Ўсимлик органларининг ҳосил бўлиши - Ботаника - Рефераты

Ўсимлик органларининг ҳосил бўлиши

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

258.5 KB

Ўсимлик органларининг ҳосил бўлиши Режа: 1. Юксак ўсимликларнинг асосий органлари 2. Ўсимликлар тузилишидаги умумий қонуниятлар. Қутблилик. 3. Конвергентлар 4. Ўсимликларнинг ҳужайравий тузилиши. Ҳужайра назарияси ҳақида қисқача маълумот

Юксак ўсимликларнинг морфологик эволюциясини яратишда дастлабки қуруқлик ўсимликлари — Ер геоло-гик тарихининг силур ва девон даврларида ўсган ринио-фит (псилофит)ларнинг тузилиши асос қилиб олинади. Риниофитлар (псилофитлар) биринчи марта 1913 йили Шотландияда, 1917 йили Канадада, кейинчалик уларнинг қолдикдари бошқа жойларда ҳам топилган. Ҳозирги вақт-да уларнинг (Риния, Хорнеофитон, астероксимон авлод-ларининг) 20 дан ортиқ турлари маълум. Бу ўсимликларда илдиз, новда, барг, куртак бўлмаган. Бу органлар кейин-чалик ривожланмаган. Энг содда тузилган ринио-фитларга риния ( 1 -расм) ми-сол бўла олади. Унинг ер ос-тидаги кўндаланг ўқида ер устига дихатомик шаклда тар-моқланган майда цилиндрик ўқ орган — телом (юнонча те-лос — учки нуқта) бўлади. Те-ломнинг учки қисми бўртган бўлиб, спорангий (юнонча спорта — уруғ, аггейон — идиш) деб аталади. Теломнинг ички тузилиши ер устида ўсув-чи ўсимликларникига ўхшаш бўлиб, эпидерма (пўст) билан қопланган ва лабчаларга эга (1-расмга қаранг). Ўқ органнинг марказий ўтказувчи тўқимаси ва эпидерма ўртасида фотосинтезда қатнашувчи хлорофил-га бой тўқима бўлган. Риниофитларнинг анча мураккаб тузилишга эга бўлган (астероксимон) теломлари майда қилтаноқсимон ўсиқлар билан крпланган. Новда ёки поя ва унда жойлашган баргларнинг эволю-цияси қазилма ҳолда

топилган псилофитлар (риниофит-лар)да аниқданган. Майда қилтаноқсимон ёки пўстсимон ўсимталар билан қопланган теломлар йириклашиб ясси шаклга кириб, фотосинтез этишга мослашган. Эволюция-нинг бу йўналиши майда баргли юқори спорали (плаун-симон, қирқбўғимсимон) ўсимликларнинг келиб чиқишига сабабчи бўлган. Майда барг эволюциясининг бундай ри-вожланиши энациялар (лот. энатус — бошланғич ўсим-ликлар)дан ҳосил бўлган. Кладификацион (юнон. кла-д у с — шох ва эйдос — шакл ўзгариш) йўл билан йирик барглар ҳосил бўлган, яъни дихотомик теломлардан бир текисда яссиланиб йирик барглар пайдо бўлган. Бундай 1 -расм. Риния: 7 —умумий кўриниши; 2 — ҳаво йўллари-нинг кўндаланг кесими; 3 — тананинг кўндаланг ке-сими (э-эпидерма; к-пўст-лоқ; кс- ксилема; ф-флоэма). I II III IV 2 -расм. Теломлардан баргнинг ҳосил бўлиш {1—4) босқичлари шаклдаги барг тузилишини ҳозирги баъзи папаротникларда учратиш мумкин. ( 2 -расм). Эволюциянинг сўнгги босқичида риниофитлар тело-мидан ер устида ўсувчи новда, барг ва илдизга эга бўлган ўсимликлар ривожланган. Телом назариясининг асосчилари. О. Линье А. Потань-елардир. Кейинчалик бу назарияни В. Циммерман, А. Тах-таджянлар ҳам ривожлантиришган. Юксак ўсимликларнинг асосий органлари

(юнон. органон — қурол ёки аъзо). Поя, илдиз, барг, гул ўсимлик организмида маълум бир вазифани бажара-ди. Ҳозирги ҳамма юксак ўсимликлар, айниқса, ёпиқуруғ-лиларнинг аъзолари турли хил шаклда бўлади. Дарахт, бута ва ўтларнинг аъзолари (поя ва барглари) ҳар хил шакл ўзгаришида бўладики, баъзан уларнинг қайси аъзодан ке-либ чиқишини аниклаш анча мушкул. Масалан, тугунак-лар (картошка), тиканлар (дўлана), пиёзбошлилар (лола, пиёз анзур)ни солиштирма морфологик жиҳатдан шакли ўзгарган (метаморфозага учраган) новдалардир. Ўсимлик органларининг шакл ўзгариши деган ғояни биринчи бўлиб фанга киритган олим И. В. Гётедир. Унинг 1798 йили "Ўсимликлар метаморфози" асари нашр этил-ди. Бу асарида уруғпалла гулбарг (гулкоса, гултож), чанг-чи, уруғчи кабилар оддий вегетатив (лот. вегетатиус — ўсиш)баргнинг шакли ва функцияси ўзгаришидан келиб чиққан деган ғояни илгари сурди. XIX асрда ўсимликни саклаб турувчи вегетатив органларни поя, барг, илдизга ажратганлар. Ўша даврда бу органларнинг келиб чиқиши тўғрисида аниқ бир фикр ҳам бўлмаган. Фақат XX асрда риниофитлар аниқлангандан сўнг илдиз, поя ва барг ди-хотомик тармоқланмаган теломдан ривожланганлиги маъ-лум бўлди. Телом назариясига биноан ўсимликларнинг эволюци-он тараққиётида теломнинг стерилизация (лот. с т е р и -лис —мевасиз наслланиш) натижасида вегетатив шохча ёки куалоид (юнон куалос —новда (поя), эдос —тус, қиёфа) ҳосил бўлган. Куалоиднинг учки шохчасида спо-ранги ва остида ризоид ёки ризомоид (юнон, р и з а — ил-диз, э д о с — тус, қиёфа) ҳосил бўлган. Теломнинг диф-ференцияланишидан ер устки спорофитидан дастлабки ди-хотомик шохланиш, ер остки қисмидан — ризомоидин (ҳақиқий илдиз) тараққий этган. Бинобарин, эволюция жараёнида даставвал новда, ун-дан кейин илдиз ривожланган. Кейинчалик новдадан кур-так, барг; илдиздан эса илдиз тукчалари ва ён илдизлар тараққий этган. Учки ҳужайра (ўсиш нуқтаси) билан асос (туб) ўртасида қутблилик юзага келган.

Ўсимликлар тузилишидаги умумий қонуниятлар. Қутблилик. Ўсимликларнинг морфологик юқори ва қуйи учларга эга бўлишига қутблилик деб аталади. Ҳар бир ўсимлик ўзининг юқори томондан (юқори қутбидан) новдалар, қуйи томонидан (пастки қутбидан) эса ил-дизлар чиқаради (3-расм). Қутблилик фақат морфологик сабаблар натижасида содир бўлмасдан, балки физиологик характерга ҳам эга. Масалан, ҳосил бўлган моддаларнинг пўстлоқ бўйлаб ҳаракати морфологик ва физиологик қут- блиликка боғлиқ. Органларнинг эволюцион тараққиётига қараб қутблилик оддий ва мураккаб бўлиши мумкин. Бир ҳужайрали сувўт хламидомонада (1- расм, 1) ҳаракатчан бўлганлиги сабабли олд ва орқа қутбларга эга. Ундан анча мураккаброқ тузилишга эга бўлган каулерпа (3-расм, 3), сфацеларна (4-расм, 3)да ҳам қутблилик аниқ кўринади. Мураккаб қутблилик юксак ўсимликларга хосдир. Қалам ча қилинганда ҳамма ўсим-ликларнинг асосий хоссаси қутблилик, яъни вегетатив органнинг морфологик учи (юқори қутби) билан қуйи қутби ўртасидаги қарама-қар-шилик яққол кўринади. Ма- салан, тол қаламчаси нам ат-мосферада юқори томонини пастга қаратиб осиб қўйилса, барибир, унинг морфологик юқори қутбидан новда, мор-фологик пастки қутбидан ил- диз чиқади (3-расм). Демак, қутблилик асосан ўсимлик та-насининг марказий ўқида уч-райдиган қонуният ҳисобла-нади. Симметрия — (юнон. с и м -метрия —тенг бўлакли), яъни бирор ўсимлик органи-ни (илдиз, поя, барг, гул) тенг бўлакларга бўлинганда, шу бўлакларнинг бир-бирига ўхшаш, тенг ва мос бўлиниши-га симметрия деб аталади. Симметрия ўсимлик органла-рининг ташқи ва ички тузилишида, ён шохчаларининг танада жойлашишида ҳам кўринади. Ўсимлик танасининг марказий ўқидан бир ёки бир неча чизиқ ўтказиш мум-кин бўлса бундай симметрия полисимметрия (юнон. п о -лис —кўп) ёки радиал (лот. радиус —

нур) симметрия деб аталади. Масалан, кактусларнинг цилиндрик пояла-ри, гулларнинг гултожлари (олма, кўкнор, чиннигул, наъматак) ва бошқа ўсимликларнинг гуллари шулар жум-ласидандир. Полисимметрик гуллар актиноморф (юнон. а к т и о — нур, м о р ф е — шакл) деб аталади ( 4 -расм) Агар ўсимликларнинг асосий ўқ қисмидан ёки унинг бошқа бирор қисмидан фақат иккита симметрия ўтказил-са, уни билатерал (лат. б и о — икки, л а т и с — томони) ёки бисимметрия деб аталади. Билатерал симметрияга қизил ўтлардан диктиота, икки паллали ўсимликларнинг мурта- 5 -расм. Тол қаламчасида қутбли-лик ҳодисасининг кўриниши: I — қаламчанинг одатдаги ҳола-ти; 2—танаси пастга айланти-риб қўйилган қаламча. 5 -расм. Гул симметрияси: моносимметрик ёки зигоморф гул; 2 — полисимметрик ёки актиноморф г у л; 3 - асимметрик гул. ги, опунцияларнинг ясси поялари, сапсаргулнинг қиличсимон барглари, ғалласимон ўсимликларнинг баргли поялари мисол бўлади. Талайгана ўсимликларнинг барглари ва гуллари моносимметрик (юнон. моно — битта). Симметрия тенг икки бўлакли бўлади. Масалан, бинафша, маврак, нўхат ва бошқалар. Бундай гуллар зигоморф (юнон. дзеугос — жуфт) деб аталади. Бирорта ҳам симметрия текислиги ўтказиб бўлмайдиган барг ва гуллар асимметрик (юнон. а-инкор симметрия, мувозанат) томонлари тенг бўлакларга бўлинмайдиган барг ва гуллар асимметрия деб аталади. Бунга қайрағоч, тут ва бошқа ўсимликларнинг ёнлари, барглари, гулзорларда ўстириладиган канна ўсимлигининг гули мисол бўла ола-ди (5-расм, 3).

Мураккаб тузилишга эга бўлган органларда ҳосил қилув-чи тўқима — меристема (юнон. меристос — бўлинувчи) бўлади. Бу тўқиманинг ҳужайралари янги ёш ҳужайралар ҳосил қилиш хусусиятини узоқ вақг саклайди ва унинг фао-лияти натижасида шохланиш (бутокданиш) юзага келади. Шохланиш (бутоқланиш) хиллари. Шохланиш натижа-сида ўсимликларнинг тана юзаси катгалашади, бу ўз навба-тида озиқланиш учун муҳим аҳамиятта эга. Ўсимликлар-нинг шохланиши ўзига хос шакл тузилишида бўлиб, асо-сан тўрт хилдир. 1. Дихотомик (юнон. ди — икки, т о м э — бўлиниш) шохланиш. Бунда ўсимлик нуқтасининг бир хил ривож-ланиши натижасида иккита куртак ҳосил бўлади. Кейин-чалик ҳосил бўлган куртаклардан айрисимон шохчалар ривожланади. Бу шохчалар, ўз навбатида, иккиламчи шох-чалар ҳосил қилади. Бундай шохланишни диктиота, сфа-целярия (9-расм) сувўтларда, замбуруғларда учратиш мум-кин. Тубан ўсимликларда бундай шохланиш усули эволю-циянинг турли даврларида учрайди. Юксак ўсимликларда дихотомик шохланиш содда шакл тузилишга эга бўлган псилофитлар, плаунлар, жигарсимон йўсунларда кўрина-ди. Агар ҳосил бўлган шохча пастдан юқори ўсиб тарақ-қий этса бундай ўсишга акропетал (юнон. акрос — уст-ки, чўққи, петерс — интилиш) ривожланиш деб аталади. Акропетал ривожланишнинг акси базипетал (юнон. б а з и с — асос, туб) ривожланиш дейилади. Ривожланишнинг бундай тури, шохча новданинг уч томонидан асосга қараб ўсишда учрайди. Базипетал ривожланиш кўпинча сувўтларда (вошерия). уруғлк ўсимликларда, баргларнинг ўси-ши (бегония)да учрайди.

6-расм. Шохланиш хиллари. А — схема (учки) дихотомик шохланиш; Б — диктиота сувўтида дихотомик шохланиш; б — ён моноподиал шох-ланиш; 5 — схема; Г— қарағай новдаси. Ён симподиал шохланиш (мо-нохазия); Д— схема; Е — черемуха новдаси. Ён симподиал шохланиш (дихазий): Ж— схема; 3 — сирень шохчаси: 1, 2, 3, 4 — шохларнинг тартибдаги ўқлари. 2. Сохта дихотомия. Баъзан учки куртак ўсишдан тўхтай-ди, унинг тагидаги ён куртаклар тез ўсиб асосий куртак-дан катта бўлиб кетади. Бундай шохланишга сохта дихо-томик шохланиш деб аталади. Бундай шаклдаги шохла-нишни сиренда ва қўшалоқ шохчали тўпгулларда кўриш мумкин. Масалан, чиннигулдошларнинг кўпчилик вакил-лари ҳам бунга мисол бўла олади. Дихотомик ва ён шох-ланишнинг оралиқ шаклига анизотамия (юнон, ан — ак-синча; изо —бир хил) деб аталади. Бундай шохланиш вақтида дихотомик шаклдаги шохчанинг бири ўсишини давом эттиради, иккинчиси эса ўсишдан тўхтайди ва ён шохчага айланади. Юксак ўсимликларнинг эволюциясвда ён шохланиш-нинг ривожланишидан моноподиал (лот. м о н о с — битта; п о д о с — ўқ новда, тармоқ) ва симподиал (юнон. с и м — биргаликда, ёнма-ён) шохланиш ривожланган. 3. Моноподиал шохланиш. Бундай шохланишда ўсим-ликнинг асоси (тана)

ўсишни тўхтатмайди ва ўсиш нуқта-сидан пастрокда, юқорига кўтарилувчи ён шохлар ҳосил қилади. Ён томондан ўсиб чиққан шохлар ҳам худди шу усудда ўсади ва шохланади. Бундай шохланишни баргли йўсинларда, қирқбўғимларда, қарағайда, елда ва талайги-на баргли дарахт (дуб, шумтол, тоғтерак, заранг ва бош-қа)ларда кўриш мумкин. Бир йиллик ва кўп йиллик ўтчил ўсимликларда шохла-нишнинг учида-бош ўқида гул ёки тупгуллар ҳосил бўла-ди ва пировардида ўсишдан тўхтайди. Масалан, кўкнори (10-расм). Бу ўсимлик уруғдан кўкариб чиққандан сўнг ўсиб, битта моноподиал шохча (новда)га айланади ва ўсув даврининг охирида гул ҳосил қилади. Моноподиал шохча пастроғида бир ёки бир неча ён шохчалар ривожланиб, улар ҳам ўз навбатида гул ҳосил қилади. Кўп йиллик ўтчил ўсимликларда моноподиал шохча (новда) бир неча йил давомида ўсиб, қисқарган моногю-дий ҳосил қилишини зубтурумда кўриш мумкин. 4. Симподиал шохланиш. Симподиал шохланиш жуда кўп тарқалган. У моноподиал шохланишдан ҳосил бўла-ди. Моноподийнинг асосий ўсиш нуқтаси (ўқи) ўсишдан Ю-расм. Бир йиллик ўсимликларда ёпиқ моноподиал новдалар: 1 — кўкнор а — ўсимликнинг юқори қисми; б—шохланиш схемаси; 2 — ромашка; а — ўсимликнинг юқори қисми, б— шохланиш схемаси.

тўхтайди ёки ёнга сурилиб қолади. Унинг ўрнини эса ён шох эгаллаб, асосий ўқ томонга қараб ўсади. Кейинчалик бу шох ҳам ўсишдан тўхтаб, ёнга сурилади. Бундай шох-ланиш дарахтлардан: тол, оқ қайин, олма, нок, шафтоли, ўрик, гилос, анжир, янтоқ ва бошқа дарахт ҳамда буталар-да учрайди. Ўтчил ўсимликлар орасида симподиал шохла-ниш итузумдошлар, айиқтовондошлар, гулхайридошлар (ғўза) оиласида учрайди. Гулли ўсимликларнинг симпо-диал шохлари гуллаб мева беради. Учки куртакнинг нобуд бўлиши натижасида ён кур-таклар очилиб йиғиқ шохларнинг ўсишига сабабчи бўла-ди. Ўсимликларнинг бу биологик хусусияти муҳим ама-лий аҳамиятга эга. Шунга асосланиб ўсимликка шакл бе-рилганда мевали дарахтларнинг мева бермайдиган ўсувчи моноподиал шохлари кесиб ташланадт7 Бундан ташқари ўсувчи шохларни кесиш, ухловчи куртакларнинг қайта кўкаришидан симподиал шохлар ривожланади. Шохланиш қонуниятини ўрганиш ўсимликларнинг ҳосилдорлигини мунтазам ошириб боришда муҳим ама-лий аҳамиятга эга. Шунинг учун ҳам ғўзанинг ҳосил ту-гиш даврида унинг учки (ўсиш) нуқтаси чимдиб ташланади. Яъни, чеканка қилинади. Натижада ғўзанинг ҳосил-дорлиги гектарига 2-3 центнерга ошади. Токларнинг ўсувчи новдаларини кесиб ташлаш ҳам ҳосилнинг ошишига са-баб бўлади. Конвергентлар (лот. конвергерс — яқинлаш-моқ) келиб чиқиши турлича бўлсада, маълум бир муҳитга мослашиши жиҳатидан ўхшаш белгиларга эга бўлган орга-низмларга конвергентлар деб аталади. Масалан, сиртдан бир- бирига жуда ўхшайдиган америка кактуслари (7-расм) ва африка сутламадошлари (8-расм) шундай ўсимликлар-дир. Улар бир хил иқлимда қурғоқчил ўсишга мослашган. Бу ўсимликларнинг гуллари тузилиши жиҳатидан бир-биридан тамомила бошқача, уларнинг ўртасида қариндош- лик белгилари йўқ. Узоқ давом этган эволюция жараёни мобайнида баъзи органлар: масалан, новда, барг ёки илдизларнинг маълум сабабларга кўра етарли даражада тараққий этмасдан, шу ҳолича ирсий мустаҳкам белгига айланиб қолиш

ҳоллари кўринади. Масалан, гулли паразитлардан зарпечак ва шум- ғияларнинг барглари редукция (лот. редукцио — қисқ-ариш) ланиб жуда майда пўстларга айланган. Бу жараён ўсимликларнинг яшаш шароитига мослашуви туфайли содир бўлади. Зарпечак ва шумғияда барг ҳамда илдизлар 7-расм. Мексика ва Бразилияда ўсувчи кактуслар. 8-расм. Африка саҳроларида ўсувчи дарахтсимон сутлама. редукцияланган бўлиб, бошқа ўсимликларнинг танасига сўрғичлари ёрдамида ўрнашиб, текинхўрлик қилиб ўсади. Шунингдек, тропик ўрмонларда ўсувчи рафлезия (13-расм) да ўсув органларнинг янада кўпроқ редукцияланганлиги кўринади. Уларда илдизлар ҳам, баргли новдалар ҳам бўлмайди, фақат тортмалар — сўрғичлар (гаусториялари) ёр-дамида хўжайин ўсимликнинг пўстлоғи орасига ўрнашиб, паразитлик қилиб ўсади ва жуда ҳам йирик гул ҳосил қила-ди. Баъзан ўсимликларда бирор органнинг бутунлай йўқо-либ ёки нобуд бўлганлигини учратиш мумкин. Масалан,

сигирқўйруқцошларда бешта чангчининг иккитагача, ғал-ладошларда олтита чангчининг биттагача сақланиб қолин-ганлигини ва бошқаларининг нобуд бўлганлигини кўриш мумкин. Бутгулдошларда эса тўпгулдаги қоплағич барглар бутунлай ривожланмасдан қолган. Бундай орган абортив (лот. абортивис — чиқариб ташлаш) опганлар деб ата-лади. Баъзан ўсимликда турига хос бўлмаган, лекин аждод-ларига хос бўлган айрим белгилар пайдо бўлади. Бундай ҳодисага атавизм (лот. а т а в у с — аждод) деб аталади. Ата-визмга гулнинг косача баргларини бутунлай баргга, икки жинсли гулларни бир жинсли гулга, новдада ҳалқа ёки 9-расм. Паразитликка мослашган рафлезия. доира шаклида жои-лашган баргларни қара-ма-қарши ёки жуда ҳам содда жойлашиш, чан-гчиларни гултожбарг-ларга айланиши (приму-ла, сапсаргул, лолалар-да) мисол бўла олади. Бунга асосий сабаб та-шқи муҳит (вирус, замбуруғ ёки аукцин ферментларнинг ноа-ниқ тақсимланиши) сабаб бўлиши мумкин. Ўсимлик оламида баъзан бир орган тараққиётининг иккинчи орган тарақ-қиётига боғлиқ ҳолда ўсиши ҳодисаси учраб туради, бунга корреляция (лот. корреляцио — нисбат, муносабат) ҳоди-саси деб аталади. Корреляция сўзини биология фанига би-ринчи марта француз олими Ж. Кювье киритган. Ҳозирги вақгда бу атама ўсимликшуносликда кенг қўлланилмоқда. Масалан, гулхоналарда гул кўчатларининг илдиз учини кесиб ташлаш воситаси билан ён ва қўшимча илдизлар-нинг ривожланишига имкон яратилади. Ғўзанинг бош ва ён новда учки ўсиш нуқтаси чилпиб ташланса, озиқ мод-далар кўпроқҳосил шохларига ўтади. Натижада ёш шоналар тўкилмасдан тез

ривожланиб кўсак эрта пишади ва ҳосилдорлик ошади. Аналогик ва гомологик органлар. Эволюция жараёнида ўсимликдаги хилма- хил органлар шаклан кескин ўзгариб, метаморфозага учраб, наслдан-наслга ўтиб, шу даражада ўзгарган бўладики, уни қайси органдан келиб чиқишини фақат солиштирма-морфологик усул асосида аниқлаш мумкин. Чунончи, аналогик ва гомологик органларни ўрга-ниш юксак ўсимликлар ўсув ва генератив органларининг ёки шу орган қисмларининг келиб чиқишини тушунти-ришга ёрдам беради. Келиб чиқиши ва бажарадиган вазифаси (функцияси) ҳар хил ва шакли бир хил бўлган органларга аналогик орган (юнон. аналогия — ўхшашлик) деб аталади. Масалан, зиркнинг тикани — ўзгарган барг; гледичия (тикандарахт), дўлананинг тикани эса шакли ўзгарган новдадир. Келиб чиқиши бир хил, лекин тузилиши, шакли ва бажарадиган вазифалари ҳар хил бўлган органлар гомоло-гикорганлар (юнон. гомологикис — ўхшаш, муносиб, хос) деб аталади. Бунга нўхатнинг гажаги, зиркнинг тика-ни, непентеснинг кўзачасимон барглари мисол бўла ола-ди. Буларнинг барчаси келиб чиқишига кўра барг бўлса ҳам, лекин турлича вазифани бажаради. Жумладан, гажак чирмашиб ўсувчи танани кўтариш учун, тикан ўсимликни ҳимоя этиш учун, кўзача ҳашаротни тутиш учун хизмат қилади. Ўсимликларнинг ҳужайравий тузилиши. Ҳужайра назарияси ҳақида қисқача маълумот Ўсимликнинг ҳужайравий тузилиши тўғрисидаги би-ринчи маълумот голландиялик ака-ука Ганс ва Захариус Янсенлар томонидан (1590—1610) оптик (кўзгу) микроскоп (юнон. микрос — кичик, скопеа — кўраман) кашф этил-гандан кейин бошланган. Оптик микроскоп англиялик олим Роберт Гук томонидан такомиллаштирилди. У ўзи ихтиро қилган микроскопда шивит, шакарқамиш ва мар-жон дарахт (бузина) каби ўсимликларнинг поя пўкаги ту-зилишини текширди ва уларнинг ҳужайравий тузилишга эга эканлигини аниқлаб, "Микрография" асарини эълон қидци. Бу асарда "ҳужайрани"

Се11 u 1а (лот. С у I а з — хона, катакча) деб атади. Р. Гукнинг ҳужайра тўғрисидаги фикрлари бир қатор табиатшунос олимларни қизиқтириб қолди. Чунончи: ан-глиялик тиббий олим Нимли Грью (1672—1682) "Ўсим-ликлар вегетатив органларининг анатомияси", Италиялик олим Марчелло Мальпиги (1675—1679) "Ўсимликлар ана- томияси" асарларини яратишди. Улар ўз асарларида узун-чоқ тузилишга эга бўлган прозенхиматик ҳужайраларни "Гук найчаси", юмалоқ, тўрт бурчак ҳужайраларни эса "Гук халтачалари" деб атадилар. Узлари аниқлаган юмалоқ шаклга эга бўлган ҳужайраларга эса "пуфакчалар", узун-чоқ ҳужайраларга эса, тола найча "трахея" деб ном берди-лар. Бу атамалар ўсимликлар анатомияси фанида ҳанузга-ча сақланиб келмоқда. Кейинчалик голландиялик олим Антон Ван Левен Гук кўзга қўринмайдиган бактерия ва баъзи сувўтлар каби орга-низмларнинг тузилишини текшириб, 1695 йилда "Табиат сирлари" асарини ёзади. Ҳужайра назариясининг яратилишида катта ҳисса қўшган немис олимларидан ботаник Матиас Шлейден (1838) ва зоолог Теодор Шваннларнинг (1839) илмий тадқиқотлари-ни мамнуният билан тилга олиш мумкин. Улар, бутун тирик табиатнинг — ўсимликларнинг, ҳайвонларнинг ҳам асосий тузилиш бирлигини ҳужайра ташкил қилади — "янги ҳужайра эски ҳужайра асосида вужудга келади "— деган салмоқли назарияни яратишди. Шундай қилиб, Т. Шванн ва М. Шлейденлар ўсим-ликлар ҳужайраси билан ҳайвонлар ҳужайраси назария-сига асос солишди. Рус олими П. Ф. Горянинов (1796—1865) бутун табиатни икки оламга: аморф — анорганик (ўлик) ва органик (тирик) оламга бўдци. Яъни бутун тириклик ҳужайрадан иборат де-ган фикрни илгари сурди. И. О. Шиховский (1838— 1840) ўсимликлар ҳужайрасига изоҳберган. И. Д. Чистяков (1871) "Ўсимлик ҳужайрасининг тарихига доир" асарида ўсимлик-лар ҳужайрасининг цитокинез бўлинишини аниқлади. Ру-дольф Вирхов (1859) цитокенез тўғрисидаги тушунчани қонунлаштирди ва "ҳар қандай ҳужайра фақат

ҳужайрадан пайдо бўлади" деган назарияни яратди. Бу назария ҳозир ҳам илмий адабиётларда тез-тез учраб туради. Ҳужайра тўғрисидаги назариянинг пайдо бўлиши ва шаклланиши узоқ тарихий (тахминан тўрт юз йил) давр-ни ўз ичига олади. Шу давр ичида бирҳужайрали ва кўпҳу-жайрали ўсимликлар ва ҳайвонлар организмининг тузи-лиши тўғрисида талайгина илмий тадқиқотлар тўпланди. Ҳужайра назарияси ўсимлик ва ҳайвонларнинг, гене-тик жиҳатдан бирлигидан келиб чиққанлигидан далолат беради ва тирик организмларнинг энг муҳим тузилиш ху-сусиятига, ҳужайра тузилишининг бирлигига асосланади. Шунинг учун ҳам Ф. Энгельс ҳужайра назариясига юксак баҳо берди ва уни табиат соҳасида XIX асрда қилинган учта йирик кашфиётлар жумласига киритди. Электрон микроскопнинг кашф этилиши ҳужайра ҳақидаги назариянинг янада ривожланишига сабаб бўлди. Ҳужайра назарияси — тирикликнинг энг кичик таксо-номик бирлиги ҳужайра эканлигини, унинг мустақил яшашга қобилиятлилиги ва унинг кўпайиши натижасида кўпҳужайрали организмларнинг пайдо бўлиши ва тако-миллашиши мумкинлигини исботлаб берди.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати 1. Агрохимия (Под ред. Б. А. Ягодина). Москва, 1982. 2.Вопросы агротехники возделывания лекарственных культур. Часть 1, Москва, 1978. 3. Справочник по лекарственным культурам. Воронеж, 1963. 4. Холматов Х. Х., А. И. Қосимов русча-латинча-ўзбекча доривор ўсимликлар луғати, Тошкент, 1992. 5. Холматов Х. Х., Аҳмедов Ў. А. „Фармакогнозия“, Тошкент, 2007 й. 6. Мусаев Б. С. „Ўғит қўллаш тизими“, Тошкент, 1998. 7. Атабоева Ҳ. Н. ва бошқалар. Тошкент, 1995. Ўсимликшунослик. 8. Мурдахаев Ю. М. Лекарсвенные культуры в Узбекистане, Ташкент, 2001. 9. Мурдахаев Ю. М. Ўзбекистонда ватан топган доривор ўсимликлар. Тошкент, 1990. 10. Турова А. Д. Сапожникова Э. Н. Лекарственные растения СССР и их применение. Москва, 1982. 11. Мусаев Б. С. Агрокимё. Тошкент, 2001. 12. Эрматов А. Суғориладиган деҳқончилик. Тошкент, 1983. 13. Холматов Х. Х., Ҳабибов. Ўзбекистон доривор ўсимликлари. Тошкент, 1971. 14. Атлас ареалов и ресурсов лекарственных растений СССР. Москва, 1976.

Похожие

Муртак ва майса - юксак ўсимликлар органларининг пайдо бўлиши

Қишлоқ хўжалиги экинларида нафас олишни бошқарилиши ва иккиламчи моддалар ҳосил бўлиши

Ўсимлик ҳужайраси

Ўсимлик ҳужайраси физиологияси

Ўсимлик тузилишининг асоси углеводлар