Ҳужайра пўсти ва унинг кимёвий таркиби - Ботаника - Рефераты

Ҳужайра пўсти ва унинг кимёвий таркиби

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

64 KB

Ҳужайра пўсти ва унинг кимёвий таркиби Режа: 1. Ҳужайра мембранаси. 2. Ҳужайра пўсти.

Ҳужайра пустининг ҳосил бўлиши, тузилиши ва биологик аҳамияти. Ўсимлик ҳужайраси ниҳоят пишиқ тузилишга эга бўлган пўстга эга. Шунинг учун ҳам ўсимлик ҳужайра-си ҳайвон ҳужайрасидан фарқ қилади. Ўсимликларнинг ҳужайра пўсти цитоплазма фаолиятининг маҳсулоти бўлиб, ҳужайра ичидаги протопласт, плазмалемма ва органелла-ларни ўраб ҳимоя этади. Одатдага шароитда ҳужайра пўстсиз яшай олмайди, чунки ҳужайра тиғизлигини сакловчи тур-гор босими плазматемани ва протопластни ёриб юбориши мумкин. Шунинг учук ҳам ҳар бир ҳужайра пишиқ пўст бштн ўралган бўлади. Кўпчилик сувўтлари ва замбуруғ-ларнинг зооспораларида пўст бўлмайди. Уларнинг прото-пласти юпқа эластик қатлам плазмалема билан қопланган. Ҳужайра пўстининг ривожланиши Гольджи аппарати ва плазмалемма фаолиятига боғлиқ. Уларнинг таркибида махсус ферментлар бўлиб улар, полисахаридларни синтез қилишда қатнашади. Ҳосил бўлган полисахарид-лардан целлюлоза ва хитин микрофибриллари, Гольджи аппарати ёрдамида плазма-лемага ташилади. Бунда улар бир-бири билан зич жойла-шиб пўстни ҳосил қилади (30-расм). Ҳужайра пўсти илк бор муртак (эмбрионал) ва ме-ристема (ўсимликларнинг тузувчи тўқимаси) ҳужайра-ларида пластинка шаклида ҳосил бўлади. Пластинка пектин моддасидан ташкил топган бўлиб, ярим суюқлик ҳолида

учрайди, лекин унинг таркибида целлюлоза бўлмайди. Ёш ҳужайралар цитокинез бўлиниб кўпаяди. Ҳосил бўлган ҳар қайси ёш ҳужайра ўзининг махсус пўстига эга; қўшни ҳужай-ралар бир-биридан юпқа оралиқ парда пластинка билан ажралган. Бинобарин, ҳар қайси қўшни ҳужайралар бир- биридан икки қават "де-вор" билан ажралади. Шу сабабдан баъзи адабиётларда ҳужайра пўстини ҳужайра "девори" ёки пардаси, аниқ-роғи ҳужайра пўстининг ички девори деб айтиш мумкин. Одатда, ҳужайра пўсти тиниқ, рангсиз, осонлик билан қуёш нурини ўзидан ўтказиш хусусиятига эга. Пўст орқа-ли сув ва сувда эриган моддалар ўтказилади. Ҳужайра пўсти ўсиш хусусиятига эга, унинг ўсиши чўзи-лиш воситасида содир бўлади. Ҳужайра пўстининг қалин-лиги ҳужайранинг ёшига ва жойлашган ўрнига қараб ўзга-риб боради. Электрон микроскоп, ёруғлик ҳамда рентген нурлар ёрдамида ўсимликларнинг соматик ҳужайра пўсти 1 -расм. Ўсувчи ҳужайра пўсти компонентларини ҳосил бўлиш тасвири: ко — ҳужайра пўсти; пл — ҳужайра пўсти матриксидаги аморф ҳолатдаги полисахаридлар; Г— гиалоплазма, т — плаз-молемада учрайдиган мембрана; Д— диктиосомалар. икки (ташқи ва ички) қават эканлиги ва уларнинг ўртаси-да махсус пластинка қавати борлиги аниқланган. . Ҳужайра пўстининг чўзилиш даврида ёш ҳужайралар ҳамма вақт бир хил текисликда ўсмайди. Ҳужайра пўсти-нинг ядрога тегиб турган жойи бошқа жойга қараганда тезроқйириклашади. Одатда, ҳужайра пўсти ичкарисидан қалинлашади. Чўзилиб ўсган пўстнинг ҳужайраси бирламчи бўлиб, унинг таркибида 60—90% сув бўлади. Бирламчи пўстнинг қалинлиги 0,1—0,5 нмк. Иккипаллали ўсимлик-ларнинг бирламчи пўст ҳужайраларида пектин ва геми-целлюлоза тенг миқцорда бўлади. Бирпаллалиларда асо-сан, гемицеллюлоза учрайди. Бирламчи пўстда целлюлоза 30% ни, оқсиллар 10% ни ташкил этади. Лигнин моддаси умуман бўлмайди. Кўпчилик ўсимликларда ҳужайранинг ўсиши тўхташи билан бирламчи пўст

ҳам ўсишдан тўхтайди. Бундай ҳужай-ралар юпқа пўст билан қопланган бўлиб, ўсимлик ҳаёти-нинг охиригача сақланиб қолади. Баъзи ўсимликларда ҳужайра пўстининг ўсиши ички томондан давом этаверади ва натижада иккиламчи қалин-лашиш ҳосил бўлади. Натижада айрим.ҳужайралар (масалан, толалар, трахе-идлар, бўғинли толалар)нинг протопласти нобуд бўлади. Аммо, баъзи ўсимликларда (қарағай) паренхима ҳужайра-лари ва флоэмаси ҳаётчанлигини сақлаб қолади. Умуман пўстнинг иккиламчи қалинлашиши асосан, механик аҳамиятга зга бўлиб, ўсимлик танасининг мус-тахкамланишига сабаб бўлади. Баъзи бир уруғларнинг жуда қалин пўстида озиқ моддалар тўпланади. Шунга биноан, иккиламчи қалинлашган пўст таркибида сувнинг миқдо-ри оз, целлюлоза микрофибриллари кўп бўлади. Жумла-дан пахта толасининг таркибида 95% целлюлоза учрайди. Игнабаргли дарахтлар ва ёпиқуруғли ўсимликларнинг иккиламчи қатлами орасида учламчи қатлам ҳосил бўла-ди. Учламчи қатламнинг қалинлиги 1— 10 ммк гача бўлиб, целлюлозага жуда ҳам бой. Пўст ҳамма вақт ҳам ҳужайра атрофида бир текисда қалинлашмайди, шу сабабли баъзи жойлари жуда ҳам ин-гичка тешикчалар шаклида қолади. Бу тешикчалар пора ёки апертура (лот. апертус — очиқ) деб аталади. Тузи- лиши жиҳатидан поралар икки хил: оддий ва ҳошияли бўлиши мумкин. Оддий пораларцинг диаметри бир хил, ичи цилиндрсимон, баъзан эгилган бўлади. Бу хилдаги поралар паренхиматик ҳужайраларда, луб толаларида (скле-ренхима), ёғочланган толаларда кўпроқ учрайди. Тошси-мон ҳужайраларда (беҳи, нок, нашвоти) поралар тармоқ-ланган. Ёндош ҳужайралар деворидага поралар бир-би-рига қарама-қарши жойлашади. Ҳошияли поралар тешик камераси билан тешик ка-налдан ташкил топган. Бу хилдаги поралар кўпинча сув ўтказувчи ёғочланган ҳужайраларда кўпроқ учрайди. Энг оддий тузилган ҳошияли пора юҳоридан қаралса иккита айланага ўхшаб кўринади. Айлананинг каттаси туташти-рувчи парда билан

ўралган. Нинабаргли ўсимликларда мураккаб тузилишдаги ҳошияли поралар учрайди. Уларда парданинг ўрта қисми йўғонлашган бўлиб, торус (лот. т о р у с — ётоқ жой) деб аталади. Торус ўрта пластинкаси-нинг қолдиғи бўлиб, икки томондан бошланғич пўст би-лан ўралган. Поралар ҳужайралараро сув ва сувда эриган моддалар-нинг ўтишини таъминлайди. Ҳужайра пўстида поралардан ташқари, плазмодесма-лар (юнон. десмос — боғлама) деб аталадиган тузилмалар бўлади. Плазмодесмалар фақат ўсимлик ҳужайрасига хос бўлиб, протопласт пайванди, яъни қўшни ҳужайраларни бир-бири билан боғловчи нозик цитоплазматик иплардан ташкил топган. Улар ҳужайра поралари ичидан ўтади. Ҳайма юксак ўсимликларнинг кўпҳужайрали сувўтлари ҳужайрасида плазмодесмалар борлиги, ёруғлик микроскопи ёрдамида аниқланган. Одатда улар тўл-тўп бўлиб, айрим вақтда якка ҳолда жойлашади. Тузилиши электрон мик-роскопда ўрганилган. Ҳужайра пўстининг кимёвий таркиби. Ҳужайра пўсти асосан, полисахаридларнинг (ксилан — ксилоза, манан — маноза, глюкан — глюкоза ва бошқа моддалар) мономер-ларидан ташкил топган. ! Полисахаридлардан ташқари ҳужайра пўсти таркибида оқсиллар, минерал тузлар, лигнин, пигментлар ва бошқа моддалар ҳам бўлади. Юксак ўсимликлар ҳужайра пўстининг асосини цел-люлоза (клетчатка) ташкил этади. Бу модда— 1,4 глюкан ёки (С6Н10О5)п карбонсувдан иборат бўлиб, узун молеку-лалар занжирга ўхшаш, такрорланадиган бирлиқцан ҳосил бўлган иккита глюкоза қолдиғи (целлюлоза)дан иборат. Электрон микроскопда улар ингичка (1,5—4 нм) толалар шаклида кўринаци. Бу толалар кристалланиш хусусиятига эга бўлиб, микрофибриллалар деб аталади. Бу модда элас-тиклик, пишиқлик хусусиятига эга бўлиб, нурларни яхши синдиради. Целлюлоза сувда ва органик бирикмаларда эримайди, қайнатилганда ҳам ишқор ва кучсиз кислоталардан таъ-сирланмайди. Целлюлоза микрофибриллари эластик ва жуда пишиқ, шу сабабдан халқ хўжалигида

кенг қўллани-лади. Жумладан, целлюлозадан пахта толаси, вискоз деб аталадиган сунъий ипак, милтиқнинг тутунсиз ўқи, цел-лофан, қоғоз, ёғоч олинади. Замбуруғларнинг ҳужайра пўсти хитин деб аталадиган полисахаридлардан ташкил топган. Хитин — глюкозанинг қолди-ғи бўлиб, целлюлозадан ҳам пишиқроқдир. Полисахаридлар кимёвий ва физикавий хусусияти жи-ҳатидан икки гуруҳга: пектин ва гемицеллюлоза деган моддаларга бўлинади. Пектин (юнон. п е кт о с — қуюқлашган) сувли шаро-итда шишиш ва баъзан эриш хусусиятига эга. Ишқор ва кислоталарда осонлик билан парчаланади. Юксак ўсим-ликлар барчасининг ҳужайра пўстида полигалактур кисло-та ёки галактуран деган модда учрайди. Бу модда галакто-занинг оксидланишидан ҳосил бўлади ва сувда эрийди. Ёш ҳужайраларнинг пўстида учрайдиган пектин моддаси-нинг таъми нордон бўлади. Пектин моддалар Са2+ ва М§2+ ионлари билан қўшилиб сувда эримайдиган кальций ва магний тузларини ҳосил қилади. Ҳужайра пўстининг таркибида мураккаб органик мод-далардан лигнин (лигнум — ёғоч) учрайди. Бу модда аро-матик спиртлардан ташкил топган бўлиб, сувда эримай-ди. Ажратиб олинган лигнин сарғиш аморф шаклида. Юксак ўсимликларнинг (дарахт ва буталарнинг) целлю-лоза микрофибриллалари қаторида лигнин жойлашган. Ҳужайра пўсти ёғочланганда унинг девори атрофида тўпла-нади. Ёғочланиш натижасида унинг қаттшедига, зичлиги ва нур синдириши ортади. Баъзи ҳужайраларнинг (эпидерма, эндодерма, пўкак) пўстларида мум, кутин, суберин (лот. субер — пўкак) тўпланиб, иккиламчи, қалинлашган ҳужайра пўстида ало-ҳида қатлам ҳосил қилади. Кутин ва суберин кимёвий жиҳатидан бир-бирига яқин модда бўлиб, феллон, глице-рин кислоталаридан ташкил топган. Бу моддалар аморф шаклда бўлиб эритувчи модцаларда эримайди. Мум — ёғ ва спиртларникг монолари бўлиб, эритувчи органик моддалар

ёрдамида ажратиб олинади ва шу заҳо-ти кристаллга айланади. Кутин мум билан бирлашиб барг, новда пўстларининг устида махсус қатлам кутикула (лот. кутккул а — пўст, қобиқ) ҳосил қилади. Бу қатлам қур-ғоқчилик шароитида ўсимликнинг ўзидан сувни кам буғ-лантиришига сабабчи бўлдци. Суберин ҳужайранинг иккиламчи пўсти ичида тўпла-ниб пўкак ҳосил қилади. Пўкаклашган пўст ўзидан сувни ҳам, газни ҳам ўтказмайди. Кейинчалик бундай пўстли ҳужайра ҳаётчанлигани йўқотади. Ўсимликларнинг махсус ихтисослашган ҳужайра-лари баҳорда танасидан ширали модда ва елим ажрата-ди (шафтоли, олча, гилос :ва бошқалар), Бу моддалар асосан Гольджи аппаратида синтезлакади, кейинчалик протопластни ёриб иккиламчи ва бирламчи пўст қаватла-рини тешиб, ҳужайрадан ташқарига чиқарилади. Кимё-вий жиҳатдан ҳар иккала модда бир-бирига жуда яқин бўлиб, пектинлардан ташкил топган. Шира сувда зрий- ди, елим эса узун ипга ўхшаб чўзилади. Бу моддалар-нинг ҳосил бўлиши вақтида протопласт аста-секинлпк билан буришиб, ҳажми кичрайиб, ҳужайра марказида тўпланади. Ўсимлик ҳужайрасидан ажралиб чиқадиган моддалар ҳар хил вазифани бажаради. МасалаН, илдиз қини томо-нидан ажратиладиган шилимшиқ модда илдизни тупроққа мустаҳкам ўрнашиити учун хизмат қилади. К^умли чўллар-да жузғун деган ўсимлик ўсади. Унинг ён иддизлари 20— 30 м узунликда бўлади. Илдиз томонидан чиқарилган ширали модда қум заррачаларини бир-бирига ёпиштириб, илдиз устини қинга ўхшаб маҳкам ўрайди. Кучли шамол-лар қумни учириб кетган вақгда ҳам илдиз ҳаётчанлигини сақпаб қолади. Шарқий Осиё ўрмонларида ўсувчи непентес ўсимли-гининг барглари шаклини ўзгартириб, кўзачасимон бўлиб ўзидан шира чиқаради. Бу шира ҳашаротларни ўзига жалб этади ва улар билан озиқланади. Шунинг учун ҳам бу ўсим-лик ҳашаротхўр деб аталади. Беҳининг уруғи униш вақтида ўзидан шира чиқаради, бу шира унаётган уруғни сув билан таъминлайди.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати 1. Агрохимия (Под ред. Б. А. Ягодина). Москва, 1982. 2.Вопросы агротехники возделывания лекарственных культур. Часть 1, Москва, 1978. 3. Справочник по лекарственным культурам. Воронеж, 1963. 4. Холматов Х. Х., А. И. Қосимов русча-латинча-ўзбекча доривор ўсимликлар луғати, Тошкент, 1992. 5. Холматов Х. Х., Аҳмедов Ў. А. „Фармакогнозия“, Тошкент, 2007 й. 6. Мусаев Б. С. „Ўғит қўллаш тизими“, Тошкент, 1998. 7. Атабоева Ҳ. Н. ва бошқалар. Тошкент, 1995. Ўсимликшунослик. 8. Мурдахаев Ю. М. Лекарсвенные культуры в Узбекистане, Ташкент, 2001. 9. Мурдахаев Ю. М. Ўзбекистонда ватан топган доривор ўсимликлар. Тошкент, 1990. 10. Турова А. Д. Сапожникова Э. Н. Лекарственные растения СССР и их применение. Москва, 1982. 11. Мусаев Б. С. Агрокимё. Тошкент, 2001. 12. Эрматов А. Суғориладиган деҳқончилик. Тошкент, 1983. 13. Холматов Х. Х., Ҳабибов. Ўзбекистон доривор ўсимликлари. Тошкент, 1971. 14. Атлас ареалов и ресурсов лекарственных растений СССР. Москва, 1976.

Похожие

Тупрокнинг кимёвий таркиби

Тупрок гумуси, унинг таркиби ва хоссалари

Вакуола ва ҳужайра шираси

Тупрок коллоидлари, унинг таркиби, тузилиши ва хоссалари

Ўсимликларнинг ҳужайра тузилиши тўғрисида умумий тушунча