logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Ботаника
  4. Стел назарияси

Стел назарияси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

490 KB
Скачать
Стел назарияси Режа: 1- Стел назарияси 2- Барг тузулиши Стел (юнон. с т е л а — устунча) — ўзакларнинг келиб чиқиши ва тузилиши, эволюцияси ҳакдцага назариянинг асос-чиси француз ботаниги Ван Тигеддир. У илдиз перициклини ўраб турувчи бирламчи тўқималар йиғиндисини стела деб атади. Кейинчалик поя перициклидан кейинги барча ўтка-зувчи ва бошқа тўқималар тўпламини стела деб хисоблади. Стелнинг энг содда ва қадимги хили — гаплостела (юнон. гаплос — оддий, содда) ёки протостеладир (юнон. протос — биринчи). Гаплостелада флоэма ксилемани ях-лит ўраб туради (68-расм). Стелнинг бу хили риниофит-ларда ва бир қанча содда ўсимликлар поясида учраган. Юксак спорали ўсимликларнинг баъзиларида ҳозир ҳам гаплостелаучрайди. Актиностела (юнон. актинос — нур)-да ксилема юлдузсимон бўлиб жойлашади, бу шаклдаги стела содда тузилишга эга бўлган ўсимликларга (плаунси- монларда, қирилиб кетган қирқбўғимларда) хос белгидир. Новда ён органларига ўтадиган ўтказувчи боғламларнинг ҳосил бўлиши актиностелнинг шаклланишига олиб кел-ган. Бундан ташқари актиностелла ксилема ва флоэма ўз атрофидаги бошқа тўқималарга кўпроқ тегиб туради, на-тижада моддаларнинг ўтишига имкон яратади. 1- расм. Стел эволюцияси: 1 — гаплостела, 2 — актиностела, 3 — илдиз стели, 4 — сифоностела, 5 — диктиостела, 6— эустела, 7 — этактостела, ксилема қора рангда кўрсатилган. Сифоностел (юнон. сифон —найча)да ўзак пайдо бўлади. Сифоностелнинг шаклланиши билан йирик орга-низмлар ҳосил бўлган. Ксилеманинг қирғоқда жойлаши-ши ва найсимон тузилишининг вужудга келиши пояни янада чидамли бўлишга олиб келди. Тараққиётнинг кейинги даврларида диктиостела (д и к -тион — тўр), эустела (юнон. эу — яхши, ҳақиқий)лар ҳосил бўлган. Диктиостела қирққулокларга хос, уларда кам-бий бўлмайди (68-расм, 5). Эустела эса уруғ ҳосил қила- диган ўсимликларга хосдир (68-расм, 6). Стел эволюциясининг охирида бирпаллали ўсимлик-ларда атактостела (юнон. а — инкор; т а к т о с — тартиб билан жойлашиш) ҳосил бўлган. Унда камбий бўлмайди ва най-тола боғламлар жуда мураккаб жойлашган. Барг Баргнинг ҳосил бўлиши ва ривожланиши. Барг новда-нинг ён органи. Ўсимликларнинг биринчи вегетатив бар-ги уруғпалла бўлиб, у анекс учи новда пайдо бўлмасдан олдин муртак танасининг такомиллашишидан юзага ке-лади. Кейин ҳосил бўладиган примордиал барг новданинг ўсиш конусидаги меристемадан акропетал тартибда экзо-ген бўртмалар ёки дўмбоқчалар кўринишида вужудга ке-лади. Аввало унинг протодерма ёки бошланғич эпидерма ҳужайралари бир хил (антиклиналь) бўлинади. Кейинча-лик ҳосил бўлган дўмбоқчалар дифференцияланиб (лот. тафовут, фарқ) икки: юқори (апекал) ва пастки (базал) қисмларга бўлинади. Бунда апекал, базал қисмга нисба-тан тез ўсади. Нинабарглилар ва бир паллалилар пири-мордиалининг катгалиги 0,3 мм, икки паллалиларники эса 7-10 ва баъзан 15 мм га (баъзи бутгулдошларда) етади. Шундан кейин примордийнинг апеки ўсишдан тўхтайди. Унинг маргинал (четки) меристема ҳужайралари интерка-ляр (лот. интеркалярс — жойлаштириш) ўсишдадавом этади. Бошланғич баргнинг интеркаляр ўсишини Африка саҳроларида ўсувчи ажойиб вельвичия (\УеЬм18сШа пнгаЪИз) деб аталадиган ўсимликларда кўриш мумкин. (1-расм). Онтогенезда примордиал баргнинг апекал қисмидан барг пластинкаси ва банд, базал қисмидан эса барг асоси ва ён баргча ўсиб етишади (2-расм). Икки паллали ўсим-ликларда барг пластинкаси одатда базипетал (юнон. б а - зис — асос, туб, таг, петомай — интилиш) равишда юзага келади, яъни унинг учи олдинроқ ташкил топади. 2-расм. Онтогенезда баргнинг такомиллашиш тасвири: 1,6— куртакда; 1,2 — примордиал бошланғич баргнинг ўсиши; 3 — бошланғич юқори ва паст қисмининг дифференциацияланиши; 4 — барг асосида пастки қисм ва ён баргларнинг бундан кейинги ривожланиши; 7— вояга етган барг; нч — барг бошланғичининг пастки қисми; вч — вояга етган юқори қисми; о — барг асоси, прл — ёнбарг; чрш — барг банди, лпл — барг пластинкаси. Примордийнинг апекал ва базал қисмлари ўртасида ин-теркаляр ўсиш содир бўлганлиги сабабли барг банди ҳам-мадан кейин пайдо бўлади. Барг пластинкасининг қирра-лари четки маргинал ҳужайраларининг бир текисда ўсмас-лигидан юзага келади. 3-расм. Мураккаб баргнинг ривожланиши: 1 — дуккакдошлар оиласига кирувчи ўсимликларда тоқ патсимон баргни акропетал ривожланиши; 2 — сигаохи; 3 — наъматак баргларини базипетал ривожланиши; 4 — тмин (Сагит Сат) кўп марта қирқилган баргнинг ривожланиши; 5 — люпин (Ьиртиз) панжасимон баргнинг ҳосил бўлиши; а, 6, в — бошланғич баргаинг ҳосил бўлиши; /— VII — баргларнинг навбат билан ҳосил бўлиш тасвири; пр — ёнбарглар. Мураккаб барглар ҳам худди оддий барглардай пайдо бўлади ва кейинчалик унинг маргинал ҳужайралари бўли-на бошлайди (3-расм). Бир паллали ўсимликларнинг бошланғич (приморди-ал) барглари ривожланишнинг аввалида қиррали ўроқси-мон шаклда бўлиб, кейинчалик энига ўсади ва қалпоқча шаклига айланади (3-расм, 1а, —д). Баъзан примордия бир-бири билан қўшилиб узунасига ўсади. Найнинг остки Қисмида барг нови ёки ғилофи ривожланади (соя-бонгулдошлар, бошокдошлар). Ғалладошларнинг примор- 3-расм. Бирпаллали ўсимликларда баргнинг ривожланиш тасвири: 1 — валик-болиш шаклдаги примордий (а—д тараққиёт даврлари); 2 — дўмбоқча шаклда примордий (а—б — тараққиёт даврлари); 3 — ке- силган ўсимлик баргининг ривожланиши. диал баргларидаги меристема ҳужайралари узоқ вақтгача ўз фаолиятини саклайди. Шунинг учун уларда барг ке-силса ёки ўрилса қайта ўсиш содир бўлади. Баргнинг вазифаси ва морфологияси. Ўсимликларда барглар катта сатҳни ташкил этади. Яшил барг сатҳининг асосий вазифаси фотосинтез, транспирация (сувни буғлаб ҳавога чиқариш)дан иборатдир. Барг сатХига тушган ёруғлик нурларининг энергияси органик моддаларнинг ҳосил бўлишига сарф этилади. Барг орқали ҳаводан олинадиган карбонат ангидриди ва илдиз системаси орқали пояга ўтиб турувчи сув ҳисобига орга- ник модда ҳосил бўлади. Сув транспирация туфайли поя орқали юқори кўтарилиб туради. Натижада ўсимликлар-даги тирик ҳужайралар сув билан таъминланиб тургор ҳола-ти сақланади. Бундан ташқари транспирация жараёни ўсимликларни қизиб кетишдан асрайди. Барг сатҳининг ўсиши ёруғликни тутишга, газ алмашинишини кучайти-ришга ва сувни буғлатишга бўлган мослашишдир. Бу мос- лашиш узоқ давом этган эволюция жараёнида ўсимлик-ларни муҳитга мослашиши натижасида вужудга келган. Баргнинг пластинкаси ясси, унинг икки томони бир-бирвдан фарқ қилади. Шунинг учун бундай барглар би-фациал (лот. б и — икки; ф а ц и о — томон, юз) ёки икки томонли барг деб аталади. Барг ўзи жойлашган ўққа (по-яга) қараган томони жиҳатидан ҳар хил: унинг устки қис-ми адакциал (лот. ад — &#34;га&#34;; акс ис — ўқ), ён ёки остки қисми абаксиал (лот. абудан) деб аталади. Баргнинг уст-ки ва остки қисми анатомик тузилиши, томирланиши ва ранги билан фарқ қилади. Етилган типик барг уч қисмдан: барг пластинкаси, барг банди ва барг асоси (таги) дан иборат (4-расм, 1). Кўзга кўринадиган типик барг пластинканинг энг эътиборли 4-расм. Барг ва унинг қисмлари: 1 — бандли, 2 — бандсиз, 3 — ёстиқчали ёки бўртмали барг, 4 — новли ёки ғилофли барг, 5 — ён баргчалари туташмаган; 6— ён баргчалари туташган барг, 7— ён барглари туташган ётиқчали барг: пл — барг пластинкаси, ос — барг асоси, вл — нов ёки ғилоф, пр — ён баргчалар, ч — барг банди, пп — ён куртак, мм — ин-теркаляр меристема. томони шундаки, у ясси шаклда, дорсовентрал тузилишда бўлиб, ўсиши чекланган. Баргнинг катта-кичиклиги ҳар хил: энг йирик барг рафия деб аталган, патсимон баргли хурмо дарахтларида 15—20 м, Жанубий Американинг тро-пик қисмида, айниқса, Амазонка дарёси ҳавзаларида кўп тарқалган Виктория реги баргининг диаметри 2 м гача. Энг кичик барг эса бир неча см гача бўлади. Баргнинг асосий вазифаси фотосинтез, транспирация, газ алмаши-нувидан иборат. Барг пластинкаси билан барг асоси ўрта-сида барг банди жойлашган. Унинг шакли цилиндрсимон, ясси, узун (ёнғоқца) ёки қисқа (толда) бўлиши мумкин. Банди бор барглар бандли барглар деб, банди йўқ барглар бандсиз барглар деб аталади (4-расм, 2). Барг бандлари баргларни пояга яшил ёруғ тегадиган бўлиб жой олишига, мустаҳкамлик, ўтказувчанлик ва интеркаляр ўсишга им-кон беради. Баргнинг асоси ёки таги ҳар хил: баъзи ўсимликларда новда ва шохча билан бирлашадиган ери бўртма шаклида, кўпгина ўсимликларда эса баргнинг асоси тарновга ўхшаб кенгайган бўлиб, поянинг бир қисмини ўраб олади ва барг нови ёки барг ғилофи дейилади. Барг ғилофи бир паллали (ғалладошларда) ва баъзан икки паллали (соябонгулдош-ларда) учрайди (4- расм, 4). Барг ғилофи тиниқ (шаф-фоф) парда (пўст)ли ёки қўнғир, кулранг бўлиши мум-кин. Баъзан барг ғилофининг ҳужайраси яшил рангда бўлиб, фотосинтезда қатнашиш хусусиятига эга. Барг ғило-фи барг қўлтиғида жойлашган куртак ва пояни интерка-ляр меристемани ҳимоя этади. Кўпгина ўсимликларда барг билан поянинг қўшилади-ган жойида, яъни барг бандининг асосида (тагида) бир жуфт алоҳида ўсимталар чиқади, буларга ёнбаргчалар деб аталади (5-расм 5,6). Ёнбаргчаларнинг шакли пардага, қобиққа, майда-майда баргчаларга қилтаноқ ва баъзан ҳақиқий баргларга ўхшайди. Йириклашган ёнбаргчалар фотосинтез вазифасини бажаради (масалан, нўхат, мурак-кабгулдошларнинг кўпчилик вакилларида). Онтогенезда ёнбаргчалар, барг пластинкасига нисба-тан олдин ривожланади ва куртакдаги баргларни ҳимоя этади, чунки барг пластинкаси нисбатан йирикроқ бўла-ди. Куртак очилгандан сўнг ёнбаргчалар тушиб кетади 6-расм. Баргнинг турли шакллари ва формациялари: 1—4 қулупнайнинг ўсиш даврида турли шаклдаги барглари; 5—9 қулупнай новдасининг юқори қисмида жойлашган барглар; 10 — кала (Са11а ро1п51п5)нинг барги (По); 11 —14 нўхатннт вегетация даврида ҳосил бўлган барг шакллари; 15—20 шумтол дарахтининг онтогенез даврвда барг шаклларининг ҳосил бўлиши; 21 — марваридгул-ландиш (СапуаПапа) да барг шакллари; 22 — наъматак новдасининг остида ҳосил бўлган барглар; 23 — ёнғоқ (орешник)да куртак қипиқчалари ва новданинг ўрта қисмидаги барг; 24—черемица новдасининг пастки барглари: НЛ—пасткм, Сл — ўр-танчи, Вл — юқори барглар. 6-расм. Баргнинг турли шакллари: 1 — нинабарг, 2— қалами барг, 3 — чўзиқ барг, 4 — наштарсимон барг, 5 — эллипссимон барг, 6 —ён томирли барг, 7 —тўгарак барг, 8 — тухумсимон барг, 9 — тескари тухумсимон барг, 10 — ромбсимон барг, 11 — кураксимон барг, (олма, нок, оқ қайин, эман-жўка ва бошқаларда). Баъзи ўсимликларда (йўнғичқа, қулупнай ва бошқаларда) барг ҳосил бўлгандан кейин, ёнбаргчалар қурийди, лекин туш-масдан узоқ сақланади. Тиканга ўхшаган ёнбаргчалар ҳимоя вазифасини бажаради. Баъзан барг асоси (таги)даги ёнбаргчалар қўшилиб ўсиб юпқа пардачали найчага айланади, бунга раструб дейила-ди. У кўпинча отқулокдошлар оиласига мансуб ўсимлик-ларда учрайди (масалан, ровоч, отқулоқ, сув қалампири, таран ва бошқалар). Барг шакллари. Барглар ҳар хил шаклда бўлади. Плас-тинкаси (япроғи)нинг шаклига қараб оддий ва мураккаб барглар бўлади. Барг, бир бандда фақат битта япроққа эга бўлса оддий барг деб аталади. Хазонрезлик вақтида оддий барг банди ва япроғи билан бир вақтда узилиб тушади. Оддий барг шаклини аниқлашда унинг консистенция-си (лот. консистерос— тузилиши), умуман кўриниши, асоси, учи, четлари, томирланишига қараб тасвирланади. Машҳур швед олими К. Линней 12 дан ортиқ барг хил-ларини аниқлаган. Баргларнинг шакли ва томирланиши тур, туркум, оила ва синфнинг белгиларидан биридир. Шунинг учун уларни ўрганиш ва тасвирлаш ботаника сис-тематикасида муҳим аҳамиятга эга. Оддий барглар ўз япроғининг шаклига кўра нинабарг, қалами чўзиқ, наштарсимон, тухумсимон, кураксимон, буйраксимон, юраксимон, камонсимон каби шаклларда бўлади (6-расм). Барг шапалоғининг учи, таги ва чети ҳам хилма-хил. Чунончи, барг учи — нишдор, ўткир, тўмтоқ, тўгарак, ўйма 12 — юраксимон барг, 13 — буйраксимон барг, 14 — ўқсимон барг, 6— найзасимон барг, 16— патсимон барг, 8—панжа бўлакли барг, 18— бармоқ томирли барг, 19 — бармоқсимон қирқма барг, 20 — ли-расимон барг, 21 — уч япроқли барг, 22 — панжасимон мураккаб барг, 23 — ёнбаргчали мураккаб барг, 24 — тоқ патсимон мураккаб барг, 25 — такрорий жуфт мураккаб барг, 26 — қўштакрор патсимон барг, 27— тоқ патсимон алмашма барг. 7-расм. Барг таги, учи ва четларининг хилма-хиллиги. А — учи: 1 — учли, 2 — чўзиқ, 3 — тўмтоқ, 4 — тўгарак (юмалоқ), 5 — ўйма, 6 — ўткир; Б — таги: 7 —чўзиқ, 2 — понасимон, 3 — кенгпонасимон, 4—ёпишқоқ, 5—кесик, 5— тўгарак, 7—ўйма, 8— юраксимон. 5 — барг пластинкасининг қирралари: аррасимон, 2 — қўшаррасимон, 3 — тишсимон, 4 —кунгурали (тўмтоқ тишли), 5—ўйма, 6— бутун. ва ҳ.к. (7-расм, А); барг таги энсиз понасимон, понаси-мон, кенг понасимон, ёпишқоқ, кесик, тўгарак, ўйма, юраксимон (7-расм, Б); барг шапалоғининг чети (қирра-лари): аррасимон (ўрик, тол ва бошқаларда), қўш арраси-мон, тишсимон (шўраларда); тўмтоқ тишли (кунгурали); ўйилган, бутун (текис) бўлади (7-расм, В). Барг бандида бир неча япроқчалар жойлашган бўлса, бундай барг мураккаб барг деб аталади. Хазонрезлик вақ-тида бу япроқчалар олдинма-кетин тўкилади, шундан сўнг асосий банд ҳам поядан узилади (масалан, ёнғоқ, акация, наъматак, атиргул ва бошқалар). Мураккаб баргнинг асо-сий банди рахис (лот. р ахи с — умуртқа) деб аталади. Ра-хисда япроқчаларнинг жойлашишига қараб мураккаб барг одатда учталик, патсимон ва панжасимон шаклда тафовут этилади (6-расм, 22—27). Барглар ажралиш хусусиятига кўра, панжа бўлакли, панжасимон бўлакли ва лирасимон бўлиши мумкин (6-расм, 20). Баргларнинг томирланиш системаси. Ўсимликларда барг шапалоғининг томирлаииш системаси барг банди ва по- яга кетадиган тола (томир)ларидан иборат бўлиб, улар орқали сув, минерал тузлар ва органик моддалар ҳаракат-ланади. Сув ва минерал тузлар барглардаги ҳужайраларга, органик модцалар эса доимо барг ҳужайраларидан пояга қараб ҳаракат қилади. Томирланиш системаси икки хил: йўғон пишиқ меха-ник тўқима ва ингичка трахеидлар (луб ва склеренхима)-дан иборатдир. Йўғон томирлар жуда пишиқ бўлиб, барг банди ва барг пластинкасини тутиб туриш (механик та- янч) вазифасини бажаради, Трахеидларни учи берк, улар анастамозалар (юнон. анастомозис — улагич) деб ата-ладиган ингичка луб ва склеренхима ҳужайралари билан қўшилади ва барг шапалоғини йиртилишдан сақлайди. Томирланиш системаси барг шапалоғида ҳар хил: ди-хотомик, параллел, ёйсимон, патсимон ва тўрсимон шаклда бўлади (8-расм). Филогенетик жиҳатдан учта такомиллашмаган томир-ланишнинг қадимги дихотомик ёки айрисимон хили мав-жуд. Бу хилдаги томирланиш айрим жойларда мезозой эрасидан сакланиб қолган реликт (лот. реликтус қол- дирилган) кам учрайдиган гинго (Тт§о ЬИоЬа)нинг барг- 8-расм. Барглариинг томирланиши: / — параллел томирланиш; 2— ёйсимон томирланиш; 3 — бармоқсимон томирланиш; 4 — патсимон томирланиш; 5 — дихотомик томирланиш. ларига хосдир. Кўпчилик қирққулоқларда ва содда тузил-ган уруғли ўсимликларда битта ёки иккита бир-бири би-лан туташмаган оддий томирлар бўлади. Ғалладошларда параллел, пиёзгулдошларда ёйсимон томирланишни кўриш мумкин. Дихотомик томирланишда бир-бири билан улагичлар (анастамозлар) орқали қўшилиб тўрлар ҳосил қилади. Бун-дай томирланиш баргда озиқланишни сув ва тузларни ҳужайраларга томон, эластик модцаларни эса доимо барг- лардаги ҳужайралардан пояга томон ҳаракатини тезлашти-ради. Бу хилдаги томирланиш тол, олма, нок, зирк ва бош-қаларда учрайди. Патсимон томирланиш системаси кўпчи-лик дарахт, бута ва ўтчил ўсимликларнинг баргида бўлади. Баргларнинг томирланишини ўрганиш палеоботаникада ҳамда ўсимликларни системага солишда эътиборга оли-надиган доимий белгилардандир. Томирланиш системаси бир ўсимлиқдаги барг пластин-касида ҳам ҳар хил бўлиши мумкин. Масалан, пастки ярус-дан юқори ярусга қараб томирлар ошиб боради, яъни паст-даги сояроқца жойлашган баргларга нисбатан устки серёруғ ярусда жойлашган баргларда томирланиш кўпроқ ривож-ланади. Бу қонунни 1902—1904 йилларда буюк олим В. Р. Заленский кашф этган. Баргнинг новда ўқида жойлашиш тартиби. Ўсимликлар-нинг барглари новда ўқида маълум бир қонун асосида жойлашиб радиал симметрия ҳосил қилади. Баргнинг новда ўқида жойлашиши бир неча хилдир: а) навбатли, кетма-кет ёки спираль жойлашиш — бун-да барглар ҳар бир бўғинда биттадан чиқади ва новда бўйлаб пастдан юқорига қараб жойлашади. Баргларнинг шу та-риқа жойлашишига навбатли, кетма-кет ёки спираль жой-лашиш деб аталади (атиргулдошлар, 9-расм, А). б) новданинг ҳар қайси бўғинида иккита барг бир-би-рига қарама-қарши жойлашган бўлса қарама-қарши жой-лашиш деб аталади (лабгулдошлар, сигирқуйруқдошлар, сирень ва бошқа ўсимликларда) (9-расм, Б). Бунда юқори-даги иккита қўшни жуфт барглар, пастдаги жуфт барглар-га соя туширмайди; в) ҳар бўғимда бир нечтадан барг тўп бўлиб жойлаши-шига ҳалқасимон жойлашиш деб аталади (элодея, олеандр. 9-расм. Новдада баргларнинг жойлашиши: А — навбатли, кетма-кет ёки спираль (шафтоли-Регаса уи1§ап8); Б — қарама-қарши супротив (лигуструм- Ьу£и$1шт); В — ҳалқасимон (олеандр-Кегшт окапйга). 9-расм В). Буларда қўшни давралар бир-бирининг устига жойлашмасдан, улар навбатлашиб, юқори ва пастки давра барглари ўртасидаги оралиқцан жой олади. Баргларнинг пояга жойлашиш тартиби ирсий белги бўлиб, ҳар қайси оилаларда маълум тартибда жойлашади. Барг мозаикаси. Новданинг ўсиши натижасида унда жойлашган баргларнинг тартиби ҳам ўзгаради. Айниқса, поянинг бир текис ўсмаслиги, бўғим оралиқларининг бу-рилишига ва барглар жойлашиш бурчакларининг ўзгари- шига сабаб бўлади. Бу ўзгариш ёруғлик шароитига боғ-лиқ. Шуниси диққатга сазоворки, барча ўсимликларнинг барг пластинкалари бир-бирига нисбатан қуёш нурини тўсмай жойлашади. Бу ҳодисага барг мозаикаси ёки барг нақшлари деб аталади. Барг мозаикаси айниқса, дарахт ва буталарнинг плагитроп новда ва шохчаларида (жўка, ўткир баргли заранг, қайрағоч ва бошқа дарахтларда) плюш, ге-рань, тамаки, зубтурум ва бошқа ўтчил ўсимликларда уч-райди. Баргларнинг хилма-хиллиги. Одатда, бир ўсимликнинг танасида жойлашган барг шапалоғи шакл тузилиши жи- ҳатидан ҳар хил бўлади. Уруғдан униб чиққан ўсимлик-никг биринчи чинбарги — уруғпалла ҳисобланади, у мур-такнинг дифференциялашишидан ҳосил бўлади. Уруғпал-ла катта-кичиклиги, шакли ва бажарадиган вазифаси жи-ҳатидан ундан кейин ривожланадиган барглардан фарқ қилади. Уруғпаллалар шакли жиҳатидан оддий, юмалоқ ёки тухумсимон (лабгулдошлар, атиргулдошлар), ёки нокси-мон (гулхайридошлар), буйраксимон (капалаккгулдошлар), ништарсимон ёки ланцетсимон (итузумдошлар), узунчоқ (зубтурумдошлар) ва ҳоказо бўлади. Кўпчилик ўсимликларда уруғпаллалар униб ер устига чиқади, яшил рангга киради ва ўсимликнинг фотосинтез жараёни борувчи органига айланади. Баъзи ўсимликлар (эман, шўра, нўхат ва бошқалар)да уруғпаллалар ер ости- да қолиб, ғамловчи орган вазифасини бажаради. Уруғпал-лаларнинг ҳосил бўлиши ўсимта ёки майса даври деб ата-лади. Майса давридан кейин ўсимликларнинг ювенил (лот. ювенилус — ёш) даври келади. Бунда ўсимлик ёшлик даврига хос кўринишга эга бўлган бир қатор ҳақиқий (би-ринчи ва иккинчи) барглардан ташкил топади. Бу барглар анча майда ва содда тузилишга эга (қулупнай, ловия, шум-тол, наъматак, боршевик, ойболтирғон ва бошқаларда), шундан сўнг бошқача шаклга кирадиган барглар ҳосил бўлади. Барглари мураккаб тузилишга эга бўлган ўсимликлар-нинг уруғпаллаларидан кейин пайдо бўладиган барглар-нинг биттаси ёки бир нечтаси оддий бўлади. Кейинчалик юзага келадиганлари эса аста-секин мураккаблашиб, пи- ровордида типик патсимон мураккаб баргларга айланади (5-расм, 15-20). Ювенил даврдан сўнг ўсимликларнинг имматур (лот. генерацио — туғилиш, келиб чиқиш, яратилиш) гул ҳосил қилиш даврлари бошланади. Бу даврда пайдо бўладиган барглар шакл тузилиши жиҳатидан уч хил: пастки, ўрта ва устки барглардан ташкил топади. Пастки ёки катафилл (юнон. ката —пастки; фи-л о н — барг) барглар одатда, кичик, пластинкаси тарақ-қий этмаган барг асосидан иборат бўлиб, шаклан оч яшил, қўнғир рангли ёки барг қинларига ўхшашдир. Булар купин-ча пиёзбош (лола, зафар), илдиз пояли кўп йиллик ўтчил ўсимликлар (отқулоқ, ровоч, чукри за 6ошқалар)нинг ба-ҳордан янгитдан ривожланадиган новдаларида ҳосил бўла- ди. Уларнинг асосий вазифаси куртаклаони ҳимоя қилиш-дир (5-расм, 21— 24). Катафилл барглардан сўнг яхши тараққий этган чин ёки ҳақиқий яшил рангга эга бўлган ассимиляция вазифа-сини бажарадиган ўрта барглар ривожланади (5-расм, 21). Ўтчил ўсимликларнинг новда учида, айниқса гул ва тўпгул-лар яқинида гипсофилл (юнон. гипсо — устки; фил-л о н — барг), яъни устки ёки гул ёнбарглар пайдо бўлади. Бу шаклининг анча соддалиги билан ўрта барглардан фарқ қилади (5-расм, 5—9). Тропик ўрмонларда ўсувчи ўсим- ликларнинг устки ёки гулёнбарглари қизил, қирмизи оқ рангда бўлиб, ҳашаротларни ўзига жалб этади (масалан, арумлошлар оиласидан АпШигшт, 2ап1ес1е8с1ш, кала ва бошқалар). Бирор ўсимлик новдасидаги ёки поясидаги баргларнинг ҳархил шаклда бўлишига гетерофилия (юнон. гетерос — турлича) деб аталади. Бу айниқса, сувда ўсувчи ўсим-ликларда кўп учрайди. Ьу ўсимликларнинг сув остидага барг-лари қирқилган ёки узун лентасимон, сувнинг юзасидаги барглари эса бугунлай бошқача шаклдалиги бундай ўзга-ришлари билан экологик шароитга мослашади. Масалан, ўқбаргнинг сув остидаги барглари бандсиз ва жуда ҳам нозик лентасимон шаклда, сув юзасидаги барглари эса мустаҳкам банд ва барг шапалоғидан иборат. Сув остида-ги ва сув юзасидаги барглар нафақат морфологик, ҳаттоки анатомик тузилиши жиҳатидан ҳам бир- биридан фарқ қи гсади Экологик шарош ғаъ< йрида ҳосил бўладиган гетеро-филия ҳодисасини иссиқхоналарда ўстирилган австралия акацияси мисолиаа кўргои мумкин. Намлик етарли бўлган-да унйб чиққан ўсимтанинг уруғпаллаларидан кейин ри-вожланадигэн жуфт патсимон барглари, филлодий (юнон. филлон —барг; эйдос —қиёфа деб аталадиган баргга сшаган кенг барг бандида қосил бўлади (10-расм. 3). I герофилия тут, эвкалипт, ёввойи нок каби қуруқлиқда ўсувчи ўсимликларда ҳам куринади. 10-расм. Гетерофилия: 1 — сув айиқтовони, 2— найзабарг, 3 — акация; подв-сув остидаги барглар, ¥-плав — сув бетидаги барглар; возд — ҳавои барглар; ф — феллодея. Фойдаланилган адабиётлар рўйхати 1. Агрохимия (Под ред. Б.   А.   Ягодина). Москва, 1982. 2.Вопросы агротехники возделывания лекарственных культур. Часть 1, Москва, 1978. 3. Справочник по лекарственным культурам. Воронеж, 1963. 4. Холматов Х.   Х., А.   И.   Қосимов русча-латинча-ўзбекча доривор ўсимликлар луғати, Тошкент, 1992. 5. Холматов Х.   Х., Аҳмедов Ў.   А. „Фармакогнозия“, Тошкент, 2007 й. 6. Мусаев Б.   С. „Ўғит қўллаш тизими“, Тошкент, 1998. 7. Атабоева Ҳ.   Н.   ва бошқалар. Тошкент, 1995. Ўсимликшунослик. 8. Мурдахаев Ю.   М. Лекарсвенные культуры в Узбекистане, Ташкент, 2001. 9. Мурдахаев Ю.   М. Ўзбекистонда ватан топган доривор ўсимликлар. Тошкент, 1990. 10. Турова А.   Д. Сапожникова Э.   Н. Лекарственные растения СССР и их применение. Москва, 1982. 11. Мусаев Б.   С. Агрокимё. Тошкент, 2001. 12. Эрматов А. Суғориладиган деҳқончилик. Тошкент, 1983. 13. Холматов Х.   Х., Ҳабибов. Ўзбекистон доривор ўсимликлари. Тошкент, 1971. 14. Атлас ареалов и ресурсов лекарственных растений СССР. Москва, 1976.

Похожие

Поя, унинг функцияси, морфологик ва анатомик тузилиши
Юксак ўсимликларнинг вегетатив органлари
Ўсимлик органларининг ҳосил бўлиши
Апомиксис
Ботаника фани, булимлари ва уни фармация сохасидаги ахамияти. Ўсимлик хужайраси. Цитоплазма