Tirik organizmlarning kо‘payishi - Ботаника - Рефераты

Tirik organizmlarning kо‘payishi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

73 KB

Tirik organizmlarning k о ‘payishi Reja: 1. Jinssiz k о ‘payish va uning turlari. 2. Hujayraning mitoz b о ‘linishi. 3. Mitozning biologik ahamiyati

Barcha tirik mavjudot о ‘zlariga xos b о ‘lgan hayotni yashaganidan s о ‘ng о ‘limga mahkumdirlar. О ‘lgan organizmlar о ‘rniga yangi organizmlar vujudga keladi. Har bir jonzotga о ‘ziga о ‘xshagan organizmni yaratish, zurriyot qoldirish xususiyati xosdir. Shu tufayligina mavjudotlar olami saqlanib qoladi. Organizmlarning k о ‘payishi evolyusion tarzda takomillashib boruvchi jarayondir. Jonzotlar turli usulda k о ‘payadi, ularning barchasini jinsiz va jinsiy k о ‘payish xiliga b о ‘lish mumkin. Jinssiz k о ‘payish. Jinssiz k о ‘payish eng sodda, evolyusiya jarayonidagi ilk bor k о ‘payish usulidir. Bu usul bilan k о ‘payishda bitta organizm ishtirok etadi. Shu organizm о ‘z avlodlariga barcha xususiyatlarini deyarli о ‘zgarmagan holda о ‘tkazadi. Jinssiz k о ‘payishning b о ‘linish, endogoniya, shizogoniya, kurtaklanish, sporogoniya, vegetativ k о ‘payish xillari farqlanadi. K о ‘payishning b о ‘linish usuli. bir hujayrali jonzotlarga xosdir. B о ‘linish usulidagi k о ‘payish organizmning mitoz y о ‘li bilan k о ‘payishdir. B о ‘linish natijasida hosil b о ‘lgan ikki avlod о ‘rtasida genetik axborot va ichki tuzilmalar tengma-teng taqsimlanadi. Hosila organizm о ‘sadi va qayta b о ‘linishga tayyorlanib, s о ‘ng yana organizmni yaratadi. Endogen- bu organizmning alohida ichki kurtaklanishi b о ‘lib, ona hujayrada ikkita qiz organizm hosil b о ‘ladi, Ya’ni bir ona hujayra ichida, uning umumiy hujayra qobig‘i ostida ikki qiz hujayra shakllanadi, shunday qilib ona hujayra faqatgina ikki avlod beradi. Shu y о ‘sinda, masaoan bir hujayrali parazit- toksoplazmaning k о ‘payishi r о ‘y beradi. Shizogoniy. Ayrim bir hujayralilarda, masalan, bezgak plazmodiysining jinssiz k о ‘payishi k о ‘p marta b о ‘linish-shizogoniya usuli bilan kechadi. Hujayra shizogoniya bilan k о ‘payganda, dastaval uning yadrosi birin-ketin k о ‘p marta b о ‘linadi, hujayra sitoplazmasi esa b о ‘linmaydi-sitokenez r о ‘y bermaydi. S о ‘ngra, ona hujayra ichidagi har bir hosila yadro, b о ‘linib ketgan, mayda sitoplazma bilan о ‘raladi-bir qancha qiz hujayra hosil b о ‘ladi. Qiz hujayradagi irsiy informatsiya belgilari ona organizm belgilariga monand ravishda b о ‘ladi. Odatda, bu xildagi k о ‘payish jinsli k о ‘payish bilan almashinib turadi.

Sporogoniy. Spora hosil qilish о ‘yli bilan k о ‘payish. Bu xil k о ‘payish ayrim о ‘simlik va bir hujayrali mavjudotlarning k о ‘payish usuli hisoblanadi. Masalan, bezgak plazmodiysi va toksoplazma sporogoniya usulida k о ‘payadi. Spora-bu k о ‘payish jarayonini ta’minlovchi va tashqi ta’sirdan saqlanish uchun qobiqqa о ‘ralib olgan hujayralar t о ‘plamidir. Jinssiz k о ‘payishning bir xili b о ‘lgan sporogoniyani ayrim bakteriya yoki bir hujayrali organizm-masalan, ichak balantidiysi, lyambliyalarning spora hosil qilinishdan farqlamoq zarur. Bu xil sporalanish k о ‘payish uchun emas, noqulay sharoitdan saqlanishgagina hizmat qiladi. Kurtaklanish usuli bilan k о ‘payishda ona organizmida yadroning bir qismini tutgan sitoplazmatik d о ‘mboqcha-kurtak paydo b о ‘ladi. D о ‘mboqsa о ‘sadi va ona qismdan ajraladi. Ayrim bakteriyalar va kipriklilar shu zaylda k о ‘payadi. Vegetativ k о ‘payish usulida k о ‘p hujayrali organizm tanasining bir qismidagi hujayralar t о ‘plamidan yangi organizm hosil b о ‘ladi. Masalan, gidralar k о ‘payishida ona organizmdan hujayralar t о ‘plamidan iborat kurtak hosil b о ‘ladi s о ‘ng u ajralib, alohida organizmni hosil qiladi. Vegetativ k о ‘payish jinsiy k о ‘payish bilan almashinib turadi. Halqali va kiprikli chuvalchanglar ma’lum qismlarga b о ‘linib har bir qism о ‘z navbatida yangi organizm hosil qilishi mumkin. Organizmlar vegetativ k о ‘payishining bir turiga poliembrioniya deyiladi. Bunda yetilayotgan organizm bir necha b о ‘lakka b о ‘linib, har qaysi b о ‘lakdan alohida organim rivojlanadi. Poliembrioniya ayrim hasharotlarda va sut emizuvchilarda uchraydi. Umuman bir tuxumli egizaklarning hosil b о ‘lishini poliembrioniya uchun yaqqol misol qilib k о ‘rsatish mumkin. MITOZ B О ‘LINISH . Hujayraning bir b о ‘linishdan ikkinchi b о ‘linishgacha yoki о ‘limiga qadar b о ‘lgan davr hujayraning hayot siklini tashkil etadi. Yangi b о ‘linib hosil b о ‘lgan hujayra о ‘z hayoti jarayonida о ‘sadi, unda differensirovka r о ‘y beradi. U mutaxassislashadi-maxsus faoliyatini bajarishga moslashadi, funksiyasini о ‘taydi, qariydi va nihoyat о ‘ladi. Hamma hujayralarda

ham yuqoridagi hayot jarayonining barcha bosqichlari r о ‘y bermaydi. Shunday hujayralar guruhi mavjudki, u hujayralar muntazam ravishda b о ‘linib turish xususiyatiga ega. Bu hujayralarning ketma-ket b о ‘linib turishi, bunday hujayralarning hayot siklini hujayralarning b о ‘linish hamda b о ‘linishiga tayyorlanish davrlariga-mitotik siklga teng qilib q о ‘yadi. Shu hujayraning mitotik b о ‘linish uchun tayyorlanishi ikki b о ‘linish oralig‘i, Ya’ni interfaza deb ataladi. Har bir hujayradagi interfaza 3 davrni о ‘z ichiga oladi: 1.B о ‘linishdan keyingi (postmitotik), Ya’ni sintezdan oldingi (prisintetik)- birinchi о ‘sish G 1 2. DNK sintezi r о ‘y beradigan davr S. 3. Sintezdan keyingi (postsintetik) yoki mitozdan oldingi (primitotik)-ikkinchi о ‘sish G 2 davri. Interfaza yakunida, odatda hujayrada mitotik b о ‘linish r о ‘y beradi. Hujayraning b о ‘linishga tayyorlanishi va b о ‘linishining mitotik sikli hisoblanadi. Demak, ayrim hujayralarda hayot sikli hujayraning mitotik b о ‘linishida va shu b о ‘linishga tayyorlanish davrlarida r о ‘y beradigan, uzviy bog‘langan murakkab jarayonlarning majmuidir. Organizm hayoti davomida k о ‘pgina hujayralar almashinib turadi. Bundan nerv hujayralar istisno. Nerv hujayralari organizm tug‘ilgandan keyin о ‘sadi, murakkablashadi, ammo qayta hosil b о ‘lmaydi, demak ularda b о ‘linish hodisasi r о ‘y bermaydi. Organizmning a’zo va t о ‘qimalari hujayralarining almashish jadalligiga k о ‘ra 3 guruhga b о ‘linadi: 1.Hujayralari о ‘ta almashinuvchan (ichak epiteliysi) 2. Almashinuvchanligi о ‘rtamiyona rivojlangan (jigar) 3. Yuksak differensiallangan va hujayralari almashmaydigan (nerv hujayralari) О ‘ta almashinuvchan hujayralarda hayot sikli qisqa b о ‘ladi. Interfazaning birinchi о ‘sishi davridagi, Ya’ni mitozdan keyingi qiz hujayrasi о ‘z kattaligi, oqsil va DNK miqdoriga k о ‘ra ona hujayradan farq qiladi. Chunki bir ona hujaradan mitoz natijasida ikki qiz hujayra hosil b о ‘ladi. G 1 davr hujayrada о ‘sish, oqsillar va

RNK t о ‘planishi bilan boshlanadi. Bu jarayon natijasida hujayra о ‘zinig shunday massasiga ega b о ‘lib qoladiki, u mitotik siklning keyingi S davrning boshlanishini taqazo etadi. G 1 davr mobaynida DNK yangi molekulasini va uning sintezini, RNK va oqsil metabolizmini ta’minlovchi fermentlar sistemasi hosil b о ‘ladi. Energiyaviy almashinuvda ishtirok etuvchi fermentlarning faolligi ham ortadi. G 1 davrda r о ‘y beradigan bu murakkab jarayonlar uning DNK sintezi uchun tayyorlanish bosqichi ekanligidan dalolat beradi. G 1 davrning davomiyligi organizm va hujayra xillariga qarab turlichadir. (odatda 9-10 soat) Mitotik siklning sintetik davri hujayra siklining eng muhim bosqichi hisoblanadi. Sintetik davrsiz somatik hujayralarda mitoz r о ‘y bermaydi. Bu davrda DNK reduplikatsiyasi, Ya’ni yangi DNK molekulasining sintezi r о ‘y beradi. S davr s о ‘ngida hujayra ikki molekula DNKga ega b о ‘ladi. Shu davrda DNK molekulasining sintezi bilan bir qatorda, hujayra sitoplazmasida gistonlarning sintezi va ularning yadroga siljib DNKga q о ‘shilishi sodir b о ‘ladi. Bulardan tashqari mitoz uchun kerakli oqsillarning G 2 davrda sintezlanishini ta’minlovchi r- RNK sintezi ham S davrda kechadi. Sintetik davrda hujayra organoidlari ham ortadi. S davr 7-8 soat davom etadi. Postsintetik -G 2 davrda RNK va b о ‘linish jarayonini ta’minlovchi oqsillar sintezlanadi. Bu davrning davom etishi a’zo va t о ‘qima xillariga, organizm turlaniga bog‘liq b о ‘lib, 5-6 soat davom etadi. Hujayra autosintetik interfazasining yakunlanishi bilan k о ‘pgina hujayralar b о ‘lina boshlaydi. Somatik hujayralar mitoz y о ‘li bilan b о ‘linib k о ‘payadi. Mitozda hujayrada ketma-ket r о ‘y beradigan 4 davr tafovut qilinadi: profaza, metafaza, anafaza va telofaza. Mitoz jarayonida hosil b о ‘lgan 2 ta qiz hujayra ona hujayraga mos b о ‘lgan barcha tuzilmalarga va ayniqsa, t о ‘liq irsiy materialga ega b о ‘ladi. Mitoz natijasida genetik modda ikki qiz о ‘rtasida tengma-teng b о ‘linadi. B о ‘linish uchun hujayra interfazada tayyorlanadi: S davrda DNK molekulasi 2 karra ortadi, bir juft sentrioladan G 2 davrga kelib ikki juft sentriola hosil b о ‘ladi va hujayra har xil ichki tuzilmalar va energiya jamg‘armasiga ega b о ‘ladi. Mitoz hayvont hujayralarida 1-2 soat davom etadi.

Profaza. Bu davrda interfazada unchalik k о ‘zilg‘amas genetik mahsulot- xromatindan oddiy yorug‘lik mikroskopida ham yaqqol k о ‘rinuvchi xromasomalar shakllana boshlaydi. Interfazaning S davrida ikkilangan DNK molekulasi nukleogistonlar bilan birgalikda 2 ta xromatin ipni hosil qiladi. Ular spirallashadi va buraladi-xromatin iplari y о ‘g‘onlashadi, qisqaradi. Shakllanayotgan har bir xromasoma 2ta xromatin ipidan iborat b о ‘lib, ular bir-biri bilan sentromera orqali birikadi. Profaza boshlanishida xromasomalar yadroda bir tekis tarqalgan b о ‘ladi. S о ‘ng xromasomalar yadro qobig‘i b о ‘ylab joylashib oladi. Xromasomaning spirallashishi kuchayib, uning kattalashishi r о ‘y beradi. Hujayrada profaza boshlanishi bilan 2 juft sentriolaning har bir jufti hujayraning 2 qarama-qarshi qutbiga y о ‘naladi. Har bir juft sentrioladan yangi mikronaychalar hosil b о ‘lib, bir- biriga qarab y о ‘naladi. Ayrim mikronaychalar о ‘zaro q о ‘shilib ketsada, boshqalari esa bir-biriga yaqinlashadi, lekin q о ‘shilmaydi. Mana shu ikki qutb sentriolalardan y о ‘nalgan mikronaychalar urchuq iplarini hosil qiladi. Profaza boshlanishida yadro qobig‘i saqlangan b о ‘ladi. Shuning uchun ham urchuq iplari yadrodan tashqarida b о ‘ladi. Profaza davomida yadro qobig‘i parchalanib ketadi, yadrocha y о ‘qoladi. Endi sentriolalar va ularni tutashtirib turuvchi urchuq iplari sitoplazma о ‘rtasiga siljiydi. Sitoplazmada erkin joylashgan xromasomalar hosil b о ‘lishi davomida ular urchuq ipiga о ‘ralashib qoladi. Urchuq ipining t о ‘la shakllanib borishi bilan sentriolaning har bir jufti bir-biridan uzoqlashib boradi, hujayra anchagina ch о ‘ziladi. Metafaza. Bu davrning boshlang‘ich bosqichida-prometafazada xromosomalar hujayraning ekvator qismiga siljiydi. S о ‘ng barcha xromasomalar sentromeralari bilan hujayra ekvatori yuzasi b о ‘ylab joylashadi va metafaza plastinkasini hosil qiladi. Urchuq iplari faqatgina sentriolalarning hosilasi b о ‘lib qolmay, balki xromasomaning sentromera sohasidan metafazada paydo b о ‘lgan mikronaychalar ham urchuq tarkibiga kirishi aniqlangan. Metafazada xromasoma t о ‘liq shakllanadi. Shunday qilib, k о ‘zga ilg‘amas darajada va о ‘ta uzun xromatin ipchasining spirallashishi va batartib taxlanishi oqibatida zich uzunligi bor y о ‘g‘i

6-8 mmk b о ‘lgan xromasoma hosil b о ‘ladi. Har bir sentromera xromasoma yelkalaridan turli masofada joylashib har xil kattalikdagi yelkalarga ega b о ‘lgan xromasomani shakllantiradi. Odatda, xromasomalar metafaza davrida о ‘rganiladi. Bunday har bir xromasomaning uch qismi 2 ga ajralib turgan xromatidlardan iboratdir. Hujayraning har bir qutbidan y о ‘nalgan urchuq iplari bitta xromasomaning sentromerasiga ikki tomondan birikadi. Anafaza. Har bir xromasoma b о ‘ylamasiga alohida qiz xromatidasiga ajrala boshlaydi va sentromera ham ajraladi. Xromasomaning sentromera sohasidan xromatidlarga ajralib, hujayraning ikki qutbga tortilishi r о ‘y beradi. Bu tortilishni sentromeralarga birikkan, urchuq iplarining tarkibiga kiruvchi qisqarish xususiyatiga ega b о ‘lgan aktin va boshqa oqsillar ta’minlaydi. Shunday qilib, xromatida tarzidagi qiz xromasomalari hujayraning ikki qutbiga tengma-teng miqdorda taqsimlanadi. Telofaza. B о ‘linayotgan hujayraning о ‘rtasida siqiqlik paydo b о ‘la boshlaydi. Bir ipli xromasoma-xromatida iplari yoyiladi-dispirallashadi va interfaza holatidagi xromatin k о ‘rinishiga ega b о ‘ladi. Hujayradagi siqiqlik butun hujayrani qamrab, b о ‘linish botiqligini hosil qiladi. Hujayrada yadrocha shakllanadi va yadro qobig‘i hosil b о ‘ladi. Bu botiqlik chuqurlashib, hujayrani b о ‘ladi va Ya’ni sitotomiya r о ‘y beradi. Hujayra 2ta qiz hujayraga aylanadi. Doimo hamma hujayralarda ham mitoz jarayonidagi davrlar oxirigacha davom etavermaydi. Mitozning biologik ahamiyati . Mitoz b о ‘linish muhim ahamiyatga ega. Hayotning muntazam davomiyligi hujayra b о ‘linishidandir. Mitoz y о ‘li bilan k о ‘payish ona hujayra genetik mahsulotining hosilasi 2 qiz hujayraga bir xilda taqsimlanishini ta’minlab beradi. Mitoz b о ‘linish bilan barcha organizmlar t о ‘qima va a’zolarning о ‘sishi, tiklanishi va almashinishi kabi jarayonlar bajariladi. Bir hujayrali organizmlarda mitoz shu organizm sonining jinssiz y о ‘l bilan k о ‘payishini ta’minlab beradi.

Adabiyotlar 1. 1.G’afurov A. T. Darvinizm Toshkent, o’qituvchi1992 yil. 2. 2. Воронцов Н. П.,Сухорукова Л.Н. Эволюционная органического мира. М. Просвешение 1991 3. 3.To’raqulov Yo. X. malekulyar biologiya. Toshkent, o’qituvchi1993 yil 4. 4.Иорданскис Н. Н. Эволюция жизни. М.Издательский центр “Академия” 2001 5. Inge-Vechtomov S.G. Genetika s osnovami selektsii. Moskva., «Vsshaya shkola», 1989 g. 6. Lobashev M.Ye., Vatti K.V., Tixamirova M.M. Genetika s osnovami selektsii. Moskva, «Prosveshenie», 1979 god.

Похожие

Tirik organizmlarning jinsiy kо‘payishi

Tirik materiyaning asosiy xossalari. Tirik materiyaning tuzilish darajalari

Organizmlarning individual rivojlanishi. Ontogenez

Tirik materiyaning tiriklik darajalari

Bir hujayrali organizmlarning kelib chiqishi