сома - тана) ва Гольджи пуфакчаларидан иборат (3-расм) . Диктиосомалар - ясси дисксимон пуфакчалар гуруҳларидан ёки цистернлардан иборат бўлиб, чеккалари мураккаб шохланган найчалар системасидан ташкил топган. Диктиосомалар 4 тадан 8 тагача бўлган цистернлар йиғиндисидан тузилган. Ҳужайрада диктиосомаларнинг сони турлича (10-50 бир неча юзгача) бўлиб, у ҳужайранинг типларига ва ривожланиш фазасига боғлиқ бўлади. Гольджи пуфакчалари ҳар хил диаметрда бўлиб, диктиосом цистернларининг чеккаларидан ёки найчаларининг охирги қисмидан фарқ қилади. Диктиосомлар ҳужайра қобиғининг пайдо бўлишида қатнашади. Ҳужайрада диктиосомалар аморф полисахаридларни, пиктин моддасини, ҳужайра қобиғи матриксининг гемицеллюлозасини ва шилимшиқ моддаларини синтез қилувчи, тўпловчи ва ажратувчи марказ бўлиб ҳисобланади. Гольджи пуфакчалари эса ҳосил бўлган полисахаридларни плазмалеммага етказиб бериш вазифасини бажаради. Митохондриялар цитоплазмадаги митохондриянинг шакли ва ўлчами сони ҳужайралар типига ва ривожланиш фазасига қараб доимо ўзгариб туради (4-расм). Уларнинг ўлчами 1 мкм дан ошмасдан шакли донадор, таёқча ва ипсимон бўлиб, тинимсиз ҳаракатда бўлади. Митохондриялар икки мембранали органелла. Ички мембрана митохондрия бўшлиғига криста деб номланган пластинкалар ёки найчалар шаклидаги ўсимталар ҳосил қилади. Кристалар орасидаги бўшлиқ гомоген (бир жинсли) тиниқ модда - митохондрия матрикси билан тўлган. Матрикснинг ичида рибосомалар билан бирга митохондрия ДНК сини фибриллари жойлашган ёруғ зоналар учрайди. Митохондрияларни асосий вазифаси АТФ ва АДФ синтез қилиш ва ҳужайрани энергия билан таминлашдир. Митохондрия ҳужайранинг доимий

органеллаларидан бўлиб, ҳужайра бўлинганда ёш ҳужайралар орасида бир текисда тақсимланади. Ҳужайрада митохондрияларнинг сони бўлиниши натижасида ортади. Пластидлар. Бу органеллалар фақат ўсимликлар учунгина хос бўлиб, рангига ва бажарадиган вазифасига қараб уч типга бўлинади: хлоропластлар - яшил, хромопластлар - қизил, тўқ сариқ, сариқ. Лейкопластлар – рангсиз. Одатда ҳужайрада пластидларнинг бир тури учрайди, лекин улар келиб чиқиши жиҳатдан бир-бирларига боғлиқ бўлиб, ўсимлик онтогенези давомида бири иккинчисига айланиш хусусиятига эгадирлар. Пластидлар ҳужайрада йирик органеллалар бўлиб, улар ичида энг йириги хлоропластлардир (узунлиги 4-10 мкм) (5-расм). Хлоропластларда (юнон. chloros - яшил) фотосинтез жараёни кетиб хлорофилл пигментини сақлайди. Юксак ўсимликларнинг фақат бир хил сапрофит ва паразитлардан бошқа қоронғи жойда сақланадиган ўсимликлардагина хлорофилл пигменти учрамайди. Хлоропластларда хлорофиллдан ташқари каротиноид гуруҳларига мансуб - сариқ ксантофилл, тўқ сариқ ранг каротин пигментлари учраб, улар хлорофилл орасида яширинган ҳолда бўлади. Хлоропластлар ўсимликларнинг ёруғлик тушадиган барча ер устки қисмларининг ҳужайраларида айниқса, баргларда ва пишмаган меваларда учрайди. Фақат илдиз ҳужайраларида хлоропластлар учрамайди. Ҳужайрада хлоропластнинг ўлчами ва сони ўсимликларнинг турларига ва ҳужайраларнинг типларига қараб турлича бўлади. Хлоропластларнинг умумий сони битта мезофилл ҳужайраларида 40-50 дона, битта катта дарахтда бир неча юз миллиард бўлиши мумкин. Ташқи муҳит таъсири натижасида хлоропластларнинг шакли ва катта кичиклиги ўзгариши мумкин. Соя жойда ўсган ўсимликлар очиқ жойда ўсган ўсимликларга нисбатан хлорофилга бой бўлиши билан бирга уларнинг ўлчами ҳам каттароқ бўлади. Юксак ўсимликларнинг ҳужайраларида хлоропастлар ҳужайра қобиғининг тагида цитoплозмада, айниқса, ҳаво тўлган ҳужайра оралиқларига яқин жойлашади. Лекин ташқи муҳит таъсирига ва

ёруғликнинг тушишига қараб хлоропластларнинг ҳужайрадаги вазияти ўзгаради. Ҳужайрага жуда кучли ёруғлик тушганда, хлоропластлар ёруғликка кобиргалари ёки ён томонлари билан жойлашади. Хлоропластлар мураккаб тузилишга эга бўлиб, у икки қаватли мембрана билан ўралган. Мембрана хлоропластларнинг асосий моддаси бўлган строма билан гиалоплазмани ажратиб туради. Хлоропластларнинг асосий хусусиятларидан бири ёруғлик тутувчи ички мембранасининг яхши ривожланганлигидандир. Ички мембрана тилакоид ёки ламеллалар деб аталган ясси халтачалар шаклида бўлади. Юксак ўсимликларда тилакоидларнинг бир қисмини дисксимон шаклда бўлиб, бир нечатадан параллел жойлашиб гран деб номланувчи груҳларни ташкил этади. Гранда тилакоидлар ўзаро мембрана орқали алоқа қилади. Хлоропластлар да ёруғлик энергияси ҳисобига анорганик моддалардан органик моддалар ҳосил бўлади. Яъни уларда фотосинтез жараёни кетади. Хромопластлар - сариқ, тўқ сариқ, қизил пигментлар сақлаб, уларнинг ранги ксантофилл (С 40 Н 56 О 2 ), каротин (С 40 Н 56 ) ва бошқа каротиноидлар груҳидаги кимёвий таркиби жиҳатидан каротинга яқин 50 дан ортиқ пигментларга боғлиқ бўлади. Хромопластларнинг шакли келиб чиқишига ўсимликларнинг турига ва пигментларнинг ҳолатига қараб шарсимон, таёқчасимон, учбурчак ва бошқа шаклларда бўлади. Хромопластлар ўсимликларнинг гултожбаргларида, пишган меваларда, илдиз меваларида ва кузги баргларда учрайди. Бу органларнинг очиқ рангда бўлиши улар таркибидаги турли пигментларнинг бўлишидандир. Хлоропластлардан хромопластлар ўлчамининг кичиклиги ва шакли билан фарқ қилади. Хромопластлар асосан меваларнинг етилган вақтида, баргларнинг кузда сарғайишида хлоропластларнинг деградация (инқирози) ва хлорофиллнинг бузилиши натижасида пайдо бўлади. Хромопластларда турли пигментлар синтезланади, фотосинтез жараёнида хлоропласт учун светофильтр сифатида ва яна озуқа моддаларнинг тўпланишида қатнашади. Хромопластларнинг яна қисман биологик аҳамияти гулларга ва меваларга

очиқ (оч) ранг бериб, гулларнинг чангланиши учун хашоротларни жалб қилишда ва меваларни ҳайвонлар орқали тарқалишидадир. Лейкопластлар - бошқа пластидлардан майдароқ бўлиб, пигментлар сақламайди. Улар ёруғлик тушмайдиган ўсимлик органларининг ҳужайраларида – илдиз, илдизпоя, тугунак ва уруғларда учрайди. Лекин жуда оз миқдорда ажратувчи ҳужайраларда ва элаксимон найларда бўлади. лейкопластларнинг шакли шарсимон, эллипсоидаль, гантелсимон, амёбасимон ва бошқалар бўлади. Бу пластид лар нинг асосий хусусиятларидан бири битта ҳужайрада шаклини ўзгартира олишдир. Лейкопластларнинг бошқа хусусиятлари (хлоропластларга нисбатан) ички мембрана системасининг суст ривожланганлигидадир. Ҳужайрада лейкопластлар мағиз атрофида тўпланади. Лейкопластларнинг асосий вазифаси синтез қилиш ва жамғарма озуқа моддаларни, крахмал ва бир хилда оқсилларни тўплашдир. Крахмал тўпловчи лейкопластларни – амилопластлар, жамғарма оқсилларни (протеин) синтезловчи лейкопластларга – протеопластлар, ёғ тўпловчи пластидларни олеопластлар дейилади. Органик олам эволюцияси жараёнида энг аввал пайдо бўлган пластид хлоропласт бўлиб, ўсимликларнинг органларини шаклланиши билан бошқа 2 тур (хромопласт ва лейкопласт) пластидлар пайдо бўлган. Ўсимликлар онтогенези давомида барча типдаги пластидлар бири иккинчисига айланиш мумкин. Ядро Ядро йирик органоид бўлиб, эукариот организмлар тирик ҳужайраларининг муҳим таркибий қисмидир. У асосан икки муҳим вазифани бажаради: 1) қандай оқсил қачон ситезланиши кераклигини аниқлаш билан ҳужайранинг ҳаётий жараёнларини текшириб туради; 2) ҳужайрада ирсий белгиларни сақлаб, ҳужайра бўлинганда ёш ҳужайраларга ўтказади, булардан ташқари моддалар алмашиниш, ўсиш, ривожланиш ва бошқа барча

жараёнларни бошқариб туради. Эукариот организмларнинг ҳужайраларида фақат битта йирик, 2 та ёки бир неча ядро бўлиши мумкин. Ядронинг ўлчами ўсимлик турларига, ҳужайраларнинг типларига ва ёшига қараб 10-25 мкм, жинсий ҳужайраларда эса ядро каттароқ бўлиб 5000 мкм гача етади. Ҳужайра бўлиниш вақтида ядро катталашиб, ўлчами жиҳатидан ҳужайранинг ярмига тенг бўлиб қолади. Вояга етган ҳужайраларда ядро ҳужайранинг бошқа таркибий қисмининг ўсиши ҳисобига, кичиклашади. Ёш ҳужайраларда ядро ҳужайра марказида жойлашади, кейинчалик ҳужайра ўсиши билан вакуол катталашиб ядрони бир чеккага, ҳужайра пўстига яқин жойга суради. Барча эукариот ҳужайраларнинг ядро тузилиши асосан бир хилда бўлади. Ядро – ядро қобиғи, хроматин, ядро шираси ва бир ёки бир нечта ядрочалардан ташкил топган ( 1 -расм) . Ядро қобиғи жуда юпқа бўлиб иккита (ташқи ва ички) мембранадан иборат. Мембраналар оралиғида ядро атрофи бўшлиғи жойлашган. Ядронинг цитоплазма билан алоқани боғлаб турувчи ташқи мембранасида поралар ва эндоплазматик тўр билан туташган ўсимталар ва ёпишган рибосомалар бўлади. Ядро кимёвий таркиби жиҳатидан, ирсий белгиларни сақловчи ДНКнинг кўплиги билан бошқа органеллалардан фарқланади. Ядроча ядронинг асосий қисмларидан бўлиб мембрана билан ўралмаган ва нуклеоплазмада эркин ҳолда ётади. Ядрочанинг асосий вазифаси рРНКнинг турли шаклларини синтез қилиш ва рибосомалар ҳосил бўлишида қатнашишдир. Ядроча ҳужайранинг бўлиниш вақтида эриб, янги қиз ҳужайра ҳосил бўлганда янгидан шаклланади. Хромосомлар – генетик ахборотни сақлайдиган ва уларни авлоддан авлодга ўтказишда фаол иштирок этадиган ҳужайра ядросининг асосий қисмидир. Хромосомлар ҳужайра бўлинган вақтида яхши кўриниб, ҳужайранинг интерфаза даврида деярлик кўринмайди. У 2 та мураккаб спирал ҳолатда жойлашган хроматин ипларидан ташкил топган бўлиб, ўзаро бирламчи белбоғ центромера орқали боғланади. Ўсимликларнинг соматик (тана) ҳужайраларида диплоид тўпламда хромосомлар бўлиб, жинсий

ҳужайраларда эса соматик ҳужайраларга нисбатан хромосомлар сони икки ҳисса кам яъни гаплоид (ток) тўпламда бўлади. Хромосомларнинг сони турли организмларда турлича бўлади: пиёзда – 16 та, карамда 20, юмшоқ буғдойда – 42 та, кунгабоқарда – 34 та. Ҳар бир ўсимлик тури ҳужайрасига эволюция давомида мустаҳкамланган доимий хоромосомлар сонига хосдир. Битта турга хос бўлган (хромосомлар сони, шакли, ўлчами ва бошқалар) йиғиндиси шу турнинг кариотипини ташкил этади. Ҳар бир тирик организмнинг ўсиши ва кўпайиши ҳужайраларнинг бўлиниши туфайли вужудга келади. Эукариот организмларнинг ҳужайралар и асосан икки хил усулда бўлинади: 1 - митоз – соматик ҳужайраларнинг бўлиниш, 2 - мейоз – жинсий ҳужайраларнинг бўлиниши. Митоз - бўлиниш 4 та фазадан: профаза, метафаза, анафаза, телофазадан иборат. Икки метоз оралиғидаги давр интерфаза дейилади ( 6 -расм) . Профаза да хромосомлар йўғонлаш а бо шлайди , ядро пўсти ва ядроча йўқолади. Ядрода икки қутб пайдо бўлади. Метафазада хромосомлар қутблар ораси д а жойлашиб, ҳар бир хромосом 2 та хроматидга бўлинади. Ҳар бир хромотид хроматинлар йиғиндисидан ташкил топган. Хромосомларнинг экваторга йиғилиши хромотидларнинг бир- бирларидан ажрала бошлаши билан метафаза жараёни тугайди. Анафазада ҳар бир хромосом иккита хроматитга ажралади ва қиз хромосомлар деб номланган алоҳида хромосомларга айланади ва хромосомлар урчуқ иплари қисқарган сари икки қутбга тортила бошлайди. Телофазада қутбларда бир-бирларига ўхшаган иккита хромосомлар гуруҳи шаклланади, урчуқ иплари йўқолади, ядро қобиғи пайдо бўлади, ядроча қайтадан шаклланади. Телофазанинг охирида цитоплазманинг иккига бўлиниши – цитокинез жараёни кузатилади, яъни экваторда икки ёш ҳужайра пўсти ва ҳужайра а ро модда ҳосил бўлади. Телофаза вақтида хромосомаларнинг аниқлиги йўқолади ва яна интерфазадаги каби ингичка ип

ҳолига ўтиб қолади. Бу вақтда ядро батамом шаклланади, митоз жараёни тугайди. Митознинг асосий хусусияти шундаки, қиз ҳужайраларда хромосомаларнинг сони, ўлчами ва шакли, ДНК нинг миқдори, ирсий ахборотни сақлаш, она ҳужайрага ўхшашлигидадир. Митоз жараёни 1 соатдан 5 соатгача давом этиб, митознинг бориши, тўқималар типига, ҳужайранинг ёшига, ташқи муҳит таъсирига кўп жиҳатдан боғлиқ бўлади. Шундай қилиб ҳужайралар митоз усулида бўлинганда икки хил жараён кузатилади: 1) Ядронинг бўлиниш – кариокинез, 2) цитоплазманинг иккига ажралиши – цитокинез. Мейоз – (юнон. «Мейозис» - камайиш), жинсий усулда кўпаядиган организмлардаги ҳужайранинг кўпайиш усули бўлиб, ҳужайра бўлиниш вақтида хромосомалар сони камаяди ва ҳужайра диплоид ҳолатидан, гаплоид ҳолатига ўтади. Мейоз жараёни ядроларнинг узлуксиз икки маротаба бўлиниши, яъни биринчи ва иккинчи мейоз бўлинишдан иборат. Мейоз жараёнида ДНК нинг икки ҳисса ортиши натижасида хромосомлар сони икки ҳисса кўпаяди. Биринчи мейоз бўлиниши иккинчисига қараганда анча узоқроқ давом этади. Иккала мейоз бўлинишида ҳам 4 та фазани қуриш мумкин ( 7 -расм) . Мазкур бўлинишда ва ундан кейин келадиган цитокинезда 4 та гаплоидли (тетрада) қиз ҳужайра ҳосил бўлади. Бу вақтда биринчи ва иккинчи мейоз орасида интерфаза бўлмайди ва ДНК молекуласининг икки ҳисса ошиши кузатилмайди. Уруғланиш жараёнида хромосомларнинг диплоид тўплами янада тикланади. Вакуолалар ва ҳужайра шираси. Ҳужайра қобиғининг тузилиши Вакуолалар барча ўсимлик ҳужайраларига хос. Уларнинг ичи ҳужайра шираси билан тўлган. Ёш ўсимлик ҳужайраларида вакуолалар майда ва кўп бўлиб, вояга етган ҳужайраларда вакуолалар қўшилиб ҳужайранинг 90

фоизга яқин қисмини эгаллайди. Ҳужайра ҳажмининг катталашиши вакуоланинг ўсишига боғлиқ бўлади. Ҳужайра ширасининг кимёвий таркиби протопластнинг таркибидан фарқ қилади. бу фарқ вакуола мембранасининг активлигига, танлаб ўтказиш хусусиятига ва бир хил ионларни тўплашига боғлиқ. Шунинг учун ҳужайра ширасидаги ионлар концентрацияси, цитоплазма концентрациясидан юқори бўлади. Ҳужайра шираси таркибига углеводлар (шакарлар, полисахаридлар) оқсиллар, ёғлар, органик кислоталар, минерал модда лар, алколоидлар, глюкозидлар, пигментлар, танинлар ва бошқа сувда эриган моддалар киради. Бу моддаларнинг кўпчилиги – эргастик гуруҳига (протопластнинг метаболизм ҳосиласи) кирувчи моддалар бўлиб ҳужайранинг ҳаёти давомида пайдо бўлиши ва йўқолиши мумкин. Ҳужайра ширасининг кимёвий таркиби ва концентрацияси ўсимлик турига, органларига, ҳужайраларнинг ва тўқималарнинг типига, уларнинг органларда жойлашишига боғлиқ бўлади. Жамғарма моддалар. Ҳужайраларда жамғарма моддалар турлича бўлади. Буларга оқсиллар, липидлар, углеводлар, эфир мойлари ва бошқалар киради. Ўсимликларнинг ҳар бир ҳужайраси ўзи учун керак бўлган барча оқсилларни, липидларни, полисахаридларни ва бошқа мураккаб моддаларни, бошқа ҳужайралардан олмасдан ўзи ишлаб чиқаради – синтезлайди. Жамғарма моддаларнинг ҳужайранинг гиалоплазмасида, органоидларида ҳамда вакуоласида суюқ ёки қаттиқ ҳолда тўпланадилар. Моддалар алмашиниш жараёнида ҳаддан ташқари кўп миқдорда жамғарма озуқа моддаларнинг ва чиқиндиларнинг ҳосил бўлиши, уларнинг аморф ҳолдаги чўкмалар ёки кристаллар шаклида тўпланишига ҳам сабаб бўлади. Оқсиллар – биополимерлар, протопластнинг махсус тузилишини ташкил этувчи аминокислоталардан тузилган. Улар барча органларни тузилишида ва вазифасини бажаришда қатнашадилар. Оқсиллар ҳужайларда

турли шаклда ва тузилишда – аморф ёки криста ҳолатида бўлади. Улар кимёвий таркиби жиҳатидан оддий ва мураккабга бўлинади. Мураккаб оқсиллар липидлар билан липопротеидларни, углеводлар билан гликопротеидларни, нуклеин кислоталар билан нуклеопротеидларни ҳосил қиладилар. Кўп вақтда жамғарма оқсилларнинг асосий қисми уруғларда айниқса бурчоқдошлар оиласи вакилларида кўп бўлади. Жамғарма оқсиллар кўп вақтда вакуолалардан тўпланиб уруғнинг пишиши билан оқсиллар қуриб қаттиқ чўкма ҳолатга ўтадилар. Бундай оқсил доначаларини алейрон доначалари деб аталади. Липидлар - ҳужайра таркибига кирувчи ва унинг ҳаётий жараёнида қатнашувчи ёғсимон моддалардир. Ёғларнинг асосий хусусияти унинг сувда эримаслигидир. Ёғлар ҳужайра энергиясининг асосий заҳираси ҳисобланади ва организмида иссиқлик, электрик ва механик таъсирлардан ҳимоя қилувчи тўсиқ бўлиб хизмат қилади. Липидлар тузилишига кўра оддий (ёғлар, мойлар, мумлар) ва мураккаб (липидлар комплексининг оқсиллар билан бирикмаси – липопротеидлар, липидлар, фосфолипидлар, гликолипидлар) ва баъзи бир пигментлар (каротиноидлар) ва яна турли органик моддалар, ёғларда эрийдиган А, Д, Е, К витаминлар гуруҳлари киради. Углеводларга сувда эрийдиган оддий брикмалар: глюкоза, фруктоза, сахароза ва сувда эримайдиган ёки кам эрийдиган мураккаб брикмалар – полисахаридлар (целлюлоза ва крахмал) киради. Углеводлар ҳужайрада моддалар алмашиниши жарёниларида энергия манбаи бўлиб хизмат қилади. Шакарлар бошқа биологик фаол моддалар билан бирга бирикиб – гликозидлар, полисахаридлар – гликопротеидларни ҳосил қилади ва тирик мавжудотларнинг ҳаётида муҳим рол ўйнайди. Углеводлар ҳужайрада полисахаридлар, дисахаридлар ва моносахаридлар тарзида учрайди. Полисахаридлар мураккаб углеводлар бўлиб, улар орасида энг кўп тарқалган крахмалдир. Крахмал доначалари донларда (гуруч, буғдой, маккажўхори ва бошқалар), картошка туганагида ва кўпчилик тропик ўсимликларнинг

таналарида учрайди. Улар одамлар ҳаёти учун жуда муҳим бўлган углеводлар манбаидир. Крахмалллар келиб чиқиши жаҳатидан иккига: ассимиляцион (бирламчи) ва жамғармага (иккиламчи) бўлинадилар. Бирламчи ассимиляцион крахмал яшил ўсимликларнинг дастлабки маҳсули бўлиб, ёруғда хлоропластларда фотосинтез жараёнида ҳосил бўлади. Қоронғида фотосинтез тўхтаганда ассимиляцион крахмал ферментлар таъсирида шакарга гидролизланиб ўсимликларнинг бошқа органларига глюкоза шаклида ўтади. Крахмал доначалари турли шаклларда бўлиб, ҳар бир донача ўзининг бир ёки бир неча марказига эга. Крахмал доначаларининг ўсиши марказ атрофида эски қават устига янги қават пайдо бўлиши билан бажарилади. Шунинг учун крахмал доначалари микроскоп тагида қават-қават бўлиб кўринади. Агар крахмал доначалари битта ҳосил қилувчи марказга эга бўлиб, атрофида қатламлар пайдо бўлса оддий крахмал доначалари, агар майда кўп оддий крахмал доначалари, умумий қаватлар билан ўралса мураккаб крахмал доначалари деб, агар икки марказга эга бўлган оддий крахмал доначалари умумий қават билан ўралса ярим мураккаб крахмал доначалари деб номланади (расм) . Ўсимлик органларида озуқа жамғарма моддалардан ташқари, ҳужайра ҳаётида кимёвий реакцияларга қатнашмайдиган катаболитлар (грекча katabole – олиб ташлаш) деб номланадиган моддалар ҳам учрайди. Улар махсус ҳужайраларда тўпланадилар ёки ажратиб чиқариб ташланадилар. Буларга эфир мойлари, алкалоидлар, гликозидлар, ошловчи моддалар, шавел кислота тузлари, смолалар, каучуклар ва бошқалар киради. Эфир мойлари - ўткир ҳидли, учучан моддалар бўлиб, томчилар шаклида ўсимликларнинг ҳар хил органларида (баргларида, пояларида, гулларида, меваларида) учрайди. Улар асосан эпидерма тўқимасининг ҳужайраларида, тўқ ва безларда, барг мезофилида ва бошқа тўқималарда тўпланади. Эфир мойлари ўсимликларнинг ҳимоя қилувчи восита бўлиши билан биргаликда бактериоцитлик хусусиятига ҳам эгадирлар. Эфир мойлари – зирадошлар, ялпиздошлар оилаларига мансуб ўсимликларда кўп учрайди ва

саноатда, табобатда, парфюмерияда, озиқ-овқат маҳсулотларини тайёрлашда ишлатилади. Алкалоидлар – органик кислоталарнинг азотли тузлари бўлиб, ўсимликларга аччиқ там беради. Алкалоидлар асосан юксак ўсимликлар ҳужайраларига хос бўлиб, бошқа организмларда кам учрайди. Ҳозирги кунда 2000 дан ортиқ алкалоидлар турлари мавжуд. Алкалоидлар айрим ўсимликларга (кўкнордошлар, айиқтовондошлар, итузумдошлар оилалари вакилларига) хос бўлиб, уларнинг заҳари ҳисобланади. Улар одамлар ва ҳайвонлар организмига жуда кучли, баъзан нобуд қиладиган даражада таъсир этадилар. Улардан табобатда дори-дармон сифатида фойдаланилади. Гликозидлар – шакарларнинг спиртлар билан ёки бошқа азотсиз моддалар билан бириккан табиий бирикмаларидир. Гликозидларга ҳужайра ширасининг пигментлари ҳам мансуб бўлиб, турлича ранг берадилар. Кўпчилик ўсимликларнинг гултожбаргларини кўк, бинафша ва қизил рангларда бўлиши, унда антоциан пигментининг қатнашганлигидандир. Ўсимлик органларининг турлича рангда бўлиши яна ҳужайра ширасининг турли муҳитдаги реакцияларидан ҳамдир: агар у кислотали бўлса, қизил ранг устун бўлади, нейтрал бўлса бинафша, кучсиз ишқорий бўлса - кўк рангда бўлади. Рангларнинг турлича бўлиши антоцианнинг турли металлар билан бирикишига ҳам боғлиқдир. Ҳужайра ширасида органик кислоталарнинг лимон, олма, янтар, шавел кислоталар учрайди. Бу кислоталар пишган меваларда нордон там беради. Мевалар пишганда органик кислоталар ўсимликнинг нафас олишига сарф бўлади, шунинг учун пишган меваларда нордон там йўқолади. Ўсимликлар ҳайвонга ўхшаш айириш органларига эга эмаслар, лекин протопластнинг ҳаётий жараёнларидаги охирги маҳсулотлари ҳужайра вакуоласида оксалат ва карбонат кальций тузлари кристаллар шаклида тўпланади. Кристалларнинг шакли турлича бўлиб, айрим ўсимликлар гуруҳларига хосдир. Булар якка кўп қиррали таёқсимон, нинасимон икки учи ўткир кристаллар тўплами – рафидлар, шарсимон қумоқ-кушоқ бўлиб ўсган

кристаллар тўплами – друзлар, майда кристалларнинг тўплами – кристаллар қуми ва бошқалар шаклида учрайди. Кристаллар ўсимликларнинг тўқима ва органларида тўпланиб, вақти-вақти билан ўсимликларнинг барги, мевалари ва пояларининг пўстлоқлари орқали чиқиб кетади ( 9 -расм) . Смолалар - ҳужайранинг ҳаётий жараёнида углеводлардан ҳосил бўладиган (комплекс) моддалар йиғиндисидир. Смолалар ўсимликларнинг ҳужайраларида томчилар ҳолатида ва смола йўлларида тўпланади ва ташқарига чиқариб юборилади. Смола йўллари бир бирлари билан қўшилиб мураккаб шохланган системани ҳосил қилади. Смолалар сувда эримайдиган моддалар бўлиб, сув ва микроорганизмларни ҳужайрага ўтказмасдан антисептик вазифани ҳам бажаради. Смолалар халқ хўжалигида лак, турли мойлар тайёрлашда ва табобатда ишлатилади. Каучук – каучук сақловчи ўсимликларнинг сут ширасини (латекс) куагуляцияси натижасида ҳосил бўлган эластик моддалардир. Каучукнинг тўқималарида жойлашишига қараб каучук сақловчи ўсимликлар 2 га: латексли (каучук сут йўлларида тўпланади) ва паренхимали (поя ва илдизларнинг паренхималарида тўпаланади). Латексли каучуклар Бразилия гевея дарахтидан ва мураккаб гулодшлар оиласи вакиллари: кўксагиз, таусагиз ва криксагизлардан олинади. Паренхимали каучук Мексикада тарқалган Гваюла, Кристовник ва Василек туркумлари вакилларидан олинади. Ошловчи моддалар - ҳужайра шираси таркибида ошловчи органик моддалардан танинлар учрайди. Танин сақловчи ҳужайралар поя ва илдизларини пўстлоқ қисмида (қарағай, эман, мажнунтол) пишмаган меваларида (ёнғок меваси), баргларида (чой ўсимлиги) ва бошқа органларнинг тўқималари орасида айрим-айрим ёки кичик гуруҳлар ташкил қилиб тартибсиз жойлашадилар. Ҳужайра ўлганда бу моддалар оксидланиб ҳужайра кобиғига шимилиб унга тўқ жигарранг беради. Ошловчи моддалар антисептик хусусиятига эга бўлиб, ўсимликларни инфекциялардан сақлайди. Танинларнинг техник аҳамияти - ҳайвон терилари ошлашда қўлланишидир.

Физиологик актив моддалар. Физиологик актив моддалар ҳужайраларда ва бир бутун организмда ҳаётий жараёнларининг нормада кетишини таъминлайди. Буларга ҳужайра протопластининг ҳосиласи бўлган ферментлар, витаминлар, фитогормонлар, антибиотиклар, фитонцидлар ва ингибиторлар киради. Ферментлар . Оқсил табиатли мураккаб моддалар бўлиб, ҳужайрада биокимёвий жараёнларни қўзғатувчи, тезлаштирувчи биологик катализаторлар ҳисобланади. Нафас олиш, фотосинтез, оқсилларнинг синтези ва парчаланиш каби муҳим ҳаётий жараёнлар айрим ферментлар таъсирида вужудга келади. Ферментларнинг таъсири уларнинг биологик таркибига боғлиқ бўлиб, уларсиз нормал метаболизм жараёнлари бормайди. Ферментларнинг асосий хусусиятларидан бири тирик ҳужайрасиз муҳитда ҳам ўзининг актив хоссасини сақлаб қолишдир. Шу хусусиятларига асосланиб ферментлар озиқ-овқат саноатида ишлатилади. Витаминлар. Ўсимликлар организмида пайдо бўладиган турли кимёвий табиатга эга бўлган органик моддалардир. Улар одам ва ҳайвон организмидаги физиологик, биокимёвий жараёнларни нормал кетишини таъминлайди. Витаминлар ферментлар билан биргаликда ҳужайра ичидаги энергия ўзгаришларини тартибга солиб туради, баъзи витаминлар ферментларнинг таркибига ҳам киради. Ҳозирги вақтда жуда кўп витаминларнинг хиллари аниқ бўлиб, улар организмга турлича таъсир кўрсатади. Витамин В 1 илдизларнинг ўсишини тезлаштиради, витамин С уруғларнинг унишига ёрдам беради, нафас олишини бир текисда боришини таъминлайди. Гармонлар. Ўсимлик ҳужайраси протопластларининг ҳосиласи бўлган гармонларга фитогормонлар дейилади. Гармонлар ўсимликларнинг ўсиши, кўпайиши, ҳужайраларнинг бўлиниши каби турли физиологик жараёнларни кучайтирадиган моддалар гуруҳларидир. Асосий гармонлардан бири ауксинлар бўлиб, ўсимлик органларининг ўсиш қисмларидаги ҳужайраларга

кислород ва озиқа моддаларнинг боришини кучайтириб, ўсишга қулай шароит туғдиради. Ҳозирги вақтда қишлоқ хўжалигида ўсимликларнинг қаламчаларини ўсишини тезлатишда, ғунчаларнинг ва меваларнинг тўкилишини олдини олишда, уруғ махсулотларини оширишда сунъий йўл билан олинган гетероауксин гармонлари кўплаб қўлланилмоқда. Хаттоки, Гибберлин гармонидан фойдаланиб икки йиллик – сабзи, лавлаги, карам каби ўсимликларни бир йилда ҳосилини олиш мумкинлиги тажрибада тасдиқланган. Антибиотиклар ва фитонцидлар. Ўсимликларни турли касал туғдирадиган микроорганизмлардан ва паразитлардан ҳимоя қиладиган моддалар бўлиб ҳисобланади. Антибиотиклар тубан ўсимликларнинг (замбуруғлар баъзи бактериялар), фитонцидлар эса гулли ўсимликларнинг (пиёз, саримсоқ пиёз, қорақанд ва бошқалар) ҳужайраларида ишлаб чиқилади. Бу моддалар турли микроорганизмлари ҳатто ҳашоратларни майда сут эмизувчи ҳайвонларни ҳам ўлдиради. Антибиотиклар табобатда турли юқумли касалликларни даволашда қўлланилади. Ингибиторлар – ферментларнинг активлигини сусайтириб турли физиологик жараёнларни боришини тўхтатади. Ингибиторлар муҳим биологик аҳамиятга эга бўлиб, эрта баҳорда ўсимликни бевақт куртакларнинг ҳаракатга келишидан, уруғларнинг униб кетишдан сақлайди. Вакуолаларнинг вазифалари. Ўсимликлар ҳужайраларида вакуолалар асосан озуқа ва чиқинди моддаларни тўплаб ҳужайранинг тургор ҳолатини сақлайди. Яъни ҳужайра шираси концентрацияси теварак атроф муҳит концентрациясидан юқори бўлса, ҳужайра ичига сув кириб вакуолалар тўлади, натижада ҳужайра ичида таранг ҳолат – тургор пайдо бўлади. Марказий вакуолада яъни ҳужайра шираси ичида ионлар ва шакарларнинг концентрацияси пўстлоқ концентрациясига нисбатан юқори бўлиб: тонопласт бу моддаларни вакуоладан секин диффузиялайди, лекин сув яхши

ўтади. Шунинг учун пўстлоқ сувга тўйинганда, диффузия йўли билан вакуолага сув киради. Бундай мембрана орқали сувда эриган моддаларни бир тамонлама танлаб ўтказувчи диффузиялаш ҳодисасига осмос дейилади. Ҳужайра ширасида эриган моддалар ҳужайрада маълум босим ҳосил қиладилар: эритма концентрацияси қанча юқори бўлса, осмотик босим ҳам шунча юқори бўлади. Осмотик босим ўсимликларнинг ёшига, сув билан таъминланишига боғлиқ бўлади. Тургор ўсимликларнинг ҳўл ораганларининг шаклини, ўзини тутишини ва ташқи механик таъсирига чидамлилигини таъминлайди. Агар ҳужайрани бирор туз ёки шакарнинг гипертоник (юқори концентрацияли) эритмасига солинса, сувнинг ҳужайрадан осмотик чиқиши вужудга келади. Натижада вакуоланинг ҳажми кичраяди, протопласт ҳужайра қобиғидан марказга қараб қочади, тургор йўқолади, яъни ҳужайрада плазмолиз ҳолат бошаланди, ўсимликлар сўлади. Плазмолиз орқага қайтадиган жараён бўлиб, ҳужайрага сув етарли бўлганда ёки ҳужайрани гипотоник (паст концентрацияли) эритмага солганда вакуолага сув яна тўлиб протопласт ҳужайра қобиғига сўрилади ва яна тургор ҳолат бошланади. Плазмолиз жараёни фақат тирик ҳужайраларгагина хосдир. Тургор босим фақат ўсимликларнинг ёғочланмаган қисмларининг шаклинигина сақлаб қолмасдан, ҳужайранинг ўсишида ва ҳар тамонлама чўзилишда ҳам асосий фактор бўлиб саналади (расм) . Лизосомалар – гидролитик ферментлар сақловчи, гиалоплазмадан мамбрана билан чегараланган, эндоплазматик тўр ёки Гольджи аппарати маҳсулидир. Лизосомлар барча биологик макромалекулаларни (нуклеин кислотларни, оқсил, полисахаридларни) липидлар ва бошқа органик моддаларни ёки ҳужайра цитоплазмасининг бир қисмини емиради ва уларнинг ўрнига цитоплазма вакуоласи вужудга келади. Лизосомалар таркибидаги гидроликтик ферментлар, ҳужайра ичида овқат ҳазм қилиш, ҳужайрадан ортиқча органеллаларни чиқазиб ташлаш, ҳужайра бўшлиғини протопласти ўлгандан кейин тозалаш каби вазифаларни бажаради.

Ҳужайра қобиғи. Ўсимликлар ҳужайрасининг асосий хусусияти протопластнинг устида қалин қобиқнинг ҳосил бўлишидир. Ҳужайра қобиғи ҳужайрага шакл берибгина қолмай, уни мустаҳкам қилади ва ичидаги тирик қисмларни ташқи таъсирлардан сақлаб туради. Ҳужайра қобиғи рангсиз, тиниқ ва қуёш нурини яхши ўтказади. Ҳар бир ҳужайра ўзининг хусусий қобиғига эгадир. Икки ҳужайра қобиғи ўртасида пектин моддасидан ташкил топган оралиқ модда-қобиқлараро парда ҳосил бўлади. Ўсимликлар ҳужайрасини бир хил (кучли ишқор, азот кислотаси) моддалари билан ишлов берилса, оралиқ пластинка емирилиб ҳужайралар қобиқлари бир биридан ажралиб кетадилар яъни мацерация ходисаси вужудга келади. Табиий мацерацияни пишган нок, қовун, шафтоли меваларида кўриш мумкин. Ҳужайранинг тургор босими натижасида ҳар бир қушни ҳужайраларнинг қобиқларни бурчаклари йиғилиб, тортилиб, юмолоқлашиб ҳужайралар аро бўшлиғини ҳосил қилади. Ҳужайра пўсти протопластнинг ҳосиласи бўлиб, фақат у билан боғланган ҳолдагина ўсиши ва ҳар томонга чўзилиши мумкин. Ҳужайра қобиғи юқори полимерли углеводлар: целлюлозадан ташкил топган (расм) . Целлюлоза микрофибриллардан иборат бўлиб, улар бир- бирига яқин жойлашган мицеллалар боғламидан ташкил топган. Микрофибриллар тўғри таёқ шаклида бўлиб, узунлиги уни ташкил қилган мицеллаларнинг сонига боғлиқ, диаметри эса 10-25 нм. Микрофибрилла боғламлари оралиғида бўшлиқ бўлиб, аморф модда ҳужайра матрикси жойлашган. Микрофибриллар ҳужайрага шакл бериб, унинг мустаҳкамлигини сақлайди. Микрофибрилл боғламлари тўплами узунлиги 4 мкм, қалинлиги 0,5 мкм бўлган макрофибрилларни боғламларини ҳосил қилади ва уларнинг йиғиндиси ҳужайра қобиқ целлюлозасини ташкил этади. Целлюлоза молекуласи мицеллалар микро- фибриллар макрофибриллар целлюлоза қобиқ. Полисахарид матрикс 2 гуруҳга: пектин моддасига ва гемицеллюлозага бўлинади. Пектин моддаси сувда бўкада ва бир хиллари сувда эрийди.

Гемицеллюлоза – полисахаридлар груҳи бўлиб сувда ёмон эрийди ва ҳужайрага махкамлик беради, ҳужайра қобиғининг ўсишига қаршилик кўрсатмайди. Бир хил гемпицеллюлозалар уруғ пўсти ҳужайрасига жамғарма моддалар сифатида тўпланиб, кейинчалик ўсаётган муртак учун сарфланади. Булардан ташқари матрикснинг углеводсиз бирикмаси (компонент) лигнин учрайди. Лигнин – сувда эримайдиган феноллар қаторининг аралаш аморф полимер модда, у юксак ўсимликлар ҳужайраларнинг қобиғигагина хосдир. Ҳужайра қобиғининг лигнин моддаси билан тўйинишига лигнификация ёки ёғочланиш дейилади. Айрим ҳужайралар қобиқларида гидроморф полимер мум, кутин ва суберин моддалари юпқа плёнка ҳосил қиладилар. Кутин ва суберин кимёвий таркиби жиҳатидан бир бирига жуда яқин. Кутин ва суберин, мум билан биргаликда, турли қалинликдаги плёнка – кутикула қаватини ҳосил қилиб ҳужайраларнинг қобиқларни ташқи томондан қоплаб туради. Суберин плёнкаси ҳосил бўлган қобиқдан газ ва сувлар ўтиши қалинлашади, натижада ҳужайра ўлади. Кутикула ва суберин қаватларининг ҳимоя қилиш хусусияти уларнинг таркибига мум моддасининг қатнашганлигидадир. Мум фақат кутикула ва суберин қаватларининг таркибигагина кириб қолмасдан, ўзи ўсимликларнинг ер устки қисмларида кристалл шаклида юпқа қатлам ҳам хосил қилади. Баъзи ўсимликлар уруғларининг ҳужайра қобиғи сув таъсирида клетчатка ёки пектин моддасининг юқори молекулали углеводлар - шилимшиқ ва камедларга айланиши натижасида шилимшиқланади. шилимшиқланган қобиқ сувда яхши букиб унаётган уруғларни кўриб қолишидан, қизиб кетишидан сақлайди ва униш жараёнини тезлаштиради. Айрим ўсимликлар (буғдойдошлар ва қирқбўғимдошларда) қобиғи қумтупроқ, кальцийли ёки магнийли тузларни шимиб олади. Бундай ўсимликлар қобиғи механик томондан жуда пишиқ ва ташқи муҳит таъсирига чидамли бўлади.

Ҳужайра қобиғининг қалинлашиши. Ўсимликлар ҳужайраларининг қобиғи бажарадиган вазифасига ва ҳужайранинг ёшига қараб турлича бўлади. Ҳужайра қобиғи икки қаватдан: бирламчи қобиқ ва икки ҳужайра қобиқлари орасидаги оралиқ пардадан тузилган. Булардан ташқари кўпчилик ҳужайралар яна бир қават – иккиламчи қобиқни ҳам ҳосил қилади. Ҳужайра шакллангунча ва ўсиш даврида ҳосил бўлган целлюлоза қобиғи қаватига бирламчи ҳужайра қобиғи дейилади. Бирламчи қобиқ таркибига целлюлоза, гемицеллюлоза ва пектин моддалардан ташқари гликопротеин моддаси ҳам киради. Бирламчи қобиқ лигнин билан тўйиниши ёки ёғочланиши мумкин. Пектин моддаси бирламчи қобиққа – нафислик (эгилувчанлик) бериб илдиз, поя ва баргларнинг ўсишига қаршилик кўрсатмайди. Ўсимликлар органларининг актив бўлинувчи ҳужайралари фақат бирламчи қобиққа эга бўладилар. Шунинг учун бундай ҳужайра ўсимликларнинг механик зарарланган қисмларини регенрациясида ёки яраларнинг битишда қатнашадилар. Бирламчи қобиқ ҳужайранинг барча томонида бир текисда қалинлашган бўлиб, юпқа қисмини бирламчи пора майдони дейилади. Икки ҳужайра протопастини бирлаштирувчи цитоплазма фибриллари ва плазмодесмалар ана шу бирламчи пора майдонларидан ўтади. Кўпчилик ўсимликлар ҳужайралари фақат бирламчи қобиққагина эга бўладилар. Лекин бир хил ҳужайраларнинг протопласти, ҳужайра ўсишидан тўхтагандан кейин, ички томонига ҳужайра марказига қараб иккиламчи қоибқ қаватини ҳосил қила бошлайди. Иккиламчи қобиқ фақат махсус ҳужайраларга яъни ўсимликларни мустаҳкам сақловчи ва сув ўтказувчи найларгагина хосдир. Бундай ҳужайраларнинг протопласти иккиламчи қобиқ ҳосил бўлгандан кейин ўлади. Иккиламчи қобиқда целлюлоза миқдори бирламчи қобиққа нисбатан кўп бўлиб, пектин ва гликопротеин учрамайди. Шунинг учун ҳам иккиламчи қобиқ қаттиқ, кам чўзилувчан бўлиб, унинг матрикси гемицеллюлозадан ташкил топган. Иккиламчи қобиқ учта қаватдан иборат: ташқи, ўрта, ички. Булардан бир бирларидан целлюлоза микрофибрилларнинг жойлашиши билан фарқ

қиладилар ва иккиламчи ксилема ёки ёғочлик ҳужайраларини қобиқларини тузишда қатнашадилар. Иккиламчи қобиқ лигин моддасидан ташкил топган бўлиб, бирламчи қобиқ пора майдонлари жойлашган жойларда ҳосил бўлмасдан, бу жойларда иккиламчи қобиқ чуқирчалари ёки порани ҳосил қилади. Иккиламчи қобиқ поралари тузилишга кўра оддий ва хошияли тарзда бўлади (12-расм). Оддий тешиклар цилиндрсимон бир хил диаметрли ингичка каналчалардан иборат бўлиб, иккита қўшни ҳужайра бўшлиғини бирлаштиради. Хошияли пораларнинг каналчаларининг ҳужайра марказига қараган томони иккиламчи қобиқ ҳосил бўлиши даврида торайиб боради. Натижада бу пораларнинг ташқи бирламчи қобиқ чиққан тамони кенг, иккинчи томони тор бўлиб, воронка шаклини эслатади. Перфорация - ҳужайрадаги йирик тешиклар бўлиб, ферментлар таъсирида ҳужайранинг бирламчи қобиғи ва оралиқ пластинкасининг эриши натижасида пайдо бўлади. Шундай қилиб, ўсимликларнинг ҳужайраларини қобиғи клетчатка, ёғоч, қоғоз, сунъий ипак, киноплёнка, целлофан ва бошқалар олишда қимматбаҳо хом ашё бўлиб халқ хўжалигида катта аҳамиятга эгадир. Ҳужайра онтогенези. Барча кўп ҳужайрали ўсимликлардаги ҳар бир ҳужайранинг ҳаётий жараёнини ёки онтогенезини 5 та фазага бўлиш мумкин: 1) эмбрионал (меристематик ёки бўлиниш фазаси); 2) ўсиш фазаси; 3) дифференцияланиш – махсусланиш фазаси; 4) етилиш фазаси; 5) қариш фазаси. Бу фазалар орасида чегара деярли сезилмайди (13-расм). Эмбрионал фазада ҳужайралар унча катта бўлмасдан юпқа бирламчи қобиқ билан ўралган бўлади. Ўсиш фазаси ҳужай ра бўлинишидан сўнг бошланади. Ҳужайранинг ўсиши ҳужайра қобиғи ҳажмининг катталашиши, протопласт ва вакуоланинг ҳажмининг катталашиши ва органеллалар сонининг кўпайиши натижасида вужудга келади. Ҳужайранинг умумий ҳажми юз ва ундан ҳам кўпроқ маротаба катталашади. Ҳужайранинг ўсиши унинг сув шимиш хусусиятига боғлиқ булади.

Дифференциация фазаси ҳужайранинг ўисш давридаёқ бошланади. Бу фазада ўсувчи ҳужайралар тузилиши ва вазифаси жиҳатидан бир–бирларидан фарқ қиладилар. Турли ҳужайраларда турлича органеллаларнинг ва ҳужайра қобиғининг ўзгариши юз беради. Бир хил ҳужайларнинг цитоплазмаси таркибида хлоропластлар кули ривожланиб – фотосинтез жараёнига қатнашувчи ҳужайралар вужудга келади. Иккинчи хил ҳужайраларда эса мағиз йўқолиб, тонопласт емирилиб – органик моддаларни ўтказувчи ҳужайралар (элаксимон найлар) пайдо бўлади. Учинчи хил ҳужайраларда ҳужайра қобиғи қавтлари пайдо бўлиб, мустаҳкам таянч ҳужайралар ҳосил бўлади. Вояга етган ҳар бир ҳужайра бажарадиган вазифасига қараб, ўзига хос органеллалар сонига, ҳужайра пўстига ва тузилишига эга бўлади. Ҳужайра вояга етгандан сўнг, ҳаётий жараёни сусайиб тузилиши соддалашади. Демак, у қарий бошлайди. Аввало ҳужайранинг асосий вазифаси сусаяди, нафас олиши пасаяди, цитоплазмада оқсил, углеводларнинг ва РНК нинг миқдори органеллаларнинг сони камаяди, пластидларда фотосинтез жараёни йўқолиб, хлоропласт хромопластларга айланади. Қариш фазасининг охирида органеллаларнинг сони жуда камайиб, улар мағиз атрофида тўпланади, рибосомалар ва диктиосомалар мутлақо йўқолади ва натижада ҳужайра ўлади.

Адабиётлар 1. Бутник А.А., Нигманова Р., Пайзиева С.А., Саидов Д.К. «Экологическая анатомия пустынных растений». Из. «ФАН», Ташкент, 1991. С. 147 2. Васильев А.Е., Воронин Н.С., Еленевский А.Г., Серебрякова Т.И., Шорина Н.И. «Ботаник морфология и анатомия растений». Из. просвещение. Москва. 1988. с. 480. 3. Вехов В.Н., Лотова П.И., Филин В.Р. «Практикум по анатомии и морфологии растений». Из. МГУ. Москва. 1980. С.190. 4. Воронин Н.С. «Руководство к лабораторным занятиям по анатомии и морфологии растений». Москва. Из. Просвещение. 1981. С.154. 5. Жизнь растений. Том I . 1974. Из. Просве щ ение . С. 487. 6. Грин Н., Стаут У., Тейлор Д. «Биология». Из. Мир. Москва. 1990. С.368. 7. Рейвн П., Эверт Р., Айкхорн С. «Современная ботаника» Из. Мир. Москва. 1990. С. 347. 8. Хржановский В.Г. «Курс общей ботаники» Из. Высшая школа Москва. 1976. с. 272. 9. Эсау К. «Анатомия растений». Из. Мир. Москва. 1969. С. 564. 10. Эзау К. «Анатомия семенных растений». Т. I , 2. Из. Мир. Москва. 1980. С.218. 1 1 . Яковлев Г.П., Челембитько В.А. “Ботаника”. Из. В ысшая школа, Москва. 1990. С.367.

Похожие

Ўсимлик ҳужайраси физиологияси

Ўсимлик органларининг ҳосил бўлиши

Ўсимлик тузилишининг асоси углеводлар

Ўсимликшунослик ва чорвачиликда ген ва ҳужайра мухандислиги ютуқларининг қўлланилиш истиқболлари

Ўсимлик ҳаётидаги сифат ўзгаришлар ривожланиш қишлоқ хўжалиги ўсимликлари ривожланишини бошқариш