Айиқтовонгуллилар қабиласи Ранунcулалес - Ботаника - Рефераты

Айиқтовонгуллилар қабиласи Ранунcулалес

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

2162 KB

Айиқтовонгуллилар қабиласи Ранун c улалес Режа : 1. Айиқтовондошлар оиласи вакилларининг тузилиши ва аҳамияти. 2. Зиркдошлар оиласи вакилларининг тузилишидаги ўзига хос хусусиятлар. 3. Кў кнордош лар оиласи вакилларининг тузилиши ва аҳамияти.

Кўп йиллик ҳамда бир йиллик ўт, ўтсимон, дарахтсимон лианалар ёки, айрим ҳолларда, тик ўсувчи буталар ва паст бўйли дарахтлар шаклидаги ўсимлик. Барглари навбатлашиб, қарама-қарши жойлашган, оддий ёки мураккаб, одатда, ён барги бўлмайдиганлари ҳам учраб туради. Гули жуда хилма-хил. Учки ёки қўлтиқ гул тўпламларида яккама-якка ҳолда жойлашган, қўш ёки алоҳида жинсли, актиноморф ёки зигоморф тузилишли. Чангчиси чексиз, айрим ҳолларда 3 та ёки 6 та бўлади. Уруғчиси апокарп. Мевалари ҳар хил — ёнғоқча, барг, резавор мева, данак шаклларда. Уруғи эндоспермли, айрим ҳолларда эндоспермсиз. Бу қабилага 8-10 оила мансуб. Шулардан биз қуйида Айиқтовондошлар (Ранунcулаcэаэ) ва Зиркдошлар (Берберидаcэаэ) оилаларининг тавсифига бир қадар батафсил тўхталиб ўтамиз. Айиқтовондошлар оиласи — Ранунcулаcэаэ Оиланинг 45 туркумга мансуб 2.000 дан ортиқ тури ер юзининг ўрта, совуқ ва мўЪтадил иқлимли кенгликларида тарқалган бўлиб, фақат Шарқий Осиё ҳудудларида, жумладан, Ўрта Осиёда айиқтовондошларнинг 25 туркумга мансуб 202 тури турли-туман иқлим ва об-ҳаво шароитларида ўсимлик қатламларининг асосий компонентларидан ҳисобланади. Уларнинг аксарият қисми бутасимон, кўп йиллик ўтсимон, илдиз пояли ўсимликлар; барглари навбатлашиб жойлашган; айрим турларида қарама-қарши, оддий ёки бўлмалардан иборат, панажсимон қирқилганлари ҳам учрайди. Айиқтовондошларнинг гули шингил ва бошоқсимон гул тўпламларидан иборат, икки жинсли, айрим ҳолларда бир жинсли гул аъзолари спираль жойлашган, актиноморф, айрим ҳолларда зигоморф. Гул ўрни яхши ривожланган. Гулининг ранги ниҳоятда турли-туман. Улар орасида оқ, сариқ, ҳаворанг, оч қизил, гунафша ва бошқа ранглиларини учратиш мумкин. Қўш гул қўрғонли, айрим ҳолларда гул қўрғони оддий. Чангчиси кўп сонли, гул ўрнига ост қисми билан туташган. Уруғчиси 1-5 та, айрим ҳолларда кўп сонли, тугунчаси устки. Айиқтовондошларнинг гул формуласи бир хил эмас. Масалан, айиқтовоннинг гул формуласи: Cа 5 Cо 5 А ∞ Г ∞ , бошқа турларнинг

гул формуласи бундан фарқ қилади. Меваси тўп уруғ, тўпбарг ёки кўсакча ва фақат айрим ҳолларда ширали мева шаклида. Уруғи эндоспермли. Айиқтовондошларнинг деярли ҳаммаси алкалоид, гликозидга бой бўлганлиги туфайли доривор ўсимликлар сифатида ишлатилади. Айиқтовондошларнинг қуйидаги туркумлари эътиборга молик: Седана (Нигелла). Бу бир йиллик ва, айрим ҳолларда, кўп йиллик ўтсимон ўсимлик. Унинг Ўрта Осиёда 5 тури тарқалган. Биз учун седанананинг икки тури диққатга сазовор. Ёввойи седана (Нигелла интегрифолиа) бир йиллик ўт, бўйи 15-25 см. Косача барглари 5-8 та, икки лабли. Меваси калта, тукли. Апрель-май ойларида гуллаб уруғ беради. Адир ва тоғ зоналарида экинлар орасида ва бўш ётган далаларда учрайди. Экма седананинг (Н. сатива) баландлиги 20-75 см, май, июнь ойларида гуллаб уруғлайди. Ўзбекистоннинг деярли ҳамма вилоятларида зиравор ўсимлик сифатида ўстирилади. Унинг хушбўй уруғлари эфир мойли бўлиб, нон пиширишда, карам ва бодринг тузлашда ишлатилади. Исфарак (Delphiниум). Бу туркумга мансуб ўсимликларнинг аксарият қисми ер шарининг ўрта иқлимли минтақаларида тарқалган. Ҳозирги пайтда унинг ер юзининг турли қитъаларида 200 тури, ҳамдўстлик мамлакатлари флорасида 80 тури, шу жумладан Ўрта Осиё флорасида 45 тури борлиги аниқланган. Булар бир йиллик ва кўп йиллик ўтсимон ўсимликлар. Гуллари зигоморф моносимметрик тузилишли. Гул қўрғони оддий, гул косачасимон, чангчилари кўп сонли, уруғчиси кўп сонли айрим турларида биттадан 3-5 тага қадар. Ўзбекистонда исфаракнинг Delphiниум семибарбатум деб номланувчи тури тоғ ва тоғ олди зоналарида кенг тарқалган. Бу ўсимликни халқимиз қадимдан қимматбаҳо ранг берадиган бўёқбоп ўсимлик сифатида билади. Парпи (Аcонитум) туркумининг 160 тури ер юзининг Шимолий ярим шарида, айниқса тоғли вилоятларда тарқалган. Ҳамдўстлик мамлакатларида 60 тури, шу жумладан Ўрта Осиёда унинг 12 тури тоғ зонасининг бутазор, дарахтзор ва арчазорларида, дарахт ва буталарнинг соя-салқин ерлари ҳамда

майин ва шағал аралаш тупроқларида ўсади. Оқ парпи кўп йиллик, илдизпояли ўт. Бўйи 60-150 см. Барглари бармоқсимон қирқилган. Гуллари моносимметрик бўлиб, шингил шаклидаги гул тўпламларида жойлашган. Гулининг формуласи: Cа 5 Cо 8 А ∞ Г 3 . Меваси 3-5 мевабаргдан шаклланган. Июль-август ойларида гуллаб уруғлайди. Таркибида алкалоидлари бор доривор ўсимлик сифатида ишлатилади. Айиқтовон (Ранунcулус) туркумининг ер юзида 400 тури, шу жумладан 150 тури Ҳамдўстлик мамлакатларида, Ўрта Осиёда 65 тури кенг тарқалган. Айиқтовондошларнинг аксарият қисми кўп йиллик ўт ўсимлик. Барглари панжасимон бўлмали, айрим ҳолларда бутун. Гули сариқ, айрим ҳолларда оқ рангли, гул тузилиши гемитсиклик, гулнинг формуласи Cа 5 C 5 А ∞ Г ∞ . Ўзбекистонда айиқтовонларнинг бир йиллик ва кўп йиллик турларини адир, тоғ ва яйлов зоналарининг шағал аралаш майин тупроқли, тошлоқ, тоғ қоялари ва ёнбағирлари, дарёларнинг соҳиллари, ариқларнинг бўйида, нам ўтлоқларда учратиш мумкин ( 18-расм ). Жумҳуриятимизда бу туркумнинг Ранунcулус лаэтус номи билан юритиладиган тури дарёларнинг соҳиллари, нам ерлар, экин майдонларининг четларида учрайди. Маҳаллий аҳоли ундан доривор ўсимлик сифатида фойдаланган. Заҳарли айиқтовон (Р. сcэлератус) деб аталадиган бир йиллик тури ариқ ва дарё соҳилларида тарқалган, заҳарли, олмосўт (Р. регелианус) деб аталадиган кўп йиллик тури адир ва тоғ зоналарининг майин тупроқли, нам ерларида шағал ва тош аралаш тоғёнбарирларида ўсадиган доривор ўсимлик. Суғурўт ( Адонис ) туркуми. Бу туркумнинг Ҳамдўстлик мамлакатларда тарқалган 11 туридан 9 таси Ўрта Осиёда учрайди. Уларнинг ҳаммиси кўп йиллик ўт ўсимлик. Гул формуласи: Cа 5 Cо ∞ А ∞ Г ∞ . Меваси кўп уруғли. Ўзбекистонда бу туркумнинг Туркистон суғурўти (А. чрйсоcиатус) деб юритиладиган тури Зарафшон, Олой ва Туркистон тизма тоғларининг майин тупроқли ёнбағирларида кенг тарқалган. У баланд бўйли йирик сариқ гулли, ўзига хос бадбўй ҳид тарқатади. Медицинада дори-дармон олиш учун ишлатиладиган адонизин шу ўсимликдан олинади .

Зиркдошлар оиласи — БерберидаcэаэЗиркдошлар оиласи вакилларининг гинетсейи псевдо (ёлғон) мономер тузилишли тсиклик жойлашган, кам сонли (4-18 тагача, кўпинча 6 та) чангчили, улар ўз навбатида махсус қопқоқ ёрдамида очилади. Оила ниҳоятда гетероген, унинг карпологияси паленологик тузилиши гул, мева ва уруғининг тузилиши, вегетатив органларининг ички ва ташқи тузилиши билан бир-биридан кескин фарқ қилади. Оиланинг 12 туркумга мансуб 600 дан ортиқ тури ер юзининг турли иқлим шароитларида тарқалган. Оила вакиллари асосан ўрта иқлимли минтақада учрайди. Улар кўп йиллик ўт ва бута ўсимлик. Барглари мураккаб ёки оддий. Гули тсиклик тузилишли, гул қўрғони оддий, актиноморф, якка ҳолда ёки гул тўпламидан иборат, икки уйли этномофил. Гул формуласи: Р 3+4 (6 та тож баргчалари нектарникка айланган) А 3+3 Г 1. Гули сариқ рангли, меваси резавор, уруғи эндоспермли. Кўпчилик турлари учун берберин алкалоиди характерли. Бу оиланинг Ўзбекистонда зирк (Берберис) ва ерсовун (Леонтиcэ) туркумларига тааллуқли турлари табиий ўсимлик жамоаларининг асосий компонентларидан ҳисобланади . Зирк (Берберис) туркуми. Бу туркумнинг 200 га яқин тури асосан Америка ва Ўрта ер денгизи флористик вилоятида кенг тарқалган. Ўрта Осиёда зиркнинг 7 тури табиий ҳолда тарқалган бўлиб, унинг айниқса қора зирк (Берберис облонга) ва қизил зирк (Б. интегеррима) деб аталадиган турлари тоғ ва тоғ олди зоналарининг майин тупроқли ва шағал аралаш ёнбағирларида ўсади ( 19-расм ). Оиланинг характерли вакили Берберис вульгарис. Уларнинг аксарият қисми бута ўсимлик бўлиб, баргларнинг бир қисми тиканга айланган. Гуллари шингил, шода шаклидаги тўпгулга йиғилган, сариқ рангли. Зирк чанг ипларининг ҳаракати киши эътиборини ўзига жалб қилади. Унга беихтиёр тегиб кетишингиз билан улар эгилади ва тугунча тумшуқчасига оҳиста тегиб гулнинг чангланиши содир бўлади. Меваси резавор, тўқ қизил, жигарранг ёки қизғиш тусда. Зиркнинг

меваси озиқ-овқат сифатида, бўёқбоп ва ошловчи ўсимлик сифатида ишлатилади . Кўкноргуллилар қабиласи — Папавералес Қабилага мансуб ўсимликларнинг аксарият қисми бир ва кўп йиллик табиий ўсимлик жамоаларининг компонентлари. Уларнинг барги навбатлашиб ёки қисман қарама-қарши жойлашган, ён баргсиз. Гули якка ёки гул тўпламларидан ўрин олган, икки жинсли, актиноморф ёки айрим ҳолларда зигоморф, қўш жинсли гул қўрғонида косача барглари 2 та, айрим ҳолларда 3-4 тадан, кўпинча ўсимликнинг гуллаш жараёнида тўкилувчан, тож барглари 4 та, айрим ҳолларда 6 та ёки 8-12 тадан, икки қатор давра ҳосил қилган ҳолда жойлашган, чангчилари чексиз ёки 6-12 тадан, эркин ёки дастага бирлашган. Гинетсейи парокарп, ёндош (бир неча мева баргнинг бирлашишидан иборат) 2 ёки 3-20 хонали. Тугунчаси остки ёки айрим ҳолларда ярим остки. Меваси кўсакча. Уруғи майда эндоспермли. Қабилага Кўкнордошлар (Папавераcэаэ), Хипекоумдошлар — (Нуресоасеаэ), Шотарадошлар (Фумариаcэаэ) оилалари мансуб. Кўпчилик ўқув қўлланмалари ва аниқлагичларда кўкнордошлар ва шотарадошлар оилалари битта кўкнордошлар оиласига бирлаштирилган. Кўкнордошлар оиласи — Папавераcэаэ Оиланинг 28 туркумга мансуб 600 тури Шимолий ярим шарларнинг ўрта иқлимли қисмида кенг тарқалган. Ҳамдўстлик мамлакатлари флорасида 11 туркумга мансуб 43 тури борлиги маълум. Ўрта Осиёда, шу жумладан Ўзбекистонда оиланинг 6 тури бир қадар кенг тарқалган. Улар бир ва кўп йиллик ўсимликлар, танасида сутга ўхшаш суюқлик модданинг бўлиши билан характерланади. Барглари навбатлашиб жойлашган, мураккаб патсимон. Гули якка ёки гул тўпламида жойлашган, йирик, актиноморф, қўш гулқўрғонли. Косача барглари 2 хил тўкилувчан, тож барглари 4 та. Чангчиси одатда чексиз, кўп, уруғчиси икки ёки ундан ортиқ мева барглардан шаклланган. Гул формуласи: Cа 2 Cо 4 А ∞ Г (2) . Тугунчаси бир хонали, меваси кўсакча, уруғи эндоспермли. Оила вакилларининг аксарият қисми заҳарли,

тиббиётда қўлланиладиган бир йиллик ўт ўсимлик. Ўзбекистонда оиланинг кўкнор (Папавер) ва қизғалдоқ -Роэмериа) туркумларига мансуб турлари кенг тарқалган. Кўкнор (Папавер) туркуми. Бу туркумнинг Ер юзида 110 дан ортиқ тури кенг тарқалган. Ҳамдўстлик мамлакатларида 50 тури, шу жумладан Ўзбекистонда 5 тури тарқалган бўлиб, шундан битта Папавер павонинум тури маданийлаштирилган. У бир йиллик ўт, пояси сут суюқлиги аралаш мум қатлами билан қопланган бўлиб кўкимтир зангори рангли. Барги узун икки карра найсимон қирқилган. Гули якка, поянинг учида жойлашган, тож барглари оқиш, гунафша, пушти рангли. Уруғчиси кўп сонли мева баргларидан шаклланган, тумшуқчали. Меваси бир хонали кўсакча. Уруғининг 50% ини ёғ ташкил этади. Нонвойчиликда ишлатилади. Қизғалдоқ (Папавер) Ўзбекистонда кенг тарқалган бир йиллик ўт ўсимлик, унинг баландлиги одатда 20-30 см дан ошмайди. Эрта баҳорда табиий ўсимликлар жамоаларининг асосий компонентлари ҳисобланади. Кейинги йилларда улардан олинадиган бўёқ озиқ-овқат саноатида турли-туман конфет мармелад ва шу сингари ширинликларни тайёрлашда ишлатилади.

19-rasm . Zirk (Berberis oblonga ) : 1- mevali shoxi; 2 – guli; 3 – gul diagrammasi; 4 – Epimedium guli; 5 – Epimedium gulining kesimi.12 3 45

18-rasm . O‘ rmalovchi ayi q tovon (Ranunculus repens) : 1 – umumiy k o‘ rinishi; 2 – gulining kesimi; 3 – gul diagrammasi; 4 – gul tojbargi. 1 23 4

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Буригин В. А., Жонгуразов Ф. Х . Ботаника. Тошкент, “Ўқитувчи”, 1977. 2. Курсанов А. ва бошқалар . Ботаника. Тошкент Ўрта ва Олий мактаб Давлат нашриёти. 1963. 3. Мустафаев С. М . Ботаника. Тошкент, “Ўзбекистон”, 2002. 4. Саҳобиддинов С. С . Ўсимликлар систематикаси. Тошкент, “Ўқитувчи”, 1976. 5. Худойқулов С. М., Назаренко Л. Н . Ўсимликлар систематикасидан амалий машғулот. “Ўқитувчи”, Тошкент, 1984.

Похожие

Дуккакгуллилар қабиласи Фабалес

Магнолиягуллилар қабиласи Магнолиалес

Раъногуллилар қабиласи Росалес

Гулхайригуллилар қабиласи Малвалес

Псилофитсимонлар ва псилотсимонлар бўлимлари