O‘simliklarda boshqariluv va integratsiya tizimlari - Ботаника - Рефераты

O‘simliklarda boshqariluv va integratsiya tizimlari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

36.5 KB

O ‘simliklarda boshqariluv va integratsiya tizimlari Reja: 1. Fermentlar faolligi regulyatsiyasi . 2. Regulyatsiyaning genetik tizimi 3. Membranalar regulyatsiyasi tropik regulyatsiya 4. Masofali membralar regulyatsiyasi 5. Genlar faolligining membranali regulyatsiyasi 6. Trofik regulatsiya

Tayanch so‘zlar Integratsiya, regulatsiya, membrana, gen, modifikatsiya, katalitik, repssorlar, ingibitorlar, laktinlar, transkripsiya, polipeptid zanjir O‘simlik organizmining murakkab tuzilishi ya’ni juda ko‘p qismlarga differensiallashgan maxsus organoidlar, hujayralar, to‘qimalar, takomillashgan boshqaruv tizimini talab qiladi. Boshqa organizmlar kabi o‘simlik organizmining ham butunligi regulatsiya tizimi, boshqaruv va integratsiya bilan ifodalanadi. Odatda texnika sohasida regulatsiya tushunchasi ostida tizim ko‘rsatkichlarini ma’lum bir darajada ushlab turish tushuniladi. Boshqaruv esa biron-bir tizimning o‘zgaruvchi tomoniga ta’sir etib uning boshqa bir holatga o‘ztkazilishi tushuniladi. Ammo “regulyatsiya” so‘zi kengroq ma’noda o‘z ichiga boshqaruvni ham oladi. Evolutsiya davomida birinchi bor hujayra ichki muhiti regulatsiyasi tizimi paydo bo‘lgan. Bunga regulyatsiyaning fermentlar, genetik va membrana xillarini misol qilish mumkin. Ushbu regulatsiyaning barcha tiplari o‘zaro bir-biri bilan yaqindan bog‘liqdir. Masalan, membranalarning xossalari genlarning faolligiga bog‘liq, bo‘lsa genlarni o‘zini differensial faolligi membranalar nazoratida bo‘ladi. Ammo hujayra ichki muhitining regulatsiyasi asosida birlamchi va birdan-bir tamoyil, ya’ni retseptor – konformatsion tamoyil yotadi. Barcha hollarda ham oqsil bo‘lmasin u o‘ziga xos omilni “taniydi” va u bilan o‘zaro ta’sir etib o‘z konformatsiyasini o‘zgartiradi. Ko‘p hujayrali organizmlarning hosil bo‘lishi bilan regulyatsiyaning hujayralararo tizimlari rivojlanib takomillashib borgan. Ular hech bo‘lmaganda trofik, gormonal va elektrofiziologik tizimlarni O‘z ichiga oladi. Bunga biz o‘simliklarning u yoki bu qismning izolirlangan holatda o‘stirish davomida ishonch hosil qilishimiz mumkin. Chunki barcha hollarda ham izolirlangan (o‘simlik tanasidan ajratib olingan) qismlarni yashab qolishi uchun inkubatsion muhitga trofik omillar va gormonlarni muqobil darajada, ya’ni butun o‘simlikdan keladigan miqdorda qo‘shish lozim.

Fermentlar faolligining regulatsiyasi Fermentlar faolligining izosterik regulatsiyasi ularning katalitik markazlari miqiyosida bo‘ladi. Fermentlar katalitik markazlarining reaksion faollik darajasi avvalo substratning (ferment ta’sirida parchalanuvchi-gidrolizlanuvchi modda) miqdoriga bog‘liq (massaning ta’siri qonuni). Shuningdek, fermentlar ishining jadalligi kofermentlarning mavjudligiga (ikki komponentli fermentlar uchun), kofaktorlarga (faollashtiruvchi maxsus kationlar) va fermentlar katalitik markazlari darajasida faoliyat ko‘rsatuvchi ingibitorlar (fermentativ jarayonni faollashtiruvchi) mavjudligiga bog‘liq. U yoki bu fermentning faolligi umumiy substrat va kofermentlar uchun raqobatga ham bog‘liq bo‘lib, turli xil metabolik sikllarning o‘zaro munosabatini belgilaydi. Regulatsiyaning genetik tizimi Fermentlar faolligining genetik regulatsiyasi o‘z ichiga replikatsiya, transkripsiya, prosessining va translatsiya tufayli boshqariluvni oladi. Regulatsiyaning molekulalar mexanizmlari yuqoridagiga o‘xshash, ya’ni rN, ionlar, molekulalar modifikatsiyasi, oqsil-regulatorlar. Ammo regulator to‘rlarining murakkabligi orta boradi. Genlarning ahamiyati genetik informatsiyani saqlash va avloddan avlodga berishdir. Barcha informatsiya DNK molekulasiga triplet nukleotid kodi sifatida yozilgandir. Hujayralardagi informatsiya DNK matrisasida. RNK molekulasining sintezlanishi ( transkripsiya ) va mRNK matrisasida rRNK hamda tRNK ishtirokida maxsus oqsillarning sintezlanishi ( transkripsiya ) tufayli beriladi. Transkripsiya va translatsiya jarayoni mobaynida yoki undan so‘ng biopolimerlarning modifikatsiyalanishi ro‘y (protsessining) beradi maxsus oqsil molekulalari o‘zlarining “tuzilishiga” xos informatsiyaga asosan o‘z-o‘zini yig‘ilishi asosida maxsus komplekslarni hosil qiladi. Ushbu komplekslar har xil vazifalarni, masalan, katalitik (fermentlar), harakatlanishi (qisqaruvchi oqsillar), tashuvchilik (nasoslar va ko‘chiruvchilar), retseptorlik (xemo-, foto- va mexanoretseptorlar), regulatorlik

(oqsilli faollashtiruvchilar, repssorlar, ingibitorlar), himoya (laktinlar) va boshqa vazifalarni bajaradi. Hujayralarda kerakli vaqtda xromosomalardan zarur informatsiyaning olinishi tizimi regulatsiyasi murakkab jarayon bo‘lib, hozircha u har taraflama to‘liq aniqlanmagan. Traslatsiya jarayonining mexanizmi trankripsiyaga nisbatan murakkabroqdir. Masalan, transkripsiya jarayoni o‘nlarcha oqsil molekulalari sintezini ta’minlasa, polipeptid zanjirining sintezi uchun yuzlab maxsus oqsillar zarurdir. Faqatgina evkariotlar ribosomalarida ularning soni 70-100 dona atrofida. Membranalar regulyatsiyasi tropik regulyatsiya Membranalar tufayli regulyatsiya membrana tashuvchiligi jarayonidagi siljishlar, ya’ni membrana fermentlari faolligi o‘zgarishi natijasida regulator oqsillar va fermentlarning membranalardan ajralishi yoki bog‘lanishi asosida yuzaga keladi. Oldingi birinchi bo‘limda keltirilgan membrananing funksiyalari, xususan, tashuvchilik, osmotik, energetik va bosh8qa bir vaqtning o‘zida hujayra ichida moddadalar almashinuvining har xil tomonlari mexanizmining regulyatsiyasi hisoblanadi. Ushbu barcha mexanizmlarda asosiy o‘rinni membrana tizimining xemo-, foto-, va mexanoretseptorlar regulyatsiyasi egallaydi. Chunki bu retseptorlar hujayraga tashqi va ichki muhitdagi sifat va miqdor o‘zgarishini baholash hamda shular asosida membrana xossalarining o‘zgarishiga yordam beradi. Fermentlar faolligining kontaktli regulyatsiyasi ER va GA to‘rlarida tuzilayotgan va modifikatsiyalashayotgan oqsillar regulyatsiyasiga tegishlidir. Yuqorida aytib o‘tilganidek, fermentlarning membranaga bog‘lanishi yoki ulardan ajralishi ham ularning faolligining o‘zgarishiga olib keladi. Masofali membralar regulyatsiyasi fermentlarning hujayra ichkarisidagi faolligining xususan, substrat va kofermentlarning yetkazishda, reaksiyalar mahsulotlarini chiqarishda, kompartmentlarda ionlar va nordon-ishqoriy ko‘rsatkichlarning so‘rilishida, fermentlarning fosforlanishi va boshqa jarayonlarni

boshqarishga qaratilgandir. Shuningdek, Sa 2+ ionlari regulyator oqsil bo‘lgan kalmudilin bilan birgalikda har xil oqsillarni fosforirilanishida qatnashadigan proteinkinaza fermentini faollashtiradi. Kalsiy ionlari sitoplazmaning harakatlanishi, metoz, sekretsiya va boshqa jarayonlarning regulyatsiyasi uchun zarurdir. Genlar faolligining membranali regulyatsiyasi . Ushbu hol replekatsiya darajasida, transkripsiya, tranlassiya va prossesi jarayonlariga taaluqli bo‘lib kontaktli va masofali regulyatsiya asosida yuz beradi. Kontaktli membrana regulyatsiyaga misol qilib yuzasida ribosomalar joylashgan donador endoplazmatik retikulumni ko‘rsatish mumkin. Masofali membrana regulyatsiyaga misol qilib DNK, RNK va oqsillar hosildorlarining tashiluvini, oqsil regulatorlarini ajralib chiqishini ko‘rsatishi mumkin. Xromosomalar ribosomalar apparatining membranali regulyatsiyasiga ionlar nisbati ham katta ta’sir qiladi. Masalan mRNK sitntezida qatshanuvchi RNK-polimeraza 11 fermentining faolligi ion kuchining 0,4 mol/1 bo‘lgunicha ortib boradi va unga rN 7,5 hamda Mn 2+ ionlar zarur bo‘lsa, rRNK sintezida qatnashuvchi RNK-polimeraza 1 fermentining faolligi past ion kuchida, rN 8,5 va Mg 2+ ionlari ishtirokida ro‘y beradi. Hozirgi vaqtda tashqi ta’sirga nisbatan hujayra ichki muhitida ionlar gemeostazining o‘zgarishi mitoz va genlar faolligi differensiatsiyasi jarayonlariga birlamchi induktor turtki bo‘lishi mumkin deb hisoblanadi. Xususan, rN muhitining nordon tomonga surilishi hujayralarning bo‘linishini chaqiradi. Shuningdek oqsillarning sintezlanish ionlarning tarkibi va miqdoriga tubdan bog‘liqdir. Masalan, ribosomalarva poliribosomalarning yig‘ilishi uchun rN 7,4- 7,6 va muhitdagi K + (NH 4+ ) ionlarining miqdori 30-50 mmol/1 atrofida bo‘lishi lozim. Polipeptidning elongatsiyalanishi uchun rN 8,3-8,4 atrofida va K + yoki NH 4+ ionlarining konsentratsiyasi 150 mmol/1 darajadan oshmasligi kerak. Trofik regulatsiY. Hujayralar, to‘qimalar va organlarning ozuqa moddalari tufayli bog‘liqligi ularning nisbatan oddiy ta’siridir. O‘simliklarning ildizlari va boshqa geterotrof organlar barglarda fotosintez jarayonida

sintezlanadigan assimilatlarga muhtojdir. O‘z navbatida o‘simliklarning yer ustki qismlari ildizlar orqali suv va mineral tuzlarning so‘rilishiga muhtojdir. Ildizlar orqali suv va mineral tuzlarning so‘rilishiga muhtojdir. Ildizlar barglardan keluvchi assimilatlarni o‘z ehtiyoji uchun ishlatadi. Ammo transformasiyalangan organik moddalarning bir qismi ildizdan barglarga tomon harakatlanadi. Ajratib olingan ildizlar o‘ta toza-steril muhitda mineral moddalardan tashqari nikotin kislotasiga va V 1 hamda V 2 vitaminlariga muhtojdir. Ushbu vitaminlar ildizlarga poyadan kelishi mumkin. Oziq elementlar miqdoridagi o‘zgarishlar o‘simlik hujayralaridagi moddalar almashinuviga, fiziologik va morfologik jarayonlarga ta’sir qiladi. O‘simlik organizmiga u yoki bu mineral moddalar yetishmasa o‘ziga xos o‘zgarishlar yuzaga kela boshlaydi. Masalan, o‘simlikka mineral moddalarning yetishmasligi organlar o‘rtasida raqobatni yuzaga keltirib morfogenezda o‘zgarishlar bo‘lishiga olib keladi. Uzun kunli o‘simliklarning gullashi uglevodlarning miqdori ortib azotli birikmalarning kamayishi natijasida tezlashadi. Qisqa kunli o‘simliklarning gullashida esa buning teskarisi, ya’ni uglevodlarning kamayishi, azotli birikmalar miqdorining ortishi bilan boradi. O‘simliklarning trofik regulyatsiyasi sifatiga nisbatan ko‘proq miqdoriy xarakterga ega. O‘simliklarga oziq yetishmaganda ularning rivojlanishi ichki qonuniyatlariga asosan boradi va ularda organlar kichraygan holda shakllanadi hamda barglar, mevalar va urug‘larning soni kamayadi. Ammo shuni aytib o‘tish lozimki, o‘simlikda kam meva shakllansa ham ularning o‘lchamlari muqobil sharoitda o‘sgan mevalardan qolishmaydi. Binobarin, o‘simliklar olamida trofik regulatsiyadan tashqari o‘simliklar organlarining o‘zaro aloqasini amalga oshirib turuvchi, yanada takomillashgan regulyatsiya tizimi ham mavjuddir.

Похожие

O’simliklarda boshqariluv va integratsiya tizimlari

O‘simliklarda moddalar transporti

Yuksak o'simliklarning organlari to'qimalari va funksional tizimlari

Poliembrioniya

Endospermning rivojlanishi