Гулхайригуллилар қабиласи Малвалес - Ботаника - Рефераты

Гулхайригуллилар қабиласи Малвалес

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

3122 KB

Гулхайригуллилар қабиласи Малвалес Режа : 1. Гулхайридошлар оиласи вакилларининг тузилишидаги ўзига хос хусусиятлар ва хўжаликдаги аҳамияти. 2. Баобабдошлар оиласи вакилларининг тузилиши ва аҳамияти. 3. Шоколодгулдошлар оиласи вакилларининг тузилиши ва хўжаликдаги аҳамияти.

Гулхайригуллилар дарахт, бута ва ўт ўсимлик, барглари оддий ёки айрим ҳолларда мураккаб, одатда ён баргчали, гуллари катта, беш аъзоли, актиноморф, қўш аъзоли, қўш гул қўрғонли. Гул коса ва гултож барглари эркин ҳолда жойлашган, туташ эмас. Чангчилари, одатда, икки қатор доира шаклида жойлашган. Ташқи доирада жойлашган чангчилар, кўпинча, ривожланмаган. Ички доирадаги чангчилар чанг ипларини шохланиши натижасида кўп сонли. Чанг иплари бирлашиб даста, тўда ёки найчага айланган, бу найни уруғчи ўраб туради. Уруғчиси ценокарп, тугунчаси устки бир, икки ёки кўп мева баргидан шаклланган. Меваси қуруқ мева, айрим ҳолларда данаксимон ёки резавор мева. Уруғи эндоспермсиз. Қабиланинг характерли белгиларидан унинг поясида ва, хусусан, пўстлоғида склеренхима толаларининг бўлиши, поянинг шохланган туклар билан қопланганлиги, шилимшиқ ҳужайралар ва, айрим ҳолларда, шилимшиқ оқими мавжуд махсус каналларнинг бўлишидир. Тахтаджян (1987) системасида бу қабилага кирувчи оилаларнинг сони ўнта. Биз қуйида гулхайридошлар (Малваcэаэ), баобабдошлар (Бомбаcаcэаэ) ва шокаладгулдошлар (Стерcулиаcэаэ) каби оилалар тўғрисида фикр юритамиз. Гулхайридошлар оиласи — Малваcэаэ Оиланинг 70 туркумга мансуб 900 дан ортиқ тури ер юзининг тропик қисмида ва, айрим ҳолларда, ўрта иқлимли кенгликда ўсади. Ҳамдўстлик мамлакатларида унинг 12 туркумга мансуб 72 тури учрайди. Булар дарахт, бута ва ўт ўсимлик. Барглари навбатлашиб жойлашган, оддий, панжасимон. Гули якка барг қўлтиғида, айрим ҳолларда, поянинг учида жойлашган. Қўш гул қўрғонли. Косача барглари туташ, 5 та, айрим ҳолларда 3 тадан 6-10 тага қадар, туташ эмас. Тож барглари туташган. Тугунчаси уч ёки ундан ортиқ мева баргларининг бирлашишидан шаклланган, устунча ва тумшуқчали. Гул формуласи Cа3(3)+(6-10) Cо 5 А ∞ Г ∞ . Меваси кўсакча ёки бир қанча ёнғоқчалар тўпламидан иборат. Уруғи эндоспермли. Ўзбекистонда гулхайри туркумига мансуб дағал каноп (Абутилон), бўритароқ (Ҳибисcус), тугмачагул (Малва),

бахмалгул (Алтҳеа) турлари кенг тарқалган. Булардан ташқари оиланинг ғўза (Госсйпиум) туркуми Ўрта Осиё республикаларида маданий ўсимлик сифатида катта майдонларда ўстирилади. Ғўза (Госсйпиум) туркумининг асосий турларидан 76 тури ер юзининг тропик, субтропик ва ўрта иқлимли минтақаларида тарқалган бўлиб, аксарият қисми, кўп йиллик бута, лекин маданийлаштирилганлиги бир йиллик ўсимлик. Жаҳонда ишлатиладиган толанинг 75% ғўзадан олинади. Уруғидан ёғ олинади, тож барглари эса бўёқ учун ишлатилади. Булар орасида доривор ва манзарали турлари ҳам бор. Ғўза ( 20-расм ) жаҳонда 14 млн. гектар ерга экилиб, унинг ярми Осиё мамлакатларига тўғри келади. Ўрта Осиёда ғўза экиладиган ерларнинг умумий майдони 4 млн. га тенг. Ғўза қадим замонлардан бери маданий ўсимлик сифатида экиб келинмокда. У эрамиздан 3.000 йил илгари ҳам маълум бўлган. Ундан тола ва ёғдан ташқари, чорва моллари учун муҳим бўлган шулха ва кунжара ҳам олинади. Ўзбекистонда унинг Г. ҳирсутум ва Г ҳербаcэум турлари нисбатан кўп экилади. Гулхайри (Алтҳаэcа) туркумининг 12 тури кенг тарқалган. Улар орасида доривор гулхайри (Алтҳаэа оффиcиналис) муҳим аҳамиятга эга ( 21-расм ). Унинг бўйи 70-150 см, пояси шохланган, тик ўсади, барглари тухумсимон, учбурчак, юраксимон, баъзан уч бўлакли. Гули барг қўлтиғида жойлашган оч пушти ва қизил рангда. Меваси бир хонали ёнғоқчалар тўпламидан иборат. Гулхайри (А. оффиcиналис) муҳим доривор ўсимлик, унинг илдизи, пояси ва барги турли хил ичак-ошқозон касалликларини даволашда ишлатилади. Тож барглари эса бўёқ олишда қўл келади. Бу ўсимликдан олинган бўёк ип, жун ва ипак матолар бўяшда ҳамда кондитер саноатида, озиқ-овқат маҳсулотларига ранг беришда қўлланилади. Туркумнинг канопсимон гулхайри (А. cаннабина), Арман гулхайриси (А. армениаcа) сингари турлари Ўзбекистонда кенг тарқалган. Бахмалгул (Алcэа) туркумининг 60 га якин тури ер юзиниинг турли туман, ўлкаларида кенг тарқалган. Унинг Ўзбекистонда оқ бахмалгул (А. нудифлора), пушти бахмалгул (А. литвиновии) сингари турлари чўл, адир ва

тоғ ёнбағирларида экинлар орасида ўсади. Озиқ-овқат саноатида ишлатиладиган муҳим бўёқбоп ўсимлик ҳисобланади. Тугмачагул (Малва) туркумининг 125 тури маълум. Ўзбекистонда унинг бефарқ тугмачагул (М. неглеcта), Мовритон тугмачагули (М. мауритана), ўрмон тугмачагули (М. силвестрис), Бухоро тугмачагули (М. бучариcа) сингари турлари суғориладиган баҳорикор ерларда, экинзорларда, боғларда тарқалган. Бу туркумларнинг вакиллари ҳам бўёқбоп ўсимликлардан бўлиб, улардан олинган ранг ғўза ипак ва жундан тайёрланган матоларни бўяш ҳамда озиқ-овқат маҳсулотларига ранг беришда ишлатилади. Баобабдошлар оиласи — Бомбаcаcэаэ Оиланинг 140 тури ер юзининг тропик ўлкалари, Африка ва Американинг серёмғир тропик ўрмонларида кенг тарқалган. Гул тузилишига кўра, гулхайридошлар оиласига яқин. Лекин гултож барглари туклар билан қопланган, чангчилари силлиқ, каулифлария (тўғридан-тўғри танасидан гул ва мева хосил қилиш) хусусиятига эга. Меваси — кўсакча. Баобаб дарахтининг (маймун дарахти деб ҳам юритилади — Адансониа дигитата) баландлиги 10 метргача бўлган дарахт бўлиб, йўғонлиги (диаметри) ҳам 10 метрдан ортиқ бўладиган, 5.000 йилга қадар умр кўрадиган ўсимлик ( 22-расм ). Барглари найчасимон бўлинган, гули оқ, кечаси очилади, бадбўй, меваси бодрингга ўхшаш, ўзаги ширали, истеъмол қилиш учун яроқли. Пояси ва, айниқса, пўстлоғи қоғоз саноатида ишлатилади. Қурғоқчилик пайтларида барглари тўкилади. Баобаб Африка саванналарининг ўзига хос маҳаллий муҳитини ўзида тўлиқ акс эттирадиган ўсимликлардан ҳисобланади. Оиланинг пояси турпсимон, таркибида, кўп микдорда сув сақлайди. Бу уни йилнинг қурғоқчилик давридаги сувсизликдан асрайди. Cаваниллесиа арбореа деб аталадиган турпнинг ватани Жанубий Америка. Оиланинг жун дарахти Бомбах ва Cэиба деб аталадиган, тропик Америкада тарқалган турлари, Дуриа зибетнинус деб аталадиган, (мевасининг катталиги

ҳандалакка тенг) қимматбаҳо резавор мева, Ҳиндистон ва Жанубий шарқий Осиёда кенг тарқалган турлари ҳам маълум. Шоколадгулдошлар оиласи — Стерcулиаcэаэ Бу оиланинг 50 туркумига мансуб 600 тури, асосан, тропик иқлимли минтақада тарқалган дарахт ўсимлиги. Оиланинг Жанубий ва марказий Америка ҳамда Мексикада тарқалган 15 га яқин ўсимлик турини ўзида бирлаштирувчи Тҳеоброна туркуми тавсифга лойиқ. Уларнинг аксарият қисми доимий яшил, серёмғир тропик ўрмонларда ўсадиган, унча баланд бўлмаган дарахт. Туркумнинг характерли вакили Шоколад дарахти (Тҳ. Cаcао) баландлиги 3-5 м келадиган тик ўсувчи дарахт. Барглари бутун, узунлиги 20-40 см, эни 7-15 см. Гуллари ва шунга кўра, меваси ҳам пояда гул тўпламларида жойлашган, диаметри 1,5 см, қўш жинсли. Тугунчаси 5 хонали. Меваси пояда 5-8 қатордан бўлиб жойлашган, узунчоқ, овал шаклли, яланғоч, узунлиги 30 см, эни 10 см гача, ўткир учли, қалин пўстли. Уруғи ҳар бир хонада 5-12 тадан, жами мевада 25 тадан 60 тага қадар, тухумсимон қизғиш қорамтир рангли. Ҳозирги пайтда ёввойи ҳолда учрамайди. (Жуковский 1964). Шоколад дарахти барча тропик ўлкаларда маданий ўсимлик сифатида ўстирилади. Кола (Cола аcумината) Ғарбий Африкада кенг тарқалган дарахт. Уруғининг таркибида колатин, кофеин, теобромин деб аталадиган алкалоидлар бор. Бу алкалоидлар кишининг ишлаш қобилиятини ошириши инобатга олиниб ундан “Кола”, “Кока кола” деб аталувчи ичимлик тайёрланади.

21-rasm . Gulxayri (Althea officinalis) : 1 – t o‘ pguli; 2 – gulining kesimi; 3 – changchilari; 4 – uru g‘ chisi; 5 – Althea rosea gulining diagrammasi: q – q opla g‘ ich bargchalari. 1 32 5q 4

22-rasm . Baobab (Adansonia digitata): 1 – daraxtning umumiy ko‘rinishi; 2 – guli; 3 – gul diagrammasi.12 3

20-rasm . G‘o‘ za (Gossypium hirsutum) : 1 – gulli shoxi; 2 – guli; 3 – gulining diagrammasi; 4 – ochil- magan k o‘ sagi; 5 – ochilmagan k o‘ sagining k o‘ ndalang kesimi; 6 – ochilgan k o‘ sagi; 7 – tolali chigiti; 8 – chigitining kesimi.65 7 8 1 43 2

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Буригин В. А., Жонгуразов Ф. Х . Ботаника. Тошкент, “Ўқитувчи”, 1977. 2. Курсанов А. ва бошқалар . Ботаника. Тошкент Ўрта ва Олий мактаб Давлат нашриёти. 1963. 3. Мустафаев С. М . Ботаника. Тошкент, “Ўзбекистон”, 2002. 4. Саҳобиддинов С. С . Ўсимликлар систематикаси. Тошкент, “Ўқитувчи”, 1976. 5. Худойқулов С. М., Назаренко Л. Н . Ўсимликлар систематикасидан амалий машғулот. “Ўқитувчи”, Тошкент, 1984.

Похожие

Дуккакгуллилар қабиласи Фабалес

Айиқтовонгуллилар қабиласи Ранунcулалес

Магнолиягуллилар қабиласи Магнолиалес

Раъногуллилар қабиласи Росалес

Псилофитсимонлар ва псилотсимонлар бўлимлари