O‘simlik hujayrasi fiziologiyasi - Биотехнология - Рефераты

O‘simlik hujayrasi fiziologiyasi

Загружено в:

24.08.2022

Скачано:

0

Размер:

24.90234375 KB

O‘simlik hujayrasi fiziologiyasi Reja: 1. Hujayra o‘simlik organizmining elementar struktura va funksional birligi 2. Hujayra tuzilishining struktura asoslari. 3. Protoplazmaning fizik kimyoviy xossalari. 4. Bioenergetikaning asosiy tushunchalari 5. Hujayraning adenilat sistemasi

Tayanch iboralar: invaginatsiyalar, organoid,parenximatik va prozenximatik, polipeptid, pektin moddalar, protoplast, kompanent inv yertaza, fosfotaza, askorbatoksidaza ferment, enzimatik uglevodlar, lipidlar, terpenoidlar, xloroplastlar va mitoxondriy, glioksalat, Goldji apparati, Endoplazmatik to‘r, Ribosomalar, Peroksisoma, Glioksisoma, Sferasoma. Lipoproteidli, gomogen va geterogen. 1. Hujayra o‘simlik organizmining elementar struktura va funksional Butun o‘simliklarning asosiy struktura birligini hujayralar tashkil etadi. Ularning tiriklik xususiyatlari shu hujayralarda belgilanadi. Chunki modda almashuvi deb ataluvchi assimilyasiya va dissimilyasiya jarayonlari, ularning birligi faqat hujayradagina sodir bo‘ladi. Ana shu ikkala jarayonning birligi tiriklik deb ataluvchi materiyaning harakat formasini belgilaydi. Yashil o‘simliklar har xil organlar yigindisidan iborat bo‘lib, bu organlar o‘z navatida to‘qimalar va hujayralar birlashmasidan to‘zilgan. Yuksak to‘zilishga ega bo‘lgan har bir o‘simlik organizmi murakkab sistema sifatida bir-biri bilan uzviy ravishda aloqada bo‘lgan organlar va funksiyalar yigindisidan iboratdir. Bu birlikning asosini hujayralar tashkil etadi. Tirik hujayra yarim o‘tkazuvchanlik xususiyatiga ega bo‘lgan membrana bilan chegaralangan bo‘lib, o‘zini qayta qurish qobilyatiga ega. Tabiatdagi organizmlar ikki gruppaga bo‘linadi: 1- prokariotlar- hujayrasida shakllangan yadro bo‘lmaydi, ularga bakteriya va ko‘k-yashil suvo‘tlari kiradi. 2- eukariotlar - hujayrasida albatta shakllangan yadro bo‘ladi. Prokariot hujayrada shakllangan yadro bo‘lmasligi bilan birga unda ribosomalar soni eukariot hujayradagiga nisbatan ming barobar ko‘p bo‘ladi. Bundan tashqari prokariot hujayrani eukariot hujayradan farqi, unda organoidlari bo‘lmadi, ularning vazifalarini sitoplazmatik membrana invaginatsiyalari bajaradi. Har bir o‘simlik hujayralardan to‘zilgan bo‘lib, ularning tiriklik xususiyatlari shu hujayralarda belgilanadi. Modda almashinish jarayoni faqat hujayradagina sodir bo‘ladi. Bu jarayonning birligi tiriklik materiyasining harakat formasini belgilaydi.

O‘simlik hujayralari ko‘rinishi jixatidan 2 xil bo‘lishi mumkin,parenximatik va prozenximatik. Parenximatik hujayralari - ularning eni bo‘yiga teng bo‘lib, ko‘proq kvadratga o‘xshash bo‘ladi. Prozenximatik hujayralar - ularning bo‘yi enidan bir necha barobar katta bo‘ladi. O‘simlik hujayralarning ko‘rinishi va bajaradigan funksiyalari har xil bo‘lsa ham, umumiy to‘zilishga ega. 1-jadval Prokariot va eukariot hujayralar tuzilishi Prokariot hujayralar tuzilishi Eukariot hujayralar tuzilishi Hujayraqobigi polisaharid va polipeptid moddalardan tuzilgan Hujayra kobigi selyuloza, gemitselyuloza va pektin moddalardan tashkil topgan. Shakllangan yadrosi bo‘lmaydi. Shakllangan yadro elementlari mavjud. Ribosomalari submikroskopik tuzilishga ega,hujayrada 100 tadan 10000tagacha bo‘ladi. Ribosomalari mikroskopik tuzilishga, hujayrada 20tadan 100tagacha bo‘ladi. Shakllangan organoidlarga ega emas, modda almashinish inetsial tanachalarda amalga oshadi. Shakllangan organoidlarga ega modda almashinish ana shu organoidlarda amalga oshadi. Bakteriyalar, sianobakteriyalar, bir hujayrali suvo‘tlari. Ko‘p hujayrali va ba'zi bir bir hujayrali suvo‘tlari, yuksak o‘simliklar. 2. Hujayra tuzilishining struktura asoslari O‘simlik hujayralarida daslab hujayra qobigini va ichki tarkibiy qismini farqlash zarur. Hayotiy xossalar aynan hujayra ichki qismi bilan belgilanadi. Har bir voyaga yetgan hujayrada po‘st, sitoplazma, membrana, organoidlar kabi struktura elementlari bo‘ladi. Hujayraning ichki qismi protoplast deyiladi va u sitoplazma va unda joylashgan yirik organoidlardan iborat. Hujayra po‘sti. U

hujayraga mexaniq mustaxkamlikni beradi, protoplazmatik membranani gidrostatik bosimdan himoya qiladi. Yosh hujayralarda po‘st o‘sish qobiliyatiga ega moddalarni yutilishida ishtirok etadi. U protoplast kompanentlaridan hosil bo‘ladi. Ona hujayra bo‘linayotganida ikkita yosh hujayra oraligida parda to‘siq paydo bo‘ladi, u eski po‘st bilan qo‘shilib ketadi va hosil bo‘lgan ikkita hujayra ham avalgi qattiqk po‘stga o‘raladi. Hujayra po‘stining 100 mkm yuzasida 10-30ta plazmodesmalar uchraydi. Hujayra po‘sti tarkibida selyuloza, gemitselyuloza va pektin moddalari(30%, 40%, va 25% nisbatda) uchraydi. Hujayra po‘sti uch qavatdan iborat. Asosan ichki qavat yo‘g‘onlashishi xususiyatiga ega. Ikkinchisi uch qatlamdan iborat. Hujayra po‘stida invertaza, fosfotaza, askorbatoksidaza kabi fermentlar bo‘lib, u ham enzimatik faol hisoblanadi. Ma'lumki hujayra po‘sti suv va suvda erigan moddalarni yaxshi o‘tkazdiradi. Biroq uning yog‘ochlashishi o‘tkazuvchanlikni sezilarli kamaytiradi, po‘kaklashish esa o‘tkazuvchanlikni keskin kamaytiradi. Endoplazmatik to‘r.Uni 1945 yilda Porter aniqlagan. U kanalcha, pufakchalar va sisternalarning o‘zaro tutashgan murakkab shoxlangan tur sistemasini tashkil qiladi. Endoplazmatik to‘r sitoplazmada keng tarqalgan va murakkab membrana strukturasiga ega. Membrananing qalinligi 5-7 nm atrofida, diametri 30-50nm. Ichki qismi suyuqlik bilan to‘lgan. Ularning yuzasi silliq yoki donador bo‘ladi. Silliq membranada asosan uglevodlar, lipidlar, terpenoidlar hosil bo‘lsa, donador membralarda oqsil, fermentlar sintezlanadi. Uning membranasi yadro Membranasi va ichki muxitdagi almashinuvni boshqaradi. Endoplazmatik to‘r bir-birlari bilan tutashib, moddalar almashinuvida ishtirok etadilar. Ribosomalar. 1955 yilda Pallada ochgan. Bular ribonukleoproteidli zarrachalar bo‘lib, membranasi bo‘lmaydi. RNK va oqsildan tashkil topgan. Ular katta va kichik bo‘lakchalardan to‘zilgan, kattasining diametri 12-15 nm kichigi 8- 12 nm bo‘ladi. U yadrochada sintezlanadi va sitoplazmada erkin yoki

endoplazmatik to‘r sirtida joylashadi. Ribosoma yadroda, xloroplastlar va mitoxondriylarda uchraydi va oqsil sintezlaydi. Goldji apparati. Membrana bilan o‘ralgan sisternalar to‘plami. Ular endoplazmatik to‘rdan o‘zilib chiqib ketadigan pufakchalarning o‘zaro qo‘shilishi va o‘zgarilishidan yuzaga keladi va ajralib, disk yoki tayokcha ko‘rinishida to‘planadi. Hujayrada 100 ga yakin Goldji apparati uchrashi mumkin. Goldji apparatining membranasi endoplazmatik to‘r va plazmolemma membranasi bilan tutashgan bo‘ladi. Goldji apparati plazmolemma va hujayra qobig‘ini shakllanishida ishtirok etadi, hamda shilimshiq moddalarni chiqarib tashlashda ishtirok etadi. Plastidalar. Plastidalar shaklan ovalsimon yoki elipssimon bo‘ladi, ikki qavat membrana bilan o‘ralgan . O‘simliklar hujayrasida 20-50 tagacha plastida uchraydi. Ular uch xil bo‘ladi: leykoplastlar (rangsiz),xromoplastlar(rangli) va xloroplastldar(yashil rangda). Xloroplastlar tarkibida xlorofill va karatinoid pigmentlari bo‘lib, fotosintezda ishtirok etadi. Xromoplastlar sariq yoki va zarg‘aldoq rangda bo‘lib,o‘simlikning asosan gullarida va mevasida uchraydi.Ularda karotin, lyutein, violaksantin pigmentlari bo‘ladi. Leykoplastlarda pigment bo‘lmaydi,ularda zapas oziq moddalar to‘planadi. Yorug‘likda leykoplastlar xloroplastlarga aylanishi mumkin. Mitoxondriya. Qo‘sh membranali organoid,ularda energetik jarayonlar kuzatiladi va ATF sintezlanadi. O‘simlikda mitaxondriyalar dumalok yoki gantelsimon bo‘lib,hujayrada 502000tagacha uchrayda. Ichki membranasi kristalar hosil qiladi. Har 5-10 kunda mitoxondriyalar yangilanib turadi. Ularda DNK, RNK va ribosoma bo‘lganligi uchun oqsil sintezlash qobiliyatiga ega. Lizasoma. Membrana bilan o‘ralgan organoid, ular endoplazmatik to‘r yoki Goldji apparatidan hosil bo‘ladi. Ularda asosan gidrolitik fermentlar joylashadi, bular nordon fermentlar bo‘lib, moddalarni suv yordamida parchalaydi.

Peroksisoma. Keyingi yillarda ochilgan organoidlardan biri bo‘lib, uni 1968 yilda Tolbert aniqlagan. Peraksisomada katalaza, glikolatoksidaza kabi yorug‘likda nafas olishda ishtirok etuvchi fermentlar uchraydi. Ular bargda ko‘p bo‘ladi va xloroplastlar bilan uzviy bog‘lik bo‘ladi. Glioksisoma. Ular unib chikayotgan yog to‘plovchi urug‘larda ko‘p uchraydi. Glioksisomalarda yoglarni uglevodga aylantirishda ishtirok etuvchi fermentlar uchraydi va ular nafas olishning glioksalat siklida ishtirok etadilar. Sferasoma. Ular avval mikrosomalar deyilgan. Dumalok, yorug‘likni sindirish imkoniyatiga ega. Endoplazmatik to‘rdan hosil bo‘ladi va o‘zida lipidlarni to‘playdi, shu tufayli lipidli tomchi deb ham ataladi. Ularda lipaza, esteraza, proteaza, RNKaza, DNKaza fermentlari uchraydi va yog‘ sintezida ishtirok etadi. Mikronaychalar. Sitoplazmaning tashqi taxlamida naychasimon organoid. Uzunligi 20-30 nm, qalinligi 5-10 nm. Membranasi yo‘q, globulyar oksil trubasidan tashkil topgan, sitoskeletni hosil qiladi va sitoplazma harakatini amalga oshiradi. Vakuola. O‘simlik hujayrasi uchun harakterli organoid. Uning membranasi tonoplast deyiladi, ichki suyuklik hujayra shirasidaniborat.Shiraning 96-98%ni suv tashkil etadi, kolgani organik kislotalar, oksillar, aminokislota, uglevodlar, alkoloidlar, tuzlar, oshlovchi moddalar va pigmentlar.Vakuola endoplazmatik to‘r pufakchalarining qo‘shilishidan hosil bo‘ladi. Vakuola hujayraning osmatik xususiyatini belgilaydi, bu esa hujayrani so‘rish kuchi, turgor bosimi va suv rejimini belgilaydi. Yadro. Irsiy belgini saqlovchi organoid ko‘rinishi dumalok, oval yoki ipsimon bo‘ladi. Ko‘pincha bitta, ba'zan ko‘p miqdorda bo‘ladi. Yadro ikki qavat membrana bilan o‘ralgan, 1-6 yadrochasi bo‘ladi. Uning tarkibi 80% oksil va 15-16% RNKdan iborat. Yadroga RNKni taqsimlanishida ishtirok etadi. Yadro yadro shirasi-nukleoplazma bilan to‘ldirilgan bo‘ladi, uning tarkibi asosan oksillar 74%,

DNK 14% va RNK 12% dan iborat, bundan tashqari yadroda yana lipidlar, suv va mineral elementlar mavjud. Yadroning asosiy vazifasi hujayra, to‘kima, organ va butun o‘simlik uchun zarur bo‘lgan barcha fiziologik, biokimyoviy jarayonlarni boshqarib turadi va informatsion markaz hisoblanadi Yadro spetsifik oqsillar sintez qilish va irsiy belgilarni saqlab, avloddan- avlodga berish programmasi bilan harakterlanadi. Bu muxim vazifaning bajarilishida DNK asosiy rol o‘ynaydi, chunki unda barcha informatsiya joylashadi. Biologik membranalarning tuzilishi. .Hujayrani tashqi muhit bilan bo‘ladigan almashinuv munosabatlari va protoplast ichida ro‘y beradigan hayotiy jarayonlar maxsus membrana sistemasi orqali amalga oshadi. Har bir organoid protoplazma singari o‘zining membranasi bilan harakterlanadi. Shu membranasi orqali sitoplazmadan ajralib turadi. Protoplastni tashqi tomondan o‘rab turuvchi plazmollema qavati hujayra membranasi deb ataladi. Hujayra membranasi yarim o‘tkazgich xususiyatiga ega bo‘lib, suvni bemalol o‘tkazdiradi. Lekin suvda erigan moddalar uchun yuqori darajada tanlab o‘tkazuvchi to‘siq vazifasini bajaradi. Membrananing bunday xususiyati hujayra uchun keraksiz moddalarni o‘tkazmay faqat zarurini o‘tkazishda muhim ahamiyatga ega. Demak membranalar hujayra metabolizmi jarayonining eng muhim qismlaridan biri bo‘lgan moddalar oqimi va energiyasini boshqaradi. Membranalar asosan lipoproteidli tizimlar bo‘lib, 60% oqsil, 40% lipidlardan,ayniqsa fosfolipidlardan iborat. Ularning qalinligi 6-10 nm. Tuzilishiga ko‘ra qo‘shavatli, oqsil lipid molekulalarini orasida joylashgan bo‘ladi. Membrana shakillanishiga gidrofob bog‘ga o‘rin beriladi: lipid-lipid, lipid-oqsil, oqsil-oqsil. Membranada yana har xil funksiyalarni bajaruvchi oqsillar ham uchraydi. Membranada shakar va aminokislotani tashuvchi oksillar topilgan. Membranada polesaharid va nuklein kislotalar ham uchraydi. Oqsil tarkibida juda yuqori

darajada sezuvchi sistema-retseptorlar joylashgan. Bu sistema orqali hujayra organoidlari ham funksional aloqada bo‘ladi. Demak membrana muhim metabolitik funksiyalarni bajaradi. Umuman biomembranalar barerlik, transport, osmotik, energetik, biosintetik funksiyalarni bajaradi. 3. Protoplazmaning fizik kimyoviy xossalari. Protoplazma hujayra ichidagi sitoplazma va organoidlar bilan birga bir butunni tashkil etadi va unda moddalar almashinuvining reaksiyalari sodir bo‘ladi. Sitoplazma protoplazmaning asosiy qismini tashkil qiladi va u uch qavatdan iborat: Plazmolemma, ya'ni tashqi membranasi; Mezoplazma qavatida barcha faol organoidlar joylashadi; Tonoplast ichki qavat bo‘lib, vakuola bilan chegaralanib turadi . Sitoplazma shilimshiq, tiniq, rangsiz, yarim suyuq kolloid moddadir. Solishtirma ogirligi 1,055 ga teng. U qovushqoqlik, elastiklik xususiyatga ega. Protoplazmada xilma-xil organik va anorganik birikmalar uchraydi. Tirik protoplazmaning 80-85 % suvdan iborat. Masalan karam bargi misolida, oqsillar- 60%, yog‘lar-20%, uglevodlar10% va mineral moddalar-6%ni tashkil qiladi. Tirik protoplazma doimo harakatda bo‘ladi, yosh hujayra sitoplazmasi aylanma va oqimsimon harakatlanadi. Undagi organoidlar ham birga qo‘shilib passiv harakatda bo‘ladi. Plazmolemma va tonoplast tinch turadi. Aylanma (rotatsion) harakat ham kuzatiladi, bunda protoplazma hujayra po‘stiga yakin joylashadi. Okimsimon (sirkulyasion harakatda) protoplazma ingichka- ingichka oqimlar xolida har tomonga yo‘nalgan. Protoplazmaning harakati birlamchi va ikkilamchi bo‘lishi mumkin. Birlamchi harakat normal sharoitda, ikkilamchi harakat nokulay sharoitda amalga oshadi. Qovushqoqlik hujayraning eng muxim xususiyatlaridir, uning faolligini ko‘rsatadi. Qovushqoqlik sitoplazmaning strukturasini va kolloid zarrachalarini tortishuv kuchini belgilaydi. Elastiklik ham muhim xususiyatlardan biri. Tirik protoplazmaning mexanik ta'siri natijasida o‘zining avvalgi xolatiga qaytish xususiyati elastik deb ataladi. Protoplazmaning ma'lum strukturalari uning elastikligiga sabab bo‘ladi.

4. Bioenergetikaning asosiy tushunchalari Ma'lumki o‘simlik organizmlarining hayot foliyati energiyani doimiy iste'mol qilinishida sodir bo‘ladi. Quyosh radiatsiyasi o‘simliklar tomonidan organik moddalarni kimyoviy energiyasiga aylanadi. Organik moddalarning oksidlanishini ekzergonik jarayonlari, yani dissimilyasiya manbalari hisoblanadi. Dissimilyasiyani ikki formasi mavjud, bular nafas olish va achishdir. Biologik moddalarni hosil bo‘lishi yoki endergonik reaksiyalar tashqi muxitdagi moddalarni o‘zlashirish uchun energiyani sarf kilish bilan kuzatiladi. Bunga yaqqol misol kilib fotosintezni keltirish mumkin. Tabiatdagi barcha organizmlar energiyani iste'mol qilish manbalariga qarab 3 guruxga bo‘linadi: 1. Xlorofil o‘simliklar - ular uchun energiya manbai bo‘lib yorug‘lik kvanti (foton) hisoblanadi. 2.Odam va hayvonlar - ular energiyani organik moddalarning (uglevod, yog, oksillar) oksidlanishi hisobiga oladi. Z.Mikroorganizmlar - ular energiyani spetsifik bo‘lgan organik va anorganik moddalarning oksidlanishi hisobiga oladi. O‘simlik va boshka tirik organizmlarda sodir bo‘luvchi moddalar va energiya almashinuvi fizika va kimyoning qonunlariga to‘la bo‘ysinadi, shuning uchun tirik sistemalarga bu qonun va prinsiplarni qo‘llash mumkin. Termodinamika yoki energetika fani sistemalardagi energiyaning xilma-xil formalarini o‘zaro almashinuvi va miqdoriy o‘zgarishini o‘rganadi. Bu energiyalar-kimyoviy, issiklik, mexaniq, elektrik, yorug‘lik formalarida bo‘ladi. Sistema tushunchasi, kattaligi, zichligi, harorat, bosim, rangi, magnit va elektrik maydonlari bo‘lishi kabi xossalar bilan harakterlanadi. Sistema gomogen va geterogen bo‘ladi. Geterogen sistema esa ikkita yoki bir qancha ayrim fazalardan iborat bo‘lib, ular bir-biridan yuzalari bilan ajralib turadi. Sistemalar ochiq va yopiq bo‘ladi. Yopiq sistemada massa va energiya sistemani o‘rganish jarayonida ko‘payishi va kamayishi mumkin emas. Ochiq

sistemada esa massa va energiya kamayishi yoki ko‘payishi mumkin. Shunga ko‘ra o‘simliklar ochiq sistemaga kiradi. Agar sistemani tarkibi va xossasi ma'lum uzoq vaqt ichida o‘zgarmasa sistema muvozanat xolatida turibdi deyiladi. Biroq kimyoviy muvozanat doimiy emas. Muvozanat-bu reaksiyani chapdan unga qanday tezlikda o‘tsa, o‘ngdan chapga ham shunday tezlik bilan o‘tish xolatidir. Termodinamikaning birinchi qonuni. Bu energiyaning saqlash qonunidir, uni Gelmgols 1847 yilda ifodalab berdi. A.Enshteyn tenglamasiga ko‘ra ye=MS energiyani saqlash qonuni, ish va issiqlikning ekvivalent qonunidir. Bunda energiyaning har xil formalari bir-biriga o‘ta boshlaydi. Formulaga ko‘ra 1 gramm massa 9 10 erg energiya birligiga aylanishi mumkin. Bu qonunga ko‘ra ichki energiya (ye) faqat issiqlik xolida energiyani ko‘chirish jarayonida yoki ish bajarilganda o‘zgarishi kuzatiladi, boshqacha qilib aytganda energiyani yaratish va yo‘q qilish mumkin emas. Bajarilgan ish mexanik, elektrik yoki kimyoviy (sintez) bo‘lishi mumkin. Ajratib olingan sistemalar uchun ularni ichki energiyasini o‘zgarishi quyidagi formula bo‘yicha aniqlanadi, yani sistemaning ichki eenergiyasini ko‘payishi unga berilgan issiqlik va tashqi muxitni sistema ustida bajargan ishni yig‘indisiga tengdir. Demak bu qonunga ko‘ra energiya qaytadan hosil bo‘lmaydi va yo‘qolmaydi faqat bir formadan ikkinchi formaga o‘tadi. Ajratib olingan sistemaning energiyasining umumiy miqdori doimiy bo‘ladi. Birinchi qonun tirik sistemalarga qo‘llanilishi mumkin. Termodinamikaning ikkinchi qonuni. Klauzius tomonidan aytilgan fikrga ko‘ra issiqlik issiq tanadan sovuqqa uzatiladi,teskarisi bo‘lishi mumkin emas. Faqat sistemaga tashqaridan ish sarflanganda kuzatish mumkin. Bu termodinamikaning ikkinchi qonunini ochilishiga olib keladi. Ikkinchi qonunga ko‘ra barcha sistemalar o‘z-o‘zidan o‘zgarib muvozanat xolatiga intiladi. M: suv yuqoridan pastga oqadi, eruvchi modda eritmada bir xil taqsimlanadi, tirik organizmlarda ma'lum yoshga yetgandan keyin o‘z-o‘zidan qarish jarayoni boshlanadi.

Entropiya bu ichki o‘zgarish ma'nosini beradi.Sistemani entropiyasi esa,uni muvozanatga yakinlashish o‘lchovidir. Entropiya (8) - bu sistemaning xolatini ko‘rsatgichidir va uni entropiya birliklarida ifoda qilinadi kDj.K -1 mol -1 . Termodinamikaning ikkinchi qonuni bir vaqtda entropiyani va haroratni termodinamik shkalasini belgilaydi.Muz eriganda,entropiya oshadi, chunki uning strukturasi soddalashadi. Moddalar katta energiyali xolatida entropiya oshadi. M:kristal holatdagi suvni entropiyasi 11,5 en.br.,suyuk - 16,75, gaz xolatdagi - 45,11 en.br. Organizmlar uchun entropiyani oshishiga olib keluvchi jarayonlarni tenglatish va ularni kamaytiruvchi almashinuv jarayonlari xarakterlidir. Entropiya tushunchasi bilan o‘simlik organizmini butun hayot faoliyatini harakterlash mumkin emas, biroq suv almashinuvi nafas olish, fotosintez jarayonlariga qo‘llash mumkin. O‘simlik hujayralarida fermentlar ishtirokida ekzergonik reaksiyalar o‘z- o‘zidan ketishi mumkin, ular kimyoviy potensialini manfiy o‘zgarishi bilan harakterlanadi. Shu bilan birga hujayralarda endergonik jarayonlari sodir bo‘ladi, ya'ni oddiy moddalardan murakkab moddalarni sintezi, unda energiya talab qilinadi va u energiyani bir-biriga bog‘langan ekzergonik jarayonlardan oladi. Demak, Gibbsni erkin energiyasi tushunchasi ushbu jarayonni o‘z-o‘zidan ketish ketmasligini beradi. Agar doimiy harorat va bosimda erkin energiyani o‘zgarishi ma'lum bo‘lsa, jarayonni o‘z-o‘zidan ketishini avvaldan aytish mumkin. Ichki energiyani kamayishi va entropiyani oshishi erkin energiyani kamayishiga olib kelsa ichki energiyani ortishi va entropiyani kamayishi erkin energiyani oshishiga olib keladi. Bu xol biologik sistemalarda yaqqol kuzatiladi, ularning massa va energiyasi oshadi va kamayadi. Dastlab yer yuzida hayot paydo bo‘lgunga qadar quyoshdan kelayotgan butun erkin energiya foydasiz issiqlik xolida tarqala boshlagan va kosmik fazoda nurlangan. Keyinchalik hayot paydo bo‘lishi bilan tirik sistemalar bu erkin energiyani ma'lum qismini yutib o‘z faoliyatini davom ettirgan va bir qismini tarqatgan. Natijada tirik organizmni statsionar sistemasi erkin energiyani bir qismiga ega bo‘ladi va uni biosferada tutib turadi.

5. Hujayraning adenilat sistemasi. Tirik organizmlarda energiya almashinuvida markaziy o‘rinni adenilat sistemasi egallaydi. Bularga ATF, ADF, AMF va Md+ , N 3 R0 4 kiradi. ATF-termodinamik turg‘un bo‘lmagan birikmadir u ADF yoki AMF hosil qilish yo‘li bilan gidrolizlanadi. ATF yuqori ko‘chirish potensialiga ega, bu esa uni kimyoviy ko‘chirish funksiyasini bajarishga imkoniyat beradi. Natijada hujayrani energiyaga bo‘lgan talabini qondirishiga ma'lum sezilarli darajada imkoniyat beradi. ATF molekulasida pirofosfat bog‘ (fosfoangidrid) ADF va N 3 RO 4 «o‘shilishi natijasida hosil bo‘ladi. Bunday fosforlanish reaksiyalarni xloroplast, mitoxondriy va bakteriyalarni membranalarida kuzatish mumkin, bu jarayonlar O 2 ni yutilishi bilan kuzatiladi. AMFni ADFga aylanishi fosfaril gruppasini ATF dan AMF ga ko‘chirilishi yo‘li bilan hosil bo‘ladi. Bu reaksiyani barcha hujayralarda uchrovchi adenilatkinaza fermenti katalizlaydi. Mustahkamlash uchun savollar: 1. Hujayra o‘simlik organizmining elementar struktura va funksional Birligini tushuntirib bering? 2. Hujayra tuzilishining strukturaviy asoslari nimadan iborat? 3. Protoplazmaning fizik va kimyoviy xossalarini aytib bering. 4. Bioenergetikaning asosiy tushunchalari nimadan iborat? 5. Hujayraning adenilat sistemasi nima? 6. Parenxematik xujayralar deb nimaga aytiladi? 7. Prozenxematik xujayralar deb nimaga aytiladi? 8. Prokariot va eukariot xujayralarning tuzilishlari xaqida aytib bering 9. Biologik membranalarning tuzilishini aytib bering 10. Xujayra organoidlarini tushuntirib bering

ADABIYOTLAR RO’YXATI 1. Alimova R.A. Qishloq xo‘jalik o‘simliklari biokimyosi fanidan laboratoriya mashg‘ulotlari: o‘quv qo‘llanma. - Toshkent: ToshDAU, 2000. - 95 b. 2. Alimova R.A., Sagdiev M.T. Usimliklar fiziologiyasi va biokimyosi: o‘quv qo‘llanma. - Toshkent, 2013. - 320 b. 3. Beknazarov B.O. Usimliklar fiziologiyasi: darslik. - Toshkent: UzMU, 2009. - 480 b. 4. Bo‘riev X.Ch., Sagdiev M.T., Alimova R.A., yenileev N.Sh. Sabzavot- poliz ekinlari fiziologiyasi va biokimyosi: o‘quv qo‘llanma. - Toshkent: Navro‘z, 2015. - 179 b. 5. De Robertis E., Novitskiy V., Saks F. Biologiya kletki (perevod s angl.). - M.: Mir, 1967. 6. Zikiryoev A. Usimliklar biokimyosidan amaliy mashg‘ulotlar: o‘quv qo‘llanma. Toshkent: Mehnat, 2001. - 243b. 7. Reyvn P., Evert R., Aykxorn S. Sovremennaya botanika. - M.: Mir, 1990. -270 s. Internet saytlari:

Похожие

O‘simlik tuzilishining asosi – uglevodlar

O‘simlikdagi suv muvozanati

Nitratlarning o‘zlashtirilishi va aminokislotalar sintezi

Qishloq xo‘jaligi o‘simliklarida lipidlar

O‘sishni boshqaruvchi fiziologik faol moddalar va ularni qishloq ho‘jaligida qullanilishi