Раъногуллилар қабиласи Росалес - Ботаника - Рефераты

Раъногуллилар қабиласи Росалес

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

4699.5 KB

Раъно гуллилар қабиласи Росалес Режа: 1. Раъногуллилар қабиласининг таснифланиши. 2. Тобулғилар кенжа оиласи вакилларининг тузилишидаги ўзига хос хусусиятлар. 3. Раънолар кенжа оиласи вакилларининг тузилиши ва аҳамияти. 4. Олмалар кенжа оиласи вакилларининг тузилиши ва халқ хўжалигидаги аҳамияти. 5. Олхўрилар кенжа оиласи вакилларининг тузилиши ва аҳамияти . 6. Тошёраргуллилар қабиласи ҳақида умумий маълумот.

Қабилага мансуб турлар дарахт, бута ва ўтсимон ўсимликлар. Барглари навбатлашиб ёки қарама-қарши жойлашган, оддий ёки мураккаб. Гуллари қўш жинсли ёки алоҳида жинсли. Гул қўрғони 5 аъзоли. Чангчилари кўп. Уруғчиси апокарп, айрим ҳолларда синкарп. Меваси турли-туман тузилишли, (ёнғоқча, данак ёки бошоқча) Ўсимликлар систематикаси фанининг кўпчилик намояндалари бу қабила таркибида Посаcэаэ, Сахифраграcэаэ, Cрасуллаcэаэ ва бошқа шунга яқин оилаларнинг киритилишини қонуний деб биладилар. Уларнинг фикрича, бу қабила улкан филогенетик боғлам бўлиб, ўзининг келиб чиқиши билан буларга кўпгина икки паллали ўсимликлар Фабаcэаэ, Мйраcэаэ оилалари шу қабила билан узвий боғлиқ деб қарайдилар. Биз Тахтаджян систематикасига суянган ҳолда Раъногулдошлар оиласини ўз белгилари билан унга яқин бўлган иккита тропик ўлкалар учун хос унча катта бўлмаган (Чрисобаланаcэаэ ва Неурадаcэаэ) икки оилани бирлаштирган алоҳида Раъногуллилар (Росалес) қабиласига ажратилади. Раъногулдошлар оиласи — Росаcэаэ Оиланинг 120 туркумга мансуб 2.000 дан ортик тури Шимолий ярим шарнинг ўрта иқлимли минтақасида тарқалган. Ҳамдўстлик мамлакатларида 50 туркумга мансуб 700 дан ортиқ тур, шу жумладан, Ўрта Осиёда 38 туркум, 263 турга мансуб ўсимликлар ўсади. Булар дарахт, бута, ярим бута ва ўт ўсимлик. Барглари навбатлашиб жойлашган, ёнбаргли, оддий, бутун ёки учбаргли, тожсимон-панжасимон ёки мураккаб барг. Гуллари барг қўлтиғида жойлашган, якка ёки гул тўпламида, кўш жинсли. Кўш гул қўрғонли, актиноморф, беш аъзоли, гул косача барглари туташ эмас, эркин; оқ, сариқ, кизил, айрим ҳолларда ҳаворанг. Чангчилари кўп сонли, тугунчаси усткидан осткига қадар, 5 хонали. Гул формуласи: Cа (5)5 Cо 5 А ∞ Г ∞ . Меваси қуруқ ёнғоқ, ширали данак, мураккаб данак ёки ёнғоқ мева. Уруғи эндоспермсиз, таркибида ёғ, оқсил, айрим ҳолларда, амигдалин гликозиди учрайди. Оила таркибига Европа, Осиё ва Американинг ўрта иклимли минтақаларида тарқалган мевали дарахтларнинг аксарият қисми киради. Меваси

витаминлар, карбонсувлар, органик кислоталар, эфир мойларга бой. Шу сабабли улар озик-овқат учун муҳим аҳамиятга эга. Оила бир нечта кенжа (кичик) оилаларга бўлинади. Тобулғилар кенжа оиласи — Спираэлоидеаэ Тобулғилар кенжа оиласи вакиллари бута ўсимлик. Барглари навбатлашиб жойлашган, айрим ҳолларда қарама-қарши, гуллари кўш жинсли, актиноморф, гул кўрғони беш аъзоли, турли хил тузилишли, гул тўпламида тож барглари 5 та, чангчилари кўп, айрим ҳолларда 10 та ёки 5 та, гул ўрни текис, тугунчаси устки, меваси тўп барг. Асосий туркуми тобулғи бўлиб, унинг Ўрта Осиёда тошли тоғ ёнбағирларида, оҳактошлар. арчазорлар ва дарё соҳилларида ўсадиган балжуан тобулғиси (С. балдсчуаниcа) тош ва шағалли тоғ ёнғоқзорларида учрайдиган тукли тубулға (С. пилоса) ва чойўтсимон тобулғи (С. ҳйпериcифолиа) каби турлари кенг тарқалган. Раънолар кенжа оиласи — Росоидеаэ Раънолар кенжа оиласи вакиллари бута ва ўт шаклидаги усимлик. Барглари тоқ патсимон мураккаб ёнбаргли. Гуллари, одатда, актиноморф, қўш гул қўрғонли, тугунчаси устки ёки ўрта. Меваси япроқча, данак, айрим ҳолларда этли, ёнғоқча гул ўрнига ботган ҳолда жойлашган (итбурун, қулупнай, маймунжонларнинг мевасига ўхшаш). Итбурун ёки наъматак (Роса. cанина) раънолар туркумининг Ҳамдўстлик мамлакатларида 150 га яқин тури, шу жумладан, Ўрта Осиёда 39 тури маълум. Буларнинг аксарият қисми тиканли бута, барглари тоқ патсимон мураккаб, уруғчиси гул ўрни билан туташ, унинг ичида кўп сонли данакчалар мавжуд бўлиб, ундан ёлғон мева шаклланади. Ўзбекистонда бу туркумнинг ғовак наъматак (Р. лаха), Федченко наъматаги (Р. федтсченкоана), Самарқанд наъматаги (Р. мараcандиcа), итбурун (Р. cанина) деб номланган турлари кенг тарқалган ( 25-расм ). Улар витаминларга бой ўсимликлар бўлиб, меваси таркибида А, Б, C, Д витаминлари кўплиги туфайли қимматли ҳисобланади.

Кўпгина маданий атиргуллар келиб чиқишига кўра табиий ҳолда тарқалган ёввойи наъматак билан боғлиқ. Уларнинг оқ атиргул (Роса алба), Хитой атиргули (Р. чиненсис), қирқ оғайни (Р. доместиcа), гули раъно (Р. мультифлора) сингари турлари гулхоналарда ўстирилишидан ташқари муҳим эфир мойли ўсимликлардан ҳисобланади. Қадим-қадим замонлардан бери Ўрта Осиё халқлари бу ўсимликларнинг тож баргларидан ҳар хил мурабболар ва ниҳоятда хушбўй ичимлик — гулоб тайёрлашган. Маймунжон (Рубус) туркумининг 6 тури Ўзбекистонда ўт ўсимликларга бой тош ва шағал тошли аралаш тупроқли тоғ ёнбағирларида ўсади. Уларнинг зангори маймунжон (Рубус cаэсиус), оддий маймунжон (Р. идаэус), қора маймунжон (Р. сангуинеус) деб номланган турлари ўсади, уларнинг барчаси тиканли бута шаклидаги ўсимлик. Қулупнай (Фрагариа) — ертутнинг ёввойи ҳолда 6, маданий ҳолда 2 тури учрайди. Уларнинг аксарият қисми кўп йиллик ўт ўсимлик. Баргларининг охири мўйловга айланган, меваси ширали ёлғон мева, кўпинча, қизил рангли. Олмалар кенжа оиласи — Малоидеаэ. Олмалар оиласи вакиллари дарахт ва бута шаклидаги ўсимлик уруғчиси битта мева баргидан шаклланган, тугунчаси остки. Меваси ширали. Ўзбекистонда учрайдиган вакилларнинг аксарият қисми мева дарахтлари ҳисобланади. Олма (Малус) туркумининг 4 тури Ўрта Осиёда ёввойи ҳолда учрайди. Гули соябон гул тўпламига йиғилган, тугунчасининг устунчаси туб қисмида туташ, мевасида тошсимон ҳужайралар учрамайди, тугунчаси 4-6 хонали, четдан чангланади. Олманинг 30 дан ортиқ маданийлаштирилган тури маълум. Туркумнинг кенг тарқалган турларидан бири маданий олма (Малус доместиcа). Гули қизғиш, оқиш рангли, меваси турли-туман ранг ва таъмли ( 26-расм ). Олма Ўрта Осиё ва Европа мамлакатларининг муҳим мева дарахтларидан ҳисобланади. У қадим замонлардан буён Ўрта Европада, хусусан, Греция, Италия, Швейцария мамлакатларида тарқалган. Тропик

мамлакатларда олма у қадар қимматли эмас, чунки унинг меваси тез орада унсимон массага ай-ланади ва бизнинг мамлакатларимиздагидек ширин бўлмайди. Нок (Пйрус) туркумининг вакиллари, асосан, Ўрта Осиё ва Кавказ ўлкаларида таркалган. Туркумнинг 25 га яқин туридан Ўрта Осиёда 5 таси ёввойи ҳолда учрайди. Олмадан гулнинг сохта ёки даста тўп гулларида учраши билан фарқ қилади. Бу туркумнинг муҳим турларидан маданий нок (Пйрус доместиcа) ҳисобланади. Баланд бўйли дарахт, барглари юраксимон ёки юмалок, узун бандли, ялтироқ, четлари қирқилмаган, муҳим хўжалик аҳамиятига эга бўлган мева дарахти. 5.000 га яқин маданийлаштирилган навлари маълум, ўз аҳамиятига кўра олмадан сўнг иккинчи ўринда туради. Дўлана (Cратаэгус) туркумининг вакиллари ҳам дарахт ўсимлик бўлиб, Ўрта Осиёда 22 тури ёввойи ҳолда кенг тарқалган. Булар орасида, айниқса, сариқ дўлана (Cратаэгус понтиcа) ва қизил дўлана (C. туркестаниcа) кенг тарқалган. У олма, нок сингари инсон томонидан севиб тановул қилинадиган муҳим ўсимликлардан ҳисобланади . Олхўридошлар кенжа оиласи — Пруноидеаэ. Олхўридошлар кенжа оиласи вакилларининг аксарият қисми дарахт ва бута шаклидаги ўсимлик. Уларнинг барги бутун, ёнбарглари тўкиладиган. Гул ўрни ботиқ бокал шаклида, тугунча билан туташмаган. Уруғчиси битта мева баргидан ташкил топган, тугунчаси гул бўлакларининг ўрта қисмида жойлашган. Меваси данакли. Гул формуласи Cа 5 Cо 5 А ∞ Г 1 . Олхўри ҳам муҳим мева ўсимликларидан ҳисобланади. Кенжа синфининг Ўзбекистонда кенг тарқалган туркумлари Олхўри (Прунус), гилос (Cэрасус), бодом (Амйгдалус), шафтоли (Персиcа), ўрик (Армениаcа) ҳисобланади. Олхўрилар (Прунус) туркумига Ўзбекистонда олхўри (П. доместиcа), тоғ олчаси (П. дивариcата), қизил султон (П. инситида) кабилар киради. Булар орасида олхўри (Р. доместиcа) муҳим мева ўсимлиги ҳисобланади. Уни аждодларимиз (бундан 4.000 йил илгари) олхўриларнинг бир нечта ёввойи

турларини чатиштириш йўли билан ҳозирги маданий ҳолатига келтиришга муваффақ бўлганлар. Ҳозирги кунда унинг 200 дан ортиқ нави маълум. Гилос (Cэрасус авиум), олча (С. вульгарис), чия (C. тиансчаниcа) қабилар шулар жумласидан ( 27-расм ). Бу туркумнинг барча турлари ҳам аҳоли томонидан севиб истеъмол қилинади. Бодом (Амйгдалус) — дарахт, кўпинча бута шаклида ҳам учрайди. Бу туркумнинг Ўрта Осиёда 9 тури кенг тарқалган. Шу жумладан, А.cоммунис, бутасимон А. бучариcа ва А. спиносиссима деб номланган турлари Ўзбекистонда ёввойи ҳолда кенг тарқалган. Шулар орасида А. cоммунис маданийлаштирилган бўлиб, саноат аҳамиятига эга бўлган техник экинлардан ҳисобланади. У ҳозирги пайтда Марказий Осиё Мўғўлистон, Хитой, АҚШ, Аргентина, Австралия, Жанубий Африка мамлакатларида ўстирилади. Ёввойи ҳолда фақат Ўрта Осиёда учрайди. Севиб озиқланадиган хушхўр данак ва қимматбаҳо ёғ берадиган техник экин ҳисобланади. Бодом турлари таркибида амигдалин алкалоиди бўлганлиги туфайли илмий ва халқ табобатида ҳам кенг қўлланилади. Ўрик (зардоли — Армениаcа) аксарият ҳолларда дарахт ўсимлик. Унинг 8 тури (Хржановский, 1982) фанда маълум. Ўрик ҳалқимизнинг хушхўр мевасидан бири. Меваси этли, ширин, айрим навларининг қуритилган меваси этида 50-70% га қадар шакар, турли-туман витаминлар бор. Уруғининг таркибида 25% га қадар оқсил, 50% га қадар ёғ сақланади. Қимматбаҳо озиқ- овқат ва ёғ берадиган техник ўсимлик ҳисобланади. Ўрикнинг мағзи (уруғи) ҳам хушхўр бўлиб, қандолатчиликда қўлланилади. Ўрикнинг ёввойи турлари Ўрта Осиё (Тян-Шан), Хитой, Кавказ ва Шимолий Америкада учрайди. Шафтоли (Персиcа вульгарис) й қадар катта бўлмаган дарахт. Ўрикдан баргининг чўзиқ наштарсимон бўлиши, гулининг баргига нисбатан эрта очилиши ва мевасининг тузилиши билан фарқ қилади. Бу ўсимлик ҳам қимматли озиқа бўлиб, мевасининг таркибида 15% га қадар шакар, ҳар хил

витаминлар, уруғининг таркибида 58% га қадар ёғ бор. Ўзбекистонда 10 дан ортиқ нави мавжуд. Шафтоли мағзидан табобатчиликда кенг фойдаланилади. Тошёраргуллилар қабиласи — Сахифрагалес Кўп йиллик ва бир йиллик ўт, айрим ҳолларда бута ёки бутача ўсимлик. Барглари қарама-қарши ёки навбатлашиб жойлашган, айрим ҳолларда ҳалқа шаклида. Гуллари турли хилдаги гул тўпламларида якка жойлашган, одатда, икки жинсли, актиноморф, айрим ҳолларда зигоморф, қўш гул қўрғонли. Тож барглари эркин. Чангчиларининг сони косача барглари сонига тенг ёки ундан икки баробар кўп, эркин. Меваси кўсакча, уруғи эндоспермли. Қабила ўзида 13 оилани мужассамлаштирган. Қуйида қабиланинг семизак- дошлар (Cрассулаcэаэ), қорақатдошлар (Сахифрагаcэаэ) оилалари ҳақида тўхталамиз. Семизакдошлар оиласи — Cрассулаcэаэ Таркибида ер юзининг илиқ ва курук вилоятларида тарқалган 30 туркумга мансуб 1.500 га яқин тури мавжуд. Ўрта Осиёда 7 туркумга мансуб 42 тури тоғ ва яйлов зоналарининг нам, шағал аралаш майин тупроқларида ўсади. Уларнинг аксарият қисми кўп йиллик, танаси этли ксерофит ўт ўсимлик. Барглари этли, бутун, навбатлашиб ёки қарама-қарши жойлашган. Гуллари турли хилдаги гул тўпламларида, кўш жинсли, актиноморф, одатда 5 аъзоли, лекин аъзоларининг сони ўзгарувчан. Тож барглари эркин. Гул формуласи:Cа 5 Cо 3 А 5+5 Г 5 . Меваси — тўп барг ёки, айрим ҳолларда, кўсакча, уруғи эндоспермсиз. Оиланинг асосий туркумлари семизак (Седум), сохта семизак (Пседоседум) ва тиловут (Росулариа). Семизак (Седум) кўп йиллик ёки бир йиллик ўсимлик, барглари этли, гули кўш жинсли, гул қўрғони беш аъзоли. Ўрта Осиёда унинг 8 тури тарқалган бўлиб, улар орасида тоғ зонасининг шағяал, тош аралаш, нам тупроқларида ўсадиган кўп йиллик гибрид семизўти (С. ҳйбридум), тоғнинг ҳарсанг тошлари ёриқларида ўсувчи кўп йиллик алберт семизўти (С. албертии),

шағал ва тошли тоғ ёнбарирларида учрайдиган бир йиллик беш аъзоли семизўт (С. пентапеталум) сингари турлари диққатга сазовордир. Сохта семизўтлар (Псеудоседум) туркумининг 9 тури Ўрта Осиёда борлиги аниқланган. Улар кўп йиллик, бўйи 25-50 см тик ўсувчи, барглари бандсиз, қаламсимон, тўпгули оч пушти ёки пушти рангли. Аксарият қисми тоғ ва яйлов зоналарининг сернам шағалли тош қояларининг сояларида ўсади. Бизнинг шароитимизда Ливен сохта семизўти (Псеудоседум лиэвении), узун-тиш сохта семизўти (П. лонгидетатум), кўк пояли сохта семизўт (Р. мультиcауле) сингари турлари эътиборга молик. Тиловўт (Росулариа) туркумининг Ўрта Осиёда 12 тури тарқалган бўлиб, уларнинг ҳам аксарият қисми тоғ ва яйлов зоналарининг шағал аралаш, тошлоқли, намликка бой майин тупроқларида, арчазорларда, тош ёриқларида ўсади. Бу туркумнинг рўваксимон тиловўт (Расулариа паниcулата) ва Борисов тиловўти (Р. Бориссоваэ) деб номланган турлари кенг тарқалган. Қорақатдошлар оиласи — Сахифрагасеаэ Оиланинг 35 туркумга мансуб 600 дан ортиқ тури шимолий ярим шарнинг совуқ ва ўрта иқлимли минтақа ва, айрим ҳолларда, баланд тоғ чўққиларида тарқалган. Ўрта Осиёда 6 туркумга мансуб 33 тури ва яйлов зоналарининг ёнбағирлари, намликка бой жарликлар, дарахтзор, бутазор ва арчазорларда тарқалган. Бу оиланинг тошёрар (Сахифага), қорақат (Рибес), ёввойи жасмин (Пҳилодельпҳус) сингари турлари эътиборга лойиқ. Тошёрарлар (Сахифрага) туркумига мансуб ўсимликларнинг аксарият қисми кўп йиллик ўт ўсимлик бўлиб, Ҳамдўстлик мамлакатларида 80, шу жумладан, Ўрта Осиёда 10 тури тоғ ва яйлов зоналарининг тошлок. ва ҳарсанг тошлари орасида, сернам шағал ва тош аралаш тупроқларида, дарё ирмоқлари бўйида ўсади. Туркумнинг серсув балчиқлашган тоғ ёнбағирларида ўсадиган кўп йиллик ботқоқ тошёрари (Сахифрага ҳирсутус), нам тошли ва шағалли тоғ ёнбағирларида ўсувчи ингичка баргли тошёрар (С. стенопҳйлла), тошли ва шаралли тоғ ён бағирларида ўсувчи йирик баргли тошёрар (С. Macrocалйх) сингари турлари кўзга ташланади.

Жасмин (Пҳилодельпҳус) туркумининг факат бир Кавказ ёввойи жасмини (Пҳ. cауcасиcус) деб аталадиган, бўйи 3 метргача бўлган, новдалари қизғиш, барглари чўзиқ эллипсимон ёки лантсетсимон, гуллари сарғиш, апрель ойида гулловчи тури хушманзара ўсимлик сифатида ўстирилади. Қорақат (Рибес) туркумининг Ҳамдўстлик мамлакатларида 36, шу жумладан, Ўрта Осиёда 10 тури тарқалган бўлиб, уларнинг аксарият қисми бута, адир ва тоғ зоналарининг тоғ ёнбағирларида ўсади. Қорақатнинг тоғ зонасининг шағалли, тошлоқ, бутазор тоғ ёнбарирларида, дарё соҳилларида ўсадиган қора қорақат (Рибес меери), дарё соҳили, бутазорлар, тошли тоғ ёнбарирларида ўсувчи тош қорақати (Р. сахатиле) каби турлари ўзига хос манзара ҳосил қилади.

25-расм . Наъматак (Роса) : 1 – Р. c иннамомеанинг гуллаган шохи; 2 – Р. c иннамомеанинг меваси; 3 – Р. пимпинеллифолиа гулининг кесими; 4 – Р. c анина мевасининг кесими; 5 – Р. томентоса гулининг диаграммаси.12 3 4 5

26-расм . Олма (Малус доместиcа) : 1 – гуллаб турган шохи; 2 – гулининг кесими (тожбаргсиз); 3 – мевалари; 4 – мевасининг к ў ндаланг кесими; 5 – уру ғ и.1 2 3 4 5

27-расм . Олча (Cэрасус вульгарис) : 1 – гуллаган шохи; 2 – гулининг кесими; 3 – мевалари; 4 – мевасининг кесими; 5 – Падус па c эмоса гулининг кесими . 13 4 52

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Буригин В. А., Жонгуразов Ф. Х . Ботаника. Тошкент, “Ўқитувчи”, 1977. 2. Курсанов А. ва бошқалар . Ботаника. Тошкент Ўрта ва Олий мактаб Давлат нашриёти. 1963. 3. Мустафаев С. М . Ботаника. Тошкент, “Ўзбекистон”, 2002. 4. Саҳобиддинов С. С . Ўсимликлар систематикаси. Тошкент, “Ўқитувчи”, 1976. 5. Худойқулов С. М., Назаренко Л. Н . Ўсимликлар систематикасидан амалий машғулот. “Ўқитувчи”, Тошкент, 1984. 6. Зокиров К. З., Жамолхонов Х. А . Ботаникадан русча-ўзбекча энциклопедик луғат. И том. “Ўқитувчи” Тошкент, 1973.

Похожие

Дуккакгуллилар қабиласи Фабалес

Айиқтовонгуллилар қабиласи Ранунcулалес

Магнолиягуллилар қабиласи Магнолиалес

Гулхайригуллилар қабиласи Малвалес

Псилофитсимонлар ва псилотсимонлар бўлимлари