Poliembrioniya - Ботаника - Рефераты

Poliembrioniya

Загружено в:

06.05.2023

Скачано:

0

Размер:

52.5 KB

Poliembrioniya Reja: 1. Haqiqiy poliembrioniya 2. Soxta poliembrioniya

Guli o‘simliklar urug‘ida bitta murtakning rivojlanishi xos xususiyat bo‘lib hisoblanadi. Shunga qaramay urug‘da aynan bitta murtak xaltada bir nechta murtak ham uchraydi. Bir nechata murtakli urug‘ni hosil bo‘lishi ko‘p murtaklilik, embriologiyada poliembrioniya deb ataladi. Poliembrioniya turli yo‘llar bilan yuzaga keladi. Uning yuzaga kelishi jinsiy ko‘payishamfimiksis yoki jinssiz ko‘payish-apomiksis yo‘li bilan amalga oshadi. Poliembrioniya birinchi marta 1719 yiliyoq A.Levenguk tomonidan apelsin o‘simligida tavsiflangan. Keyinroq E.Strasburger (1878) urug‘lardagi ko‘p murtaklilikning yuzaga kelishini bir necha turlarga mansub o‘simliklarning urug‘larida aniqlagan. O‘simliklar embriogiyasini o‘rganishning dastlabki davrlarida poliembrioniya mutaxassislar orasida keng ma’lum bo‘lmagan edi. Qo‘shimcha murtkning hosil bo‘lishi urug‘ning rivojlanishidagi nuqson deb hisoblangan. Keyinchalik bu borada asoslangan ma’lumotlarning ko‘payishi bilan murtakning qo‘shimcha ravishda hosil bo‘lishi va ularning yuzaga kelishidagi asosiy holatlarni o‘rganila boshlandi. Shunga ko‘ra poliembrioniyaning bir qator klassifikatsiya tiplari tuzila boshlandi. O‘simliklarning ayrim turkumlarida poliembrioniya turni saqlashda muhim ahamiyatga molikligi aniqlanganidan keyin poliembrioniyadan seleksiyada foydalanila boshlandi. Poliembrioniyani har tomonlama o‘rganish natijasida gulli o‘simliklarga nisbatan uning ochiq urug‘li o‘simliklarda ko‘proq uchrashi shuningdek, filogenetik nuqtai nazardan turli bo‘g‘in vakillarida uchrashi kabi turli sabablar borligini ko‘rsatadi. Qo‘shimcha murtaklarning hosil bo‘lish usullariga ko‘ra haqiqiy va soxta poliembrioniya farqlanadi.

HAQIQIY POLIEMBRIONIYA Haqiqiy poliembrioniyada qo‘shimcha murtaklar bitta murtak xaltaning ichida hosil bo‘ladi. Qo‘shimcha murtaklar hosil bo‘lish yo‘llari turlicha bo‘lib, ular zigota, proembrion, osilma sop, murtak, sinergid va antipodlardan ham hosil bo‘lishi mumin. Zigotadan qo‘shimcha murtakni hosil bo‘lishi uning bir me’yorda bo‘linmasligi natijasida hosil bo‘ladi. Bu vaqtda ikkita yoki bir nechta qo‘shimcha murtaklar yuzaga keladi. Zigotadan qo‘shimcha murtakni yuzaga kelishi Tulipa, Vincetoxicum, Eruthronium va boshqa turkumlarning turlariga mansub o‘simliklarda aniqlangan. Proembriondan murtakni qo‘shimcha ravishda hosil bo‘lishi uning apikal hujayrasini uzunasiga bo‘linishi natijasida yuzaga keladi. Bu jarayonda Empetrum, Nymphaea va boshqa turkumlarning tur o‘simliklarida ikki yoki undan ko‘proq diploid murtaklar hosil bo‘ladi. Proembriondan qo‘shimcha murtaklar kurtaklar kabi, osilma sop hujayralaridan ham hosil bo‘lishi mumkin. Har ikki holatda ham murtaklar diploid xarakterga ega bo‘ladi. Biz bayon etgan holatlar Empetrum, Nymphaea, Calanthe va Cumblidium turkumlarining turlariga xos. Sinergidlardan qo‘shimcha murtaklarni hosil bo‘lishida sinergid urug‘lanmagan bo‘lsa gaploid, agar urug‘langan bo‘lsa Iris, Lilium, Allium, Aconitum, Cupripedium, Mimosa, Santalum va boshqa turkumlardagi o‘simliklarda diploid murtaklar hosil bo‘ladi. Antipodlardan qo‘shimcha murtak gaploid holda hosil bo‘ladi. Chunki, antipodlarda urug‘lanishni ro‘y berishi juda kamdan kam ro‘y beradigan hodisa bo‘lib, u Allium, Ulmus, Sedum, Rudbeckia va boshqa turkum o‘simliklarning turlarida aniqlangan. Qo‘shimcha murtaklarning hosil bo‘lishi murtak xaltaning tarkibidagi hujayralaridan tashqari, atrofidagi hujayralardan ham hosil bo‘lishi mumkin.

Bunday murtaklar nutsellus hujayrasidan hosil bo‘lganda nutsellar embrioniya, integument hujayralaridan hosil bo‘lganida integumental embrioniya deyiladi. Har ikkala holatda hosil bo‘lgan murtak diploid bo‘ladi. Shunday qilib, haqiqiy poliembrioniyada qo‘shimcha murtak ham diploid, ham gaploid bo‘lishi mumkin. Gaploid xarakterli murtaklar urug‘lanmagan antipod va sinergidlardan hosil bo‘ladi. Qolgan barcha holatlarda murtak qo‘shimcha ravishda hosil bo‘lganida diploid to‘plamli xromosomaga ega bo‘ladi. Farqi shundaki, zigota, proembrion, osilma sop, urug‘langan sinergid va antipod hujayralaridan hosil bo‘lgan murtaklar ota va ona xromosomalariga ega bo‘ladi, shu bilan bir vaqtda integument yoki nutsellus hujayralaridan hosil bo‘lgan murtaklar faqat ona o‘simlikning xromosomalariga ega bo‘ladi. SOXTA POLIEMBRIONIYA Soxta poliembrioniya hodisasi har bir urug‘da bir nechta murtak xalta yoki har birida faqat bittadan murtak hosil bo‘lishi bilan xarakterlanadi va quyidagi holatlarda ro‘y beradi. 1. Ikki yoki bir nechta urug‘kurtak o‘zaro qo‘shilib o‘sadi, ularning har birini ichida o‘z murtak xaltasi hosil bo‘lib, urug‘lanishdan keyin murtaklar yuzaga keladi. Bunday jarayon Pyrus, Loranthus, Lepidium va boshqa turkum o‘simliklarda kuzatiladi. 2. Bitta urug‘kurtak ikkiga yoki bir nechtaga ajraladi. Ajralgan urug‘kurtaklarda murtak xaltalar hosil bo‘lib, ulardan murtak yuzaga keladi. Bunday jarayon Orchis, Caffea, Iris, Gymnadonia va boshqa turkum o‘simliklarda ro‘y beradi. 3. Aynan bitta urug‘kurtakning o‘zida me’yorida hosil bo‘ladigan murtak xaltadan tashqari asporik murtak xaltalar ham yuzaga keladi. Bu jarayon Artemisia, Helianthus, Calendula va boshqa turkum o‘simliklarda ro‘y beradi. 4. Bir urug‘kurtakda bir nechtadan murtak xaltalar hosil bo‘ladi. Har birining o‘z murtagi yuzaga keladi. Bir nechta murtak xaltalar quyidagi hollarda

hosil bo‘ladi: a) Ko‘p hujayrali arxesporiydan bir nechta makrosporaning onalik hujayrasi hosil bo‘ladi. Bulardan bir nechta murtak xaltalar yuzaga kelishi Pyrethrum, Asperia Fragaria kabi o‘simliklarda ro‘y beradi. b) Rivojlanayotgan bitta tetradada bitta emas, balki bir nechta makrospora yuzaga keladi. Bunday jarayon Lilium, Causaria, Salix, Alchemilla va boshqa turkum o‘simliklarda ro‘y beradi. Soxta poliembrioniya natijasida hosil bo‘lgan barcha urug‘lardagi murtaklar ota va ona xromosomalarining diploid to‘plamga yoki aposporik murtak xaltadan yuzaga kelgan bo‘lsa faqat onalik xromosomasiga ega bo‘ladi. M.S.Yakovlev (1957) taklif etgan poliembirioniya tiplarini klassifikatsiyasi, yuqorida biz bayon qilgan klassifikatsiyalardan mohiyatan farq qiladi. U taklif etgan klassifikatsiya poliembrioniyada uchraydigan barcha holatlar hisobga olinganligi tufayli eng to‘larog‘i hisoblanadi. Bu klassifikatsiyaning asosiga genetik asos solingan bo‘lib, generativ tuzilmalarning tarixiy taraqqiyotdagi rivoji ham hisobga olingan. Bunga asoslanib M.S.Yakolev poliembrioniyani uchta asosiy tipga ajratadi: 1. Gametofit – arxegonial; 2. Gametofit – gametali; 3. Gametofit – sporofitli. Gametofit – arxegonial poliembrioniya arxegonial o‘simliklarga xos bo‘lib, u arxegoniyli, gametali va blastomerlilarga bo‘linadi. Gameto – arxegonial poliembrioniyada gametofitda ko‘plab arxegoniylarning bo‘lishi va bir nechta tuxum hujayra va proembrioni blastomerlarining bo‘linishlari bilan bog‘liq bo‘lmay, balki ko‘p murtaklilik nafaqat ko‘p miqdorda arxegoniy va tuxum hujayrani hosil bo‘lishi shuningdek, zigotani maydalanishi, undan yangi murtaklar hosil bo‘lishi bilan ham bog‘liq. Gametofit – gametali poliembrioniya poliembrioniyaning bir turi – gametali yoki potensial-gametali ya’ni gameta bo‘lishi mumkin bo‘lgan holatni o‘z ichiga oladi. Gametafit-gametali poliembrioniya onalik gametofitning mikropilyar va xazal qismilarida qo‘shimcha murtakni yuzaga kelishi bilan xarakterlanadi. Bu

tipdagi poliembrioniyada murtak xaltadagi tuxum hujayradan tashqari barcha hujayralar murtak xalta hosil qilish xususiyatiga ega. Shuni aytish lozimki, murtak xaltaning mikropilyar va xalazal qismidagi hujayralar murtak hosil qilishlarida turlicha imkoniyatlarga ega. bo‘lib, qo‘shimcha murtaklar ko‘p hollarda sinergid hujayralaridan kamdan-kam hollarda antipod hujayralaridan hosil bo‘ladi. Gametofit – gametali poliembrioniya shuningdek, urug‘kurtakdagi qo‘shimcha murtak xaltalardagi murtaklar bitta tetradaning ikkita makrosporasidan yoxud ko‘p rivojlanayotgan ko‘p hujayrali arxesporiyning ko‘p makrosporasidan yuzaga kelish holatlarida hosil bo‘ladi. Gametafit – sporafitli poliembrioniya to‘rt tipdagi: zigotali, proembrionli, embrionli, nutsellyar – integumentli poliembrioniyani o‘z ichiga oldi. Gametofit – sporafitli poliembrioniya, zigotada ro‘y beradigan regeneratsiya jarayonlari natijasida ro‘y beradi. Bunday regeneratsiya rivojlanayotgan murtakda, urug‘kurtakning onalik hujayrasida va zigotadan blastomerlar hosil bo‘lishida yoki murtak va murtakdan qo‘shimcha murtaklarni hosil qiladi. Gametofit – sporofit poliembrioniyada qo‘shimcha murtaklar nutsellus hujayralaridan va integumentni – adventiv embrioniya tarzda hosil bo‘lishiga mansub hisoblanadi. Adventiv poliembrioniyaga moyil o‘simliklarning ko‘pchilik turlari ko‘p murtakli urug‘ hosil qilish xususiyati bilan xarakterlanadi. Ularning rivojlanishi ikki yo‘l bilan amalga oshishi mumkin. Murtak xaltadagi qo‘shurug‘lanishdan hosil bo‘lgan zigotadan murtak rivojlanadi va triploid endosperm shakllanadi. Shu bilan bir vaqtda nutsellus yoki ingumentning hujayralarida somatsit deb nomalanadigan hujayralar ajrala boshlaydi. Somatsitlar ularni atrofidagi hujayralardan kattaroq bo‘ladi. Bu hujayralar ko‘p hollarda nutsellus yoki integumentning mikropilyar qismida, ba’zan laterial ya’ni yonboshida, kamdan-kam hollarda xalazal qismda joylashadi. Simotsitlardan adventiv murtak yuzaga keladi.

Murtak xaltada qo‘shurug‘lanish amalga oshmaydi, tuxum apparati parchalanib ketadi, biroq endosperm rivojlanadi. Shu bilan bir vaqtda adventiv murtak hosil bo‘ladi. Adventiv poliembrioniya indutsirlangan va avtonom guruhlarga bo‘linadi. Avtonom adventiv poliembrioniya juda kam uchraydi. Samotsitlarni murtakda tegishli me’yorda rivojlanishi uchun murtak xaltada endosperm bo‘lishini taqazo etadi. Poliembrioniya tasodifiy va muqim ya’ni doimiy bo‘ladi. Doimiy poliembrioniya kam uchraydi. Orxideyalar, sitrus o‘simliklarida poliembrioniya ko‘proq uchraydi. Ba’zi hollarda bir tur o‘simlikda poliembrioniyaning bir nechta tiplarini uchratish mumkin. Poliembrioniya natijasida yuzaga kelgan murtaklarning hammasi ham o‘savermaydi. Ko‘p hollarda ular qurib qoladi. Murtakning qurib qolishi, ulardagi tabaqalashuv jarayonlarini me’yor darajasida bo‘lmaganligi yoki bunday jarayonlar to‘la holda bo‘lmasligi tufayli ro‘y beradi. Shu bilan birga tashqi muhitning noqulay omillari ta’sirida murtak to‘la oziqlana olmay qoladi. Shunday qilib, poliembrioniyada murtaklarni erta halokati tufayli, ularning ko‘pchiligi ekilgan urug‘larda rivojlana olmaydi. Shunga qaramay, ikki, uch, hatto to‘rtta bir xil yoki turli xromosomali murtakni aynan shu urug‘larda egizak o‘simliklari ko‘p hollarda unadi. Poliembrioniyani yuzaga kelishi haqida ko‘plab mulohazalar qilingan. Mutaxassislarning bir guruhini fikrlaricha, poliembrioniya oziqlanish me’yoridan ortiq darajaligidan yoki tashqi omillarning boshqa biror ta’siridan sodir bo‘ladi, deb hisoblashadi. Ayrimlari poliembrioniyani duragaylashda deyishsa, uchinchi guruh tadqiqotchilar bu holat irsiy omillar tufayli deb qarashadi, to‘rtinchilari o‘stiruvchi garmonlarning ta’siri tufayli kabi fikrlarni bildiradi. Gulli o‘simliklarda ko‘p murtakli urug‘ning hosil bo‘lishi, bir murtakli urug‘ga nisbatan qadimgi-primitiv belgi hisoblanadi chunki, kamroq yuksak darajada rivojlangan ochiq urug‘lilarda poliembrioniya doimiyligi bilan xarakterlanadi.

Hozirgi kunga kelib, bir qator o‘simliklarda poliembrioniyani sun’iy ravishda hosil qilish mumkin. Masalan, bug‘doyning boshog‘iga paradixlorfensirka kislota kabi kimyoviy birikmalarni ta’sir etib, murtaklarni qo‘shimcha ravishda hosil bo‘lishiga erishish mumkin. Makkajo‘xori, liliya o‘simliklarini ionlantirilgan nurlar bilan ta’sirlangan chang donalari bilan changlatib, ularda murtakni qo‘shimcha ravishda hosil bo‘lish foizini oshirish mumkinligi aniqlangan. Makkajo‘xorida changlanishni biroz kechiktirish ham ko‘p murtaklikni, shu bilan birga gaploid egizak o‘simliklarning sonini ortishiga erishilgan. Poliembrioniya gaploid, poliploid, aneuploid o‘simliklarning yangilarini olish manbai bo‘lib hisoblanadi. Bu o‘simliklarning hammasi seleksiya-genetik ishlarda muhim ahamiyatga ega. Shu boisdan poliembrioniyaga qiziqish, uni yanada chuqurroq tadqiq etish, embriologiyani tobora dolzarb masalalaridan biri bo‘lib qolmoqda.

Adabiyotlar: 1. Burigin. V. A. Jongurazov. F. X. Botanika “O‘qituvchi” T.: 1977. 2. Kursanov. V. A. Kamarnitskiy N. A va bosh. - Botanika “O‘qituvchi” 1977. I II tom. 3. Hamdamov I, Shukrullayev P va boshqalar- botanika asoslari “Mehnat” T.: 1990. 4. Soxabiddinov. S. “O‘simliklar sistematikasi” I II bob. “O‘qituvchi” T.: 1976. 5. Hamidov “O‘simliklar geografiyasi” “O‘qituvchi” T.: 1984. 6. Belolipov. I. V. SHeraliyev. A. Axadova. M. A. “O‘rta Osiyo o‘simliklari marfalogiyasi” SOP, TIPO, T.: 1991. 7. Holdarov. X. Xojimatov. K. X. “O‘zbekiston o‘simliklari”, “O‘qituvchi” T.: 1992. 8. www.ziyonet.uz

Похожие

Tirik organizmlarning kо‘payishi

Meva va urug`. Mevaning tuzilishi va tiplari

Urug`. Meva tuzilishi va tiplari

O‘zbekistonda o‘simliklar sitoembriologiyasi fanining qisqacha rivojlanish tarixi

O‘simliklar embrologiyasi fanining predmeti, metodlari va ahamiyati