Қишлоқ хўжалиги экинларида нафас олишни бошқарилиши ва иккиламчи моддалар ҳосил бўлиши - Ботаника - Рефераты

Қишлоқ хўжалиги экинларида нафас олишни бошқарилиши ва иккиламчи моддалар ҳосил бўлиши

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

99.1162109375 KB

Қишлоқ хўжалиги экинларида нафас олишни бошқарилиши ва иккиламчи моддалар ҳосил бўлиши Режа ; 1. Ташқи мухитга боғлиқ ҳолда нафас олишни ўзлаштириши . 2. Дон мева ва сабзавотларни саклашда нафас олишнинг аҳамияти. 3. Бир моддадан иккинчи модданинг хосил бўлиши. иккиламчи моддалар. 4. Ўсимликлар таркибидаги алкалоидлар ва гликозидлар. 5. Ўсимликлар таркибидаги ошловчи моддалар.

Ташқи мухитга боғлиқ ҳолда нафас олишни ўзлаштириши. Нафас олиш тезлиги ўсимликларнинг турига, ёшига ва яшаш шароитларидаги омиллар таъсирига боғлиқ. Хатто бу тезлик бир ўсимликнинг ҳар-хил қисмларида турлича содир бўлади. Ўсимлик қанча ёш ва модда алмашинув жараёни қанча фаол бўлса нафас олиш ҳам шунча кучли бўлади. Ўсимликнинг қариш жараёнида нафас олиш тезлиги ҳам пасая боради. Пишиб етилган, қуруқ уруғларда нафас олиш тезлиги жуда паст унаётган уруғларда эса фаол бўлади. Масалан таркибида 10-12% суви бўлган бир килограмм арпа уруғи бир суткада 0,3-0,4 мг СО 2 ажратади. Тўла бўртган ва унаётган уруғларда эса нафас олиш тезлиги 10 минг мартадан юқори бўлади. Умуман ўсимликларнинг нафас олиш тезлиги 10 минг мартадан юқори бўлади. Умуман ўсимликларнинг нафас олиш тезлиги ички ва ташқи омиллар таъсирига боғлиқ. Кислороднинг миқдори. Нафас олиш жараёни учун кислороднинг миқдори энг мухум омиллардан бири ҳисобланади. Хаво таркибидаги кислород (21%) ўсимликларнинг эркин нафас олишига тўла етарли бўлиб, хатто унинг миқдори 9% гача камайса ҳам ўсимликларга зарарли таъсир қилмайди. Фақат атмосферада кислород миқдори 5% га тушгандан сўнгина унинг етишмаслиги сезила бошлайди. Ўсимлик тўқималаридаги кислород миқдори атмосфера таркибидаги кислороддан камроқ бўлиб, ўзгариб туради. Масалан, қанд лавлагисининг барг тўқималарида бу кўрсаткич миқдори бир сутка давомида 7,1% дан 17,4% гача ўзгаради. Демак атмосферадаги кислород ўсимликлар учун тўла етади. Аммо илдиз тизими жойлашган тупроқда тез-тез кислород етишмаслик холлари содир бўлиши мумкин. Айниқса, структураси бўзилган, чиринди (гумус) моддалари кам, сув босиб узоқ муддатга сақланиб қолган қаткалоқ ҳосил бўлган ерларда кислороднинг тупроқ заррачалари орасига кириб туриш жараёни бўзилади ва илдизлар учун анаэроб шароит юзага келади. Илдиз тизими жойлашган тупроқ мухитида кислороднинг етишмаслиги, анаэроб нафас олиш ўрнига бижғиш жараёнини

фаоллаштиради ва натижада запас органик моддалар кўпроқ сарфланади. Оралиқ моддалар сифатида спиртлар ажралиб тўпланиб ўсимлик илдизлари чирий бошлайди. Бу узоқ давом этса ўсимликларнинг ўсиш ва ривожланиши, ҳосилдорлиги кескин камаяди ва хатто ўсимлик ўлиши ҳам мумкин. Шунинг учун бундай ерларга қўшимча ишлов бериш, тупроқни юмшатиш қаткалоққа йўл қўймаслик, ўғитлаш (органик ва минерал) зарур. Карбонат ангидриднинг миқдори. Карбонат ангидриднинг миқдори ҳам нафас олиш жараёнида маълум аҳамиятга эга. Тўқималарда у кўп миқдорда тўпланганда нафас олиш тезлиги пасаяди. Карбонат ангидриднинг тўпланиши кўпинча пишиб етилган ва қаттиқ пўст билан қопланган уруғларда содир бўлади. Кўпчилик ёввойи ўсимликларнинг қаттиқ пўст ўралган уруғлари узоқ йиллар давомида ўзининг кўкариш қобилятини йўқотишмайди, чунки уларнинг пўсти остида тўпланган карбонат ангидрид таъсиридан нафас олиш тезлиги жуда суст бўлиб, органик модда тезда сарфланмайди. Омборларда СО 2 нинг миқдори кўп бўлганда мевалар узоқ муддатгача яхши сақланади. Ҳарорат. Ўсимликларнинг нафас олиш жараёни ҳарорат таъсирига узвий боғлиқ. Бу боғлиқлик маълум ҳарорат даражаларида Вант-Гофф 0 га кўтарилганда нафас қоидасига бўйсинади. Яъни ҳарорат ҳар сафар 10 олиш тезлиги икки баробар ошади. Масалан, у 00 дан 20 0 гача ошиб боргада реакция тезлиги ҳам 2-3 марта ошиб боради. Лекин 20 0 С дан юқори ҳароратда реакция тезлиги камроқ ошиб боради. Ўсимлик турлари ва аъзоларининг ҳарорат чегаралари бўлади (минимал, оптимал ва максимал). Нафас олишнинг минимал (пастки) чегараси кўпчилик ўсимликлар учун жуда паст. Масалан, қарағай ва арчалар учун – 25 0 С Албатта иссиқсевар ўсимликлар учун бу кўрсаткич анча юқори, 0 айримлари учун 0 С атрофида бўлади. Ҳарорат ошганда нафас олиш кучи 0 -Гофф қоидасига бўйсинади. Кўпчилик ҳам ошади ва у 40 С етгунча Вант

0 маданий ўсимликларда, 40 С дан ошгач, нафас олиш ҳам дархол юқорига 0 кўтарилади, 50 С атрофида кескин пасайиб қолади ва ўсимлик қаттиқ зарарланади. Шунинг учун ҳам нафас олиш дастлаб кучайиб сўнгра пасаядиган ҳарорат эмас, балки бу жараён доим юқори даражада 0бўладиган ҳарорат оптимал дейилади. Кўпчилик ўсимликлар учун 30 40 0 С атрофида бўлади. Бу фотосинтезнинг оптимум даражасидан 5-10 0 С юқори. Максимал ҳарорат эса 45-55 0 С атрофида бўлиб, ҳар бир ўсимлик оқсилининг хусусиятларига боғлиқ. Нафас олишнинг оптимал ҳарорат даражаси танадаги модда алмашинув жараёнидаги барча биохимик реакциялар ва ферментларнинг фаоллиги учун ҳам анча қулайдир. Сув режими . Нафас олиш тизимига ҳужайраларнинг сув билан таъминланиш даражаси ҳам катта таъсир этади . Ўсимликларнинг баргларида бирданига сувнинг камайиши сабабли даставвал нафас олиш тезлашади . Кейинчалик эса сув танқислиги ортиб бориши билан нафас олиш тезлиги ҳам пасая боради. Буни уруғларда яхши кузатиш мумкин. Етилмаган уруғларда сув миқдори кўп нафас олиш ҳам нисбатан кучлироқ бўлади. Уруглар пишиб етилгач сув миқдори ҳам энг кам 10-11% бўлади. Бундай уругларда нафас олиш ҳам энг паст даражада бўлиб, улар яхши сакланади. Экиш олдидан ивитилган уруғлар сувни 30-35% гача шимиб олгандан сўнг уларнинг нафас олиш тезлиги бир неча минг мартадан ошиб кетади ва униш жараёни бошланади. Уруғларда кечадиган бу физиологик жараёнларни бошқариш йўли билан донларни сифатли сақлаш, улардан юқори даражада фойдаланиш мумкин. Уруғлар ошиқча сувни шимиб олганда ҳам аэрация жараёни бўзилиб, бижғиш бошланиши ва уруғлар нобуд бўлиши мумкин. Бундай холларда уруғ қорайиб қолади ва унувчанлик қобилятини йўқотади. Ёруглик. Ёруғлик яшил ўсимликларга таъсир этганда ҳароратнинг кўтарилиши кузатилади ва бунинг натижасида нафас олиши ҳам тезлашади. Фотосинтезга ёруғликнинг таъсири натижасида эса нафас олиш жараёни учун энг зарур органик модда ҳосил бўлади. Демак ёруғлик яшил

ўсимликларнинг нафас олишига туғридан-туғри таъсир этмас, балки бошка физиологик жараёнлар орқали таъсир этади. Ёруғликнинг таъсирини яшил бўлмаган ўвсимликларда ўрганиш натижасида унинг маълум миқдори тўғридан-тўғри таъсир этиши ҳам мумкинлиги кузатилган. Нафас олиш жараёнининг фаолияти ёруғлик спектрининг ультрабинафша (380 нм) ва кўк яшил (400-500 нм) нурларнинг ютилиши натижасида кузатилади. Масалан, маккажўхорининг этиоланган баргига ёругликнинг кук спектр нурлари билан таъсир этганда қоронғидаги баргларига нисбатан нафас олиш жадаллиги икки баравардан кўпроқ кўтарилган. Дон мева ва сабзавотларни саклашда нафас олишнинг аҳамияти Ўсимликларнинг нафас олиш жараёни, улардаги модда алмашинувининг мухим қисмини ташкил этиб, ўсиш, ривожланиш ва ҳосилдорликнинг асосини ташкил этганидек, етиштирилган махсулотларни узоқ муддатга ва сифатли сақлаш ҳам нафас олиш тезлигини бошқаришга асосланган. Махсулотларни сақлашда нафас олиш жадаллигининг қанча паст бўлса, органик моддаларнинг миқдори шунча кам сарфланади ва улар сифатли сақланади. Нафас олиш жадаллигининг даражаси энг аввало ҳарорат ва намлик миқдорига боғлиқ. Донларнинг таркибидаги сув миқдорини ва улар сақланадиган омборлар ҳароратини бошқариш катта аҳамиятга эга. Сув миқдори ғалласимонларнинг донларида 14% ва мойли ўсимликларнинг донларида 8-9% дан ошмаганда, ҳарорат эса 0 0 атрофида бўлганда нафас олиш энг паст даражада сақланади. Намликнинг миқдори 18-22% ва ҳарорат 45-50 0 га етганда нафас олиш жадаллиги ҳам кескин ошади. Натижада уруғлардаги запас органик моддалар тезлик билан сарфланади. Бунинг натижасида ажралиб чиққан кимёвий энергия иссиклик энергиясига айланади, омборларнинг ҳарорати янада ошади ва ҳар хил чиритувчи микроорганизмларнинг ривожланишига шароит яратади. Бундай шароитда

сақланган донлар униб чиқиш кобилятини йукотади. Шунинг учун ҳам донларни сақлашда намлик кам миқдорда бўлиши мақсадга мувофиқ. Мева сабзавотларни сақлаш донларни сақлашдан бироз фарқ қилади. Чунки уларнинг таркибида сув жуда кўп (75-90% гача) сувни камайтириш улар сифатининг пасайишига сабаб бўлиши мумкин. Шунинг учун ҳам мева сабзавотларни сақлашда бош омил ҳарорат ҳисобланади. Энг қулай ҳарорат 0 0 атрофида бўлиши аниқланган. Махсус хоналарда ва музлатгичларда сақланганда ҳам ҳарорат 3-7 0 С дан ошмаслиги керак. Масалан, картошка учун сақлаш ҳарорати 2-4 0 С, карам учун 0 0 дан 1 0 С, қолган мева ва сабзавотлар учун +0 0 +1 0 С энг қулай эканлиги аниқланган. Бунда нафас олиш тезлиги паст бўлиб, махсулотлар сифатли сақланади. Мева сабзавотларни сақлашда СО 2 нинг миқдори ҳам катта аҳамиятга эга. У кўп бўлса, нафас олиш жадаллиги пасаяди. Бир моддадан иккинчи модданинг хосил бўлиши. иккиламчи моддалар. Ўсимликлардаги мавжуд органик моддалар физиолигик ўрнига кўра 2 гурухга бўлинади: Конститутцион моддаларга хужайрада доимий мавжуд бўладиган органик бирикмаларга айтилади. Улардан энг мухими – юқори биологик фаоллиги билан ажралиб турадиган оқсиллар киради. Пластик моддалар ўз навбатида транспорт, химоя ва ғамловчи гурухларга бўлиниб кетади. Бундай бўлиниш шартли бўлиб, биокимёвий жараёнлар натижасида гурухлар вазифаларига кўра ўзаро ўрин алмашинишлари ва бир- бирларини тўлдиришлари мумкин. Транспорт моддалар организмда органик моддаларнинг харакатини таъминлаб беради. Улардан энг муҳимлари сахароза хисобланади.

Ҳимоя моддаларига ўсимликни турли салбий таъсирлардан сақловчи бирикмаларга айтилади. Уларга смола, алкалоид, фитонцидлар, фитоалексинлар, ошловчи моддалар ва б. киради. Ғамловчи моддалар ўсимлик хужайрасида ассимиляция жараёни диссимиляциядан юқори бўлган ҳолатларда ҳосил қилинади. Уларга оқсил, ёғ ва углеводлар киради. Уруғ етилиши давомида моддаларнинг ўзгариши Уруғда ўсимлик токсони учун хос бўлган биополимерларнинг синтезланиши; Сувда эримайдиган органик бирикмалар шаклланиши; Кул таркибининг пасайиши; Намликнинг камайиши. 4-жадвал Буғдой уруғини етилиши давомида унинг биокимёвий таркибини ўзгариши Моддал ар Уруғнинг етилиш кунлари 15 22 29 Оқсил 19. 3 14. 0 12. 0 Крахма л 22. 8 58. 3 71. 0 71. 8 71. 5 71. 8 71. 6 Шакар 9.0 6.3 4.3 3.2 3.1 3.2 3.1 Ёғ 3.8 4.3 5.1 5.2 5.2 5.2 5.2 Кул 3.3 2.7 2.0 1.9 1.8 1.8 1.8 5-жадвал Турли ўсимлик уруғларининг биокимёвий таркиби Ўсимлик турлари Ёғ Крахмал Оқсил Жавдар 1.8 63.8 13.4 Арпа 2.1 74.6 13.1 Грек ёнғоғи 65.0 16.5 17.0 Кедр ёнғоғи 59.4 17.2 19.4 Нўхот 6.0 52.0 25.0 Ловия 1.4 53.8 23.2 1. Табиатда 90% ўсимликларнинг уруғларида ёғлар запас холатда тўпланади;

2. Ёғ берувчи ўсимликларнинг таркибида оқсил крахмал сақловчи ўсимликларникидан юқоридир. 3. Дуккакдошлар таркибида оқсилнинг кўп бўлиши улар илдизида азот тўпловчи бактерияларнинг мавжудлигидадир. 4. Ёғнинг зичлиги (0.9) крахмалникидан (1.5) кичик бўлганлиги боис, мой тўпловчи ўсимлик уруғлари шамол ёрдамида, крахмал сақловчи ўсимликлар эса кемирувчи ва хашаротлар орқали тарқалади. Органик моддаларнинг ўсимлик танасидаги харакати Хлоропластларда хосил бўлган органик моддалар ёки ассимилятлар ўсимликда 3 хил йўл билан харакатланади: 1. Хужайра ичида; 2. Паренхима хужайралариаро; 3. Флоэмада Органик моддаларнинг паренхима хужайралариаро харакати Органик моддаларнинг паренхима хужайралариаро харакати - фотосинтезловчи хужайраларнинг метаболизмида иштирок этмай қолган органик моддаларнинг паренхима хужайраларидаги харакатидир. Паренхимадаги харакатда хужайра плазмодесмалари мухим роль ўйнайди. Харакат 10-60 см/соат тезликда амалга ошади. Органик моддаларнинг флоэмадаги харакати Органик моддаларнинг флоэмадаги харакати - уларнинг узоқ масофадаги элаксимон найлардаги харакатидир. Харакат тезлиги 40-90 см/соат тезликда амалга ошади. Харакат учун АТФ энергияси сарфланади. Иккиламчи моддалар Хужайра метаболизмида оралиқ моддалар сифатида хосил бўладиган, аммо метаболизмда бевосита иштирок этмайдиган моддаларга иккиламчи моддалар ёки метаболитлар дейилади.

Ўсимликлар тўқимасида ҳосил бўладиган иккиламчи моддалар ҳаёт жараёнини нормал боришида аҳамияти катта, Бундай моддаларга органик моддалар, гликозидлар, ошловчи моддалар, альколоидлар, эфир мойлари, антибиотиклар, фитонцидлар, фитоалексинлар ва ранг бериувчи турли бирикмалар киради. Органик кислоталардан чумоли кислотаси, малина, олча, олма, олхўри ва бошқа меваларда учрайди. Сирка кислота, мой кислота, сут кислоталарни бактериалар ишлаб чиқарадилар. Пируват, оксалат, қаҳрабо, цитрат кислоталари ҳамма ўсимликлрда учрайди ва нафас олиш жараёнида оралиқ модда сифатида ҳосил бўлади. Шулардан оксалат кислота шовулда, ровожда ва шўракларда, цитрат ва қаҳрабо кислоталар лимонда, қора қанд, ғўза баргларида, шафтоли ва қулупнай меваларида кўп тўпланадилар. Баъзи ўсимликларда хиним, салицил, кумар ва кофеин кислоталар кўп тўпланади. 20- расм . Иккиламчи моддаларнинг ҳосил бўлиш схемаси Моносахаридлар билан спиртлар , альдегидлар , феноллар бирикишидан ҳосил бўлган моддалар гликозидлар дейилади . Амигдалин гликозиди аччиқ бодомда , шафтоли ва ўрик данаклари , олча , олма уруғлари таркибида учрайди . У глюкоза, бензол альдегид ва цианит кислоталарнинг

бирикишидан ҳосил бўлади. Глюкованил ванил мевасида, солонин, картошка туганагида, сапонин глюкозиди, қизил мия ва етмак илдизида учрайди. Марварид гул гулидан, ангишвонагул баргидан ва адонис ўсимлигиан юрак мускулларини даволайдиган гликозид олинади. Гликозидлар озиқ-овқат саноатида, тиббиётда, техникада ва бошқа соҳаларда кўп ишлатилади. Ўсимликларда тахир ва кислотали хусусиятга эга бирикмалар ҳосил бўлади. Уларни терини пишитишда ишлатилади ва уларни ошловчи моддалар дейилади. Эман дарахти пўстлоғида 8-12%, скумпия баргларида 16- 32%, торон илдизида 13-27% бўлади. Ошловчи моддалар баъзи бактериаларни йўқотади. Ўсимликларни ўсишини тезлаштиради, иммунитет ҳосил қилишда қатнашади. Ишқор табиатли органик моддалар алкалоидлар дейилади ва ўсимликларда тузлар шаклида тўпланадилар. Дуккакли ўсимликлар, кўкнордошлар ва таматдошлар оилаларга кирган ўсимлилар таркибида алкалоидлар кўп бўлади. Никотин, анабазин, атропин, кокаин, хинин, кофеин, кодеин каби бирикмалар алколоидларга мисол бўлади. Анабазин ва никотинлар қишлоқ хўжалигида зараркунандаларга қарши курашда қўлланилади. Бир гурух олимларнинг фикрига кўра алкалоидлар ўсимликларни ҳимоя қилиш вазифасини бажарар экан. Ўсимликлар танасида фақат органик эритувчиларда эридиган ҳидли моддалар эфир мойлари мавжуд. Кўпгина хўжаликларда атиргул, чиннигул, ёронгул, ялпиз ва кориандр каби эфир мой ўсимликлари экиб ўстирилади. Эфир мойлари тиббиётда, озиқ-овқат саноатида, косметикада кўп ишлатилади. Кўпгина микроорганизмлар касалик туғдирувчи организмларга салбий таъсир этиб, уларни нобуд қиладилар. Бундай моддаларни антибиотиклар дейилади. Ҳозирги кунда 500 дан ортиқ антибиотиклар текширилиб, тиббиётда ва ветеринарияда ишлатилмоқда. Булардан пенициллин,

стрептомицин, тетроциклин, биомицин, бициллин, ампицилин, цефозалин ва бошқалар шулар жумласидан бўлиб тиббиётда қўлланилмоқда. Рус олими Б.П.Токин (1928й) микроорганизмларни нобуд қиладиган бирикмалар, юксак ўсимликлардан ҳам ажратиб олган ва уларни фитонцидлар деб номлаган. Фаол фитонцидлардан хантал таркибидаги алмил мойи микроорганизмларни нобуд қилади. Пиёз, саримсоқ, қорақанд, қарағайлар ўткир фитонцидларни ажратиб чиқарадилар. Ўсимликлар таркибидаги алкалоидлар ва гликозидлар. Алкалоидлар - ўсимликлар (қисман ҳайвонлар) тўқималарида тайёр ҳолда бўладиганасосли (ишқорли) хоссага ва кучли физиологик таъсирга эга бўлган азотлимураккаб органик бирикмалар алкалоидлар деб аталади. Алкалоид арабча –―алкали‖ – ишқор ва юнонча ―эйдос‖ – ўхшаш (симон) сўзларидан иборатбўлиб, ишқорсимон бирикма деган маънони билдиради. Бу алкалоидларнингасосли хусусиятга эга эканлигини кўрсатади. 1819 йилда Мейснер сабадиллаўсимлигидан асос хоссали бирикма ажратиб олди ва уни биринчи бўлибалкалоид деб атади.Алкалоидларни ўсимликлар дунёсида тарқалганлиги. Алкалоидларўсимликлар дунёсида кенг тарқалган. 1974 йил маълумоти бўйича ер юзидатарқалган юқори ўсимликларнинг 327 оиласидан 140 тасида (40% ини ташкилқилади) алкалоидлар борлиги аниқланган. Таркибида алкалоидлар бўлгантуркумлар Ер шарида ўсадиган ўсимликлар туркумларнинг 8,7% ни (10615туркумдан 926 тасини), турлар ичида эса тахминан 2% ини ташкил қилади. Қуйидаги оилалар вакиллари алкалоидларга бой: бир паллалилар ичидалолагулдошлар (Liliaceae) ва чучмомадошлар (Amaryllidaceae); иккипаллалилар ичида кендирдошлар (Аросуnасеае), айиқтовондошлар(Ranunculaceae), мениспермадошлар (Menispermaceae), кўкнордошлар(Papaveraceae), дуккакдошлар (Fabaceae) шамшоддошлар

(Buxaceae),логаниядошлар (Loganiaсеае), итузумдошлар (Solanaceae), шўрадошлар(Chenopodiaceae), астрадошлар (Asteraceae) мураккабгулдошлар (Compositae),зиркдошлар (Berberidaceae) ва рўяндошлар (Rubiaceae). Ҳозирча Pandales, Salicales ва Fagales тартибининг вакиллари таркибида алкалоидлар топилганича йўқ. Ўсимликлар таркибида жуда оз миқдордан тортиб, то 10-15, баъзан 25%гача алкалоидлар бўлиши мумкин. Трахилантус ўсимлигида 18% миқдоридаалкалоидлар суммаси топилган. Ўсимликларда бир-бирига яқин кўпгина алкалоид бўлади. Алкалоидларсони баъзи ўсимликлар таркибида 50 тадан ортади . Масалан , Vinca erecta ўсимлигининг алкалоидлар суммасидан 55 та алкалоид хиллари ажратиболинган . Ўзаро ( ботаник жиҳатдан ) яқин бўлган ўсимликлар таркибида кўпинчабир хил алкалоид бўлади . Масалан , итузумдошлар оиласига кирадиган бирқанча ўсимликлар (Atropa L., Hyoscyamus L., Datura L, Scopolia Jacq. турлари ) таркибида тропан гуруҳига хос алкалоидлар ( атропин , гиосциамин , скополамин ) учрайди . Айни вақтда битта алкалоид ботаник жиҳатдан бир - бирига боғланмаган , бир қанча оилаларда ҳам бўлиши мумкин . Масалан , эфедрин алкалоиди Ephedraceae, Celastraceae, Malvaceae, Papaveraceae ва Taxaceae ( яъни 5 та ), кофеин алкалоиди Sapindaceae, Theaceae, Sterculiaceae, Rubiaceae, Aquifoliaceae, Liliaceae ва бошқалар ( яъни 16 та ) оилаларигакирадиган ўсимликлар таркибида учрайди . Ўсимликнинг ўсиш даврида горденин алкалоиди аста секин камайиб , лигнингаайланиб кетади . Никотин оксидланишидан ҳосил бўлган никотин кислотанингамид формаси ўсимликларни баъзи оксидланиш ва қайтарилиш жараёнидаиштирок этувчи ферментларнинг асосий қисми ҳисобланади . Никотин ваконволамин алкалоидлари ўз метил гуруҳини бошқа бирикмалар синтези учунбериши мумкин . Пиридин ва пиперидин алкалоидлари пиридиннуклеидферментлар синтезида иштирок этади . Ўсимликлар тўқимасидаалкалоидларнинг оксидланган N- оксид формаси ўзидан кислород ажратибберади ва керак бўлганда ортиқча кислородни ўзига бириктириб ,

тўқималардаги оксидланиш ва қайтарилиш жараёнларида фаол иштирок этади . Алкалоидлар ўсимлик тўқималарида буфер ролини ҳам бажариши мумкин . Ўсимликларнинг кўкариб турган ер устки қисмида алкалоидлар одатдаўсимликнинг яхши ўсган вақтида максимал миқдорда тўпланади . Бу даврда еростки органларида алкалоидлар минимал миқдорда бўлиб , уларнинг максималмиқдорда тўпланиши ер устки қисмининг қуриб қолиши ва ўсимликнингуйқуга кириш даврига тўғри келади . Демак , алкалоидлар ўсимликларнинг айнидаврида керак бўлган ва насл қолдириш учун асосий роль ўйнайдиганорганларида максимал тўпланар экан . Бу ҳол алкалоидларнинг ўсимликларҳаётида муҳим аҳамиятга эга эканлигини кўрсатадиган далиллардан биридир . 21- расм . Кўкноридан олинадиган кодеин алкалоиди G. Hopkins and Norman Агар ўсимликка бир бутун организм деб қаралса , алкалоидлар ўзтузилишига , ўсимлик хусусиятига қараб турли вазифаларни бажара олади . Улармаълум вақтда заҳира озуқа ва ҳимоя қилувчи моддалар ҳамда ўсимликтўқимасида рўй берадиган биокимёвий жараёнларда фаол иштирок этадиган зарур бирикмалар сифатида хизмат қилиши мумкин . Алкалоидларнинг физик ва кимёвий хоссалари. Кўпчиликалкалоидлар рангсиз, оптик фаол (қутбланган нур текислигини оғдирувчи), ҳидсиз, аччиқ мазали, учмайдиган, қаттиқ кристалл ёки аморф модда. Шу биланбирга

рангли (берберин тўқ сариқ рангга бўялган), суюқ, ҳидли ва учувчан (анабазин, никотин, кониин ва бошқалар) алкалоидлар ҳам бўлади. Алкалоидлар ўсимликлар таркибида 3 хил кўринишда учрайди: 1. Соф (асос) ҳолида. 2. Кислоталар билан бириккан бирикмалар – тузлар ҳолида. 3. Азот атоми бўйича оксидланган N-оксид формасида. Ўсимлик тўқимасида алкалоидлар кўпинча органик (оксалат, олма, лимон, вино ва бошқа), минерал (сульфат, фосфат ва бошқа) ва баъзанўсимликларнинг ўзига хос (мекон, хин, хелидон ва бошқалар) кислоталар биланбириккан тузлар ҳолида учрайди. Соф (асос) ҳолдаги алкалоидлар органик эритувчиларда яхши эрийди, сувда эримайди. Уларнинг кислоталар билан ҳосил қилган бирикмалари – алкалоидларнинг тузлари эса сувда яхши эрийди, аммо органик эритувчилардаэримайди. Асос ҳамда туз ҳолидаги алкалоидлар спиртда бир хилда яхшиэрийди. Шу билан бирга сувда ва органик эритувчиларда бир хилда яхшиэрийдиган соф алкалоидлар (цитизин, метилцитизин, кофеин ва бошқалар) ҳамда сувда ёмон эрийдиган алкалоид тузлари (хинин сульфат) ҳам учрайди. Алкалоидлар жуда кучсиз асос хусусиятига эга, шу сабабли улар ўзтузларидан бошқа асослар (ҳатто натрий карбонат ёки калий карбонатэритмалари ҳам) таъсирида осонлик билан сиқиб чиқарилади. Алкалоидлар молекуласида углерод, водород ва азот атомлари бўлишикерак, кислород бўлиши шарт эмас. Одатда молекуласи кислородсизалкалоидлар кўпинча суюқ, ҳидли ва учувчан, кислородлилари эса ҳидсиз, учмайдиган, кристалл модда бўлади. Ўсимликлар таркибида мураккаб эфирдан ташкил топган алкалоидларҳам учрайди. Улар молекуласи кучли ишқор ва кислоталар таъсиридапарчаланиши мумкин (атропин, кокаин, скополамин ва бошқа алкалоидлар). Агар алкалоид молекуласи таркибида фенол гуруҳи бўлса, у ҳолда ишқорлартаъсирида сувда эрийдиган фенолят типидаги бирикма ҳосил

бўлади. Алкалоидларнинг бу хусусиятлари уларни анализ қилинаётганда ҳисобгаолиниши лозим. Кўпинча алкалоид молекуласи таркибидаги азот атоми молекуласиташкил этувчи қалҳа таркибига кириб, гетероциклик бирикма ҳосил қилади. Шунинг учун кўпчилик алкалоидлар (очиқ занжирли алкалоидлардан ташқари) гетероциклик бирикмалар унуми ҳисобланади. Гликозидлар (glycys – ширин) ўсимлик оламида кенг тарқалган органикбирикмалар хисобланади. Турли омиллар таъсирида доимо қанд (гликон) вақанд бўлмаган (агликон) қисмларга парчаланувчи мураккаб органикбирикмалар гликозидлар деб аталади. Қанд бўлмаган агликон (юнонча сўзбўлиб, қанд эмас деган маънони билдиради), баъзи гликозидларда яна генин, сапогенин, эмодин ва бошқа номлар билан аталади. ―Гликозид термини биринчилардан бўлиб, 19 асрнинг биринчи ярмиданемис кимёгарлари Ф.Велер ва Ю.Либих томонидан фанга киритилган. Гликозидларнинг тузилиши. Ҳар хил гликозидларнинг агликонларикимёвий тузилиши бўйича турлича бўлиб, органик бирикмаларнинг турлисинфларига киради. Шунинг учун уларнин кимёвий таркиби ҳамда анализқилиш усуллари ҳам турлича. Гликозидлар таркибидаги қанд қисми моно-(кўпинча глюкозадан), ди-, три- ва қисман ундан мураккаб бўлганолигасахаридлардан ҳамда айрим гликозидларнинг ўзига хос спецификқандлардан ташкил топган бўлади. Гликозид молекуласида агликонга қанд қисми оддий ва мураккабэфирлар типида кислород атоми -О- орқали (О-гликозидларда) ёки тиоэфирлартипида олтингугурт атоми -S- орқали (S-тиогликозидларда) бирлашган бўлади. Цианоген (нитро-, N-гликозидлар) гликозидларнинг агликони таркибида цианидкислотаси бўлади. Булардан ташқари, баъзи гликозидларда қанд молекуласиагликон қисмининг ядросини углерод -С- атомига тўғридантўғри ўзинингуглерод -С- атоми орқали бирлашиши мумкин. Бундай гликозидларни С-гликозидлар номи билан юритилади. Бошқа, айниқса О- ва S-гликозидларганисбатан С-гликозидлар анча турғун ва фақат қаттиқ

шароитда, кислоталарнингкучлироқ эритмаларида узоқ қиздариш натижасида уларни агликон ва қандқисмларига парчалаш мумкин. 22- расм . Гликозидларни гликон ва агликон қисмларини бирлашишига кўра гуруҳланиши Гетерозидлар агликонини тузилишига кўра бир қанча урухларгабўлинади : 1. Алкилгликозидлар – агликонлари алкиллар вакили (-метил, этил) хисобланади. Масалан, тиконли элеутрокок илдиз ва илдизпоясида хосилбўладиган элеутерозид-С гликозиди: 2. Азот тутувчи (цианогенн) гликозидлар – гидролизи натижасида сенилкислота (цианид водород) хосил қилувчи. Масалан, аччиқ бодом таркибидагиамигдалин гликозиди, унинг углеводли қисми дисахарид гентибиозахисобланади.

Гликозидларни ўсимлик оламида тарқалиши. Гликозидлар табиатдаэнг кенг тарқалган табиий бирикмалар саналади. Кўпинча бир ўсимликда бирнеча хил гликозидлар мавжуд бўлади. Масалан ангишвонагул барги таркибида70 га яқин гликозидлар учрайди. Гликозидлар ўсимликларнинг турлиорганларида турли миқдорда хужайра ширасида эрийдиган шаклда бўлади. Баъзан битта ёки бир ҳил кимёвий тузилишдаги бир гуруҳ гликозидларбутун бир оилага (ёки ботаник бир-бирига яқин бўлган қардош оилаларга) хосбўлиб, улар шу оилага кирадиган турларда кенг тарқалади (масалан, амигдалингликозид раъногулдошлар, тиогликозидлар эса карамгулдошлар (крестгулдошлар) оилалари турларида). Шу билан бир қаторда баъзигликозидлар бир нечта оилага кирадиган ўсимликларда учрайди. Гликозидлар ўсимлик тўқималарида бўладиган моддалар алмашинувижараёнида фаол қатнашади. Гликозидларга углеводларнинг захира ҳолдайиғилган шакллардан бири деб ҳам қаралади. Ўсимлик оламида кўпинча О-гликозидлар, камроқ S-гликоиздлар (крестгулдошлар, лилиядошлар) ва С-гликоиздлар (айрим флавоноидлар – витексин, антрацен унумлари, ксантонлар) тарқалган бўлади.

N-гликозидлар хайвон организмида хам учрайди (нуклеин кислота, нуклеопротеидлар), айрим антибиотиклар – стрептомицин ва бошқ. хам шу гурухга киради. Ўсимликлар таркибидаги ошловчи моддалар Ошловчи моддалар тушунчаси ўзаро генетик боғланган ўсимликполифеноллари, танидлар ва флобафенлар мажмуасини англатади ва улартерини юмшатиш – ошлаш ва буруштириш хусусиятига эга. Ҳайвонларнинг хом терсини ошлаш хусусиятига эга ва кўп атомлифеноллар унумидан ташкил топган ҳамда ўсимликлардан олинадиган юқоримолекулали заҳарсиз мураккаб органик бирикмалар ўсимликнннг ошловчимоддалари – танидлар деб аталади. Ошлаш жараёнида ошловчи моддалар терининг оқсил моддалари биланбирикиб, эримайдиган бирикма ҳосил қилади. Натижада ҳайвонлар терисиўзидан сув ўтказмайдиган, чиримайдиган, эластик ва шу каби хусусиятларга эгабўлади. Ошловчи моддаларнинг бу хусусиятига полифенолларнинг ҳаммаунумлари эга бўлавермайди. Терини ошлай оладиган полифеноллар молекулаоғирлиги 500 билан 3000 ўртасида бўлиши лозим. Полифеноллар молекулаоғирлиги 500 дан кам бўлганда, улар оқсил моддалар билан адсорбция бўлсаҳам, турғун бирикма ҳосил қила олмайди. Молекула оғирлиги 3000 дан ортиқ бўлган полифеноллар эса молекулаларининг йириклиги сабабли коллагеннингфибринлари орасидан сизиб ўтиб, турғун бирикма бериши қийин. Полифеноллар терини ошлаш xycycиятига эга бўлиши учун улар молекуласитаркибида етарли миқдорда гидроксил гуруҳи (ҳар 100 та бирлигида камида 1-2 гидроксил гуруҳи) бўлиши ҳам керак. Ошловчи моддаларнинг ўсимликлар ҳаётидаги аҳамияти. Танидларўсимликлар ҳаётида муҳим аҳамиятга эга. Ошловчи моддалар ўсимликтўқималарида доимий равишда кечиб турадиган оксидланиш ва қайтарилишреакцияларида, энг

аввало хужайранинг нафас олиши жараёнида фаолқатнашади. Демак, танидлар маълум шароитда оксидланиб водородни ҳамдақайтарилиб кислородни ажратиши мумкин. Ажралган водород ва кислород эсаҳужайрадаги фермент таъсирида зарур бирикмаларнинг қайтарилишига ҳамдаоксидланишига сарфланади. Катехинлар оксидланиб, ўзига яқин антоцианларгаайланади. Антоцианлир эса флавонларга айланиши ёки қайтарилиб, янакатехинлар ҳосил қилиши мумкин. Бу реакцияни қуйидаги схема бўйичатасвирласа бўлади: Ошловчи моддалар бактерицид ва фунгицид таъсирга эга бўлганисабабли дарахтларнинг ёғоч қисмини тез чиришдан сақлайди. Агар ўсимликларга ташқаридан таъсир этилса (масалан, ҳашаротларўсимликни яралаб – чақиб тухум қўйса ёки ғўзани чеканка қилинса), зарарланган тўқималарда унга қарши кўп миқдорда танидлар синтез бўлади ватўпланади. Бу ҳодисанинг рўй бериши илмий жиҳатдан етарли асосланганбўлмаса ҳам, тўқимадаги мазкур биокимёвий ўзгариш ўсимликнинг четданбўлган тасодифий таъсирга ўзини ҳимоя қилиш реакцияси эканлигишубҳасиздир. Шунга кўра, танидлар ўсимликларнинг чиқиндисидир, улартўқималарда юз берадиган моддалар алмашинувида иштирок этмайди, шунингдек ошловчи моддалар захира энергия борадиган бирикмадир, уларқандга, крахмалга, ёғларга ва бошқа моддаларга айланиши мумкин, деб баёнэтилган фикрлар ҳақиқатдан анча йироқ туради. Чунки, юқорида айтибўтилганидек, танидларнинг синтезланиши даврида гексозалардан ҳосил бўлганоралиқ бирикмалар реакцияга кирувчи бошланғич бирикмалардан кам софэнергияга эга бўлганлиги учун бу реакциянинг орқага қайтиши ҳам даргумон. Шунинг учун ошловчи моддаларнинг ўсимликлар ҳаётидаги ролига уларнингмаълум даврда парчаланиб, йўқ бўлиб кетишига ёки кўпайишига

(масалан, углеводлар ва ёғлар сингари) қараб баҳо бериш унча тўғри бўлмайди. Шу биланбир қаторда ўсимликлар ўсаётган даврида танидларнинг ўзгариши (оксидланиши ёки қайтарилиши, оддий ёки мураккаб формадан иккинчи ҳолатга ўтиши)га қараб, уларнинг физиологик роли тўғрисида фикр юритиш керак.

Адабиётлар: 1. James E.Bidlach, Snelly H. Jansky. Stern's introductory Plant biology. – USA: McGrow-Hill, 2008, 622 p. 2. Lincoln Taiz, Eduardo Zeiger. Plant physiology. USA, University of California, Los Angels, 2002. 3. Hans-Walter Heldt. Plant Biochemistry. Elsevier Academic Press, 2005. – 625 рр. 4. Алимова Р.А. Қишлоқ хўжалик ўсимликлари биокимёси фанидан лаборатория машғулотлари: ўқув қўлланма. – Тошкент: ТошДАУ, 2000. – 95 б. 5. Алимова Р.А., Сагдиев М.Т. Ўсимликлар физиологияси ва биокимёси: ўқув қўлланма. – Тошкент, 2013. – 320 б. 6. Бекназаров Б.О. Ўсимликлар физиологияси: дарслик. – Тошкент: ЎзМУ, 2009. – 480 б.

Похожие

Ўсимлик органларининг ҳосил бўлиши

Қишлоқ хўжалиги ўсимликларида липидлар

Ферментлар ва уларни қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришидаги ўрни

Ўсимликшунослик ва дончилик – қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқаришининг асосий тармоғи

Ўсишни бошқарувчи физиологик фаол моддалар ва уларни қишлоқ хўжалигида қўлланилиши