Molekulyar biologiya asoslari - Биотехнология - Рефераты

Molekulyar biologiya asoslari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

66 KB

Molekulyar biologiya asoslari Reja: 1.Molekulyar biologiya. 2. Molekulyar biologiyani yuzaga kelishi 3. Dnk ni tekshirish 4.DNK replikaciyasi (ikkita bulishi) 5.DNK reparaciyasi. 6.Rekombinaciya. 7. Rekombinaciya. 8. Genetik kod. 9.Transkrepciya. 10.Translyaciya. 11. Molekulyar biologiyani yuzaga kelishi.

Yangi xayotni paydo bulishida kupayish va tugilish tabiatshunoslikni rivojlanishini XIII asrdayok insoniyatni kiziktirgan. Ana shu davrda usimliklarni chatishtirrish buyicha utkazilgan tajribalar asos bula oladi. 1856-1863 yilda chexiyalik tekshiruvchi Gregoriy Mendel anik tajriba utkazgan. U tajriba uchun Goroxni olib belgilarni nasldan-naslga utishini anikladi. Mendel’ birinchi bulib irsiy belgilar gen vositasida nasldan-naslga kuchib yurishni anikladi. 1875 yilda Oskar Gertvich otalanish jarayonida ikkita jensiy xujayrani kushilish jarayonini yozib chikdi. Avgust Veysman barcha tekshirish ishlarini jamlab xujayra yadrosini irsiy belgilarini tashib yuruvchi xususiyatga ega ekanligi isbotladi. 1873 yilda Fridrix Shneyder xujayra yadrosida « rangli tanachalar»- xromosomlarni bulishni isbotladi. Keyin xar bir usimlik va xayvonlar turida xujayra yadrosida anik xromosomlar soni bulishi isbotlandi, jinsiy xujayralarda esa xromosomlar soni ikki xissa kam bulishi ma’lum buldi. Otalanish jarayonida xromosomlar ikki xissa oshadi. Shunday kilib embriologiya va citologiya fanlari irsiy belgilarni tashib yuruvchilarga mustaxkam poydevor yaratdi. XX asrning boshida citolog olim Uoltor Sotten va Teodor Boveri Mendelni konunlarida xromosomlarni xujayra bulinishidagi faoliyati xakida yaxshi nazariya yaratganligini irsiyatning xromosan nazariyasiga asos solinganligini kayt etgan.

XX asrning birinchi choragida kupchilik olimlarning tekshirishlarini natijalarini Mendel konuniga itoat etmaganliklarini kursatgan. Ana shu karamma-karshi natijalar Tomas Morgan tomonidan ochilgan yangi konunni ochilishiga sabab buldi. T. Morgan drozefila D. Mevanodastech tajriba uchun olgan. Unda irsiy belgilarni taksimlanishi urganilgan. Morgan irsiy belgilari taksimlanishni urganib, bir-biri bilan boglik bulgan 4 guruxni kuzatdi. Uni genlarni tutashligi deb atadi. U anik genda anik xromosomlar bulishni anikladi. Genlarni xromosomlarda bulishni xam Morgan anikladi. U xar xil xromosomlarni genetik materiallarini uza’ro almashinuvini anikladi. Ana shu almashinuv krossingover deb ataladi. Tajribalar natijalari genetik xarita tuzish imkoniyatini yaratgan. Krossingoverni foiz xisobini topish yuli bilan xromosomlardagi genlar orasidagi nisbiy melofani aniklash imkoniyati topildi. Morgan tajribasida mutaciyaning juda xam pastlik tempasi kuzatilgan. Gen xakidagi koncepsiyani rivojlanishi natijasida- irrsiy informaciyani tashib yuruvchi mutaciyani asosini moddalarning kimyoviy tarkibini uzgartirish tashkil etadi. Mutaciyani yuzaga kelishi sababini Morgan shogirdi G.Dj. Meller tekshirib, rentgen nurlarigacha etib boradi. U drozofillni radiacion mutaciyasi 100% gacha bulishini anikladi. Radiaciya ta’sirida mutaciya tabiiy sharoitga nisbatan ming marta tez bulishini anikladi. Ushbu usul selekciyada juda xam tezlikda uz urnini topdi. L.Stedler 1928 yilda sun’iy mutaciyani makkajuxorida kullab juda katta galabaga erishdi. Irsiyatni xromosom nazariyasi klassik genetikaning oliy darajasidagi galabasi buldi.

Molekulyar genetikaning asosini genlarni fiziologik jarayonlarni boshkarishi tashkil etadi. Molekulyar genetikani anik kimyoviy molekulasini yuzlab, minglab genlar tashkil etadi. Genlarni fizik va kimyoviy tabiatini saklanish mexanizmini, informaciyalarni ( ma’lumotlarni) berilishini tekshirish molekulyar genetikaning bosh vazifasi xisoblanadi. Molekulyar genetika – molekulyar biologiyani tarkibiy kismini tashkil etadi. Ushbu fan XX asrni urtasida yuzaga keldi. Biologik muxit molekulalarni biologik jarayonlarini molekulyar darajada urganilishida fizika va kimyo fanlarini roli juda katta. Kup yillar mobaynida makro-molekulalarni asosini oksil tashkil etadi deb karalgan. Kupchilik genlarni oksilli tabiatga ega deb karalgan. 1965 yilda Mendel’ tugilgan kunni 100 yilligida genlar tabiati tulik ochildi. Rentgenostruktura taxlil vositasida makromolekulalarni uch Ulchamli struktura tizimi aniklandi. 1943 yilda Osval’d eyveri xodimlari bilan genetik informaciyani (ma’lumotni) tashib yuruvchi faktor DNK- disoksiribonuklein kislotasi ekanligini anikladi. 1953 yilda esa DNK modeli tuzildi. DNK tekshirish DNK strukturasini urganishga 80 yil sarflandi. Uning bir kismi shvecariya biokimyogari Fridrix Misher ishi bulib 1868-1872 yillarda spermatozonddddddan yangi tarkibida fosfor moddasi bulgan nuklein (grekcha suzdan –yadro) ajratib olindi. 1890 yilda Olmoniyalik kimyogar R.Al’tman birinchi bulib

oksildan ajratilgan nukleinni olib uni nuklein kislotasi deb atashni taklif etgan. Ana shu paytda A.Kossel’ nuklein tarkibidan: tarkibi azotdan iborat bulgan- adenin va guanin, fosfor kislotasini va uglevodorod (karbonsuv) birikmalarini ajratib olishga erishdi. Keyinchalik nuklein kislotalari DNK va RNK iboratligi aniklandi. RNKda dezoksiriboza urniga riboza, turtta azot azoslaridan timin urniga uracil almashib DNK dan RNK fark kiladi. Genlarni DNK iboratligi. 1940 yillarda nuklein kislotalarini tekshirish istikbolsiz ish deb karalgan. 1944 yilda eyveri, Mak-Leod va Mak-Karti DNK genetikma’lumotlarni tashib yuruvchi ekanligini anikladi. Ana shu tadkikot genlarni kimyoviy tabiatini ochish imkoniyatini yaratdi . DNK komponentlari va birlamchi strukturasi Nuklein kislotalari kimyoviy birikkan nukleotidlardan, ya’ni Polionukleotidlardan iborat. Xar bir nukleotid uglerod va azotning geterociklik aylanasi ( azot asoslari), bosh uglerodli shakar aylanasi (pektoza) va fosfor guruxidan iboratdir. Tarkibi azotdan iborat bulgan aylana ( kolco), nukleotidlarda yakin karindoshlik alokasi buladi. Citozin (U) timin (T) va uracil (U) pirimidin asosi deyiladi. Guanin (G) va Adenin(A) kurik asosidan iborat. Nukleotid tarkibiga kirgan pektoza V-D riboza yoki V-D-q- dizoksiribozaning birontasini tarkibiga kiradi.

Tarkibida ribozalar bulgan nukleotidlar ribonukleotidlar deb, uning monomeri RNK, tarkibi dezoksiriboza nukleotidlaridan iborat bulganlari DNK deyiladi. DNK replikaciyasi (ikkita bulishi) Genetik materriallarni asosiy xususiyati avloddan-avlodga utishdir. Buning uchun xar bir xujayra navbatdagi bulinishga utishi uchun DNK ikkitaga ajralishi kerak. Uning natijasida yangi xosil buladigan xujayra uzining otalik va onalik xujayralaridagidek genetik informaciyaga ega bulishi kerak. Uz-uzidan xosil bulish jarayoni replikaciya ( ikkitaga ajralish) deyiladi. Replikaciya tirik organizmlarni kupayishi asos buladi. DNK - polimeraza fermenti DNK ikkiga bulinishini tezlatadi. Propariot va eukariotlarni replikaciyasi bir-biriga uxshash bulishiga karamasdan eukariotlar replikaciyasi bir necha ming marta tez buladi. DNK reparasiyasi Genetik buzilishni bartaraf etish reparaciya deyiladi. DNK ikkiga bulinishi yoki replikaciyani kurib chikilganidan sung genetik ma’lumotlarni juda anik utishi ma’lum buladi. Bu xolat DNK molekulasini mutaciyasini yuzaga kelishini va xujayrani ulishiga olib kelishi mumkin. Mutaciyani tez bulmasligi xayotni saklanib kolishiga sababchi buladi. Shuning uchun xam xujayra genetik uzgarishlardan juda xam ishonchli ximoyalangan bulishi kerak. Aminokislotalarni almashtirish taxlili shuni kursatadiki, 400 aminokislotadan bittasini almashinishi 200.000 yilda sodir buladi. Gemoglobin molekulasi 100 aminokislotadan bittasini almashinishi 6 million yilda sodir buladi. Shu bilan bir katorda DNK molekulasidagi

nukleotidlar tashki muxit molekulalarini tartibsiz tuknashishi natijasida tez uzgarib turadi. Ana shunday uzgarishlar mutagenlar ta’siri xujayradagi moddalar almashinuvi, kosmik radiaciya va ul’trafeolit nurlari ta’sirida sodir buladi. Rekombinasiya Genetik rekombinaciya mexanizmiga molekulyar jarayonlarda nukleotidlarni birin-ketin kayta taksimlanishi kiradi. Rekombinaciya biologik xodisalarni katta kismini uzgarishi natijasida sodir buladi. Rekombinaciya umumiy va maxsus buladi. Umumiy rekombinaciya barcha tipdagi tirik organizmlarga xosdir. Gomologik rekombinaciyada bir-biriga yakin nukleotidlarni rekombinaciyasi sodir buladi. Klassik rekombinaciyada meyoz bulinishda xromosomalarni gomologik kismlarini almashinuvi. Xar xil organizmlardarekombinaciyaga olib keladigan vokialar ketma-ketligi xar xil bulishi mumkin, birok, umumiy rekombinaciyani butun natijasi doimo bir xil buladi: 1.Ikki gomologik kushalok zanjir ajraladi, bitta gomologik katorning oxiri, ikkinchisini boshi bilan tutashadi, natijada DNK ikkita zanjiri uzaroalokador uchastkasi bilan birlashgan buladi. 2. Nuktalar almashinuvi DNK gomologik molekulasining xar kanday kismida bulishi mumkin. 3. DNK ikkita molekulasini almashinuv nuktasi zinapoyali bulib tutashgan buladi, ana shu zinaning uzunligi birnecha ming juft asosdan iborat bulishi mumkin. 4.Bitta nukleotidda almashinuv nuktasi yukolmaydi, kushilmaydi

va boshka nukleotidlarga aylanmaydi, yoki genlar ichida gomologik rekombinaciyaga olib kelmaydi, xamda mutaciya xisobiga aktivlik yukolmaydi. Rekombinaciya fermentlar vositasida buladi. Xujayra rekombinaciyasi bevosita bajaradigan funkciyasidan tashkari organizmning evolyuciyasi muxim rol’ uynaydi. eukariotlarda rekombinaciyani ta’minlashda bosh vazifani jinsiy kupayish bajaradi. Meyotik rekombinaciya natijasida genlarni xar xildagi nisbatlari sodir buladi. Shunday kilib, genlarni ijobiy kombinaciyasi yuzaga keladi. Genlarni kayta taksimlanishi natijasida foydali mutaciya zararlilaridan ajraladi. Rekombinaciya mul’tigen oilalarni yuzaga kelishga olib keladi. Genetik kod Genetik ma’lumotlarni tashib yuruvchi DNK xisoblanadi. Ana shu ma’lumotlar RNK molekulasiga yoziladi. Uz navbatida molekulasiga ma’lumotlar yozilgan RNK oksil molekulasini sintez bulishida onalik manba sifatida xizmat kiladi. Demak oksil molekulasiga DNK ma’lumotlarini yozadigan oralik vositachi RNK molekulasi xisoblanadi. Oksil molekulasi murakkab keng strukturadan iborat. Demak, DNK molekulasida oksil molekulasiga yozadigan ma’lumotlar buladi. DNK uzunligi buyicha bir xil bulgan ikkizanjirli molekuladan iborat bulib, uning strukturasi asoslar juftidan iboratdir. DNK tarkibiga 4 azot asosi va 20 xar xildagi aminokislotalar kiradi. 20 aminokislota 4 nukleotidlarga kanday yoziladi? Ana shu masala genetik kod muammosi xisoblanadi. Boshkacha kilib

aytganda genetik kod DNK molekulasida nukleotidlarni ketma- ket joylashishiga munosabati va oksil molekulasida aminokislotalarni birin-ketin joylashishi xisoblanadi. Genetik kodlarni asosiy xususiyati belgilandi: 1. Xar bir aminokislotani uchta nukleotidlardan iborat kombinaciya kodlaydi ( kodon) yoki tripleten kodi. 2. Kodonlar yopilmaydi, bir-biriga tutashadi. 3. Asoslarni ketma-ketligi, ketma-ket buladi. Genetik kodlarni rasshifirovka kilish ( tushuntirib bermok)da ikki xildagi tekshirish olib boriladi. Oksilni xujayrasiz tizimi xujayrani mexanik yul bilan buzib, centrafugada xujayra pusti va membranasi chuktiriladi. Natijada oksilni sintez kilish uchun DNK, mRNK+RNK, ribosomlar, fermentlar va boshka xujayra komponentlari ekstrakti olinadi. Ana shu tizimga ATF, GTF va aminokislota kushilganda oksilni sintez bulishi aniklangan. Transkripciya Genlarda xujayralarda sintez buladigan oksil xakidagi ma’lumotlar kodlangan buladi. Birok, DNK uzi oksil sintez bulishi uchun bevosita onalik manba bula olmaydi. Genetik ma’lumotlarni iste’mol kilish uchun ikki staciyali Jarayon boradi. Birinchi stadiyada gen RNK molekulasini sintez bulishi uchun onalik manba bulib xizmat kiladi. Ikkinchi stadiyada RNK poliploid zanjiriga utadi. Shunday kilib, genetik informaciya xujayrada: DNK  transkrepciyaga  RNK  translyaciya  oksil. Xujayrada uch tipdagi RNK buladi: 1. Informacion RNK oksil sintezining onalik maxsuloti xizmat kiladi.

2. Transport RNK aminokislotalarni ribosomlarga Aktivlashtirilgan xolda olib boradi. 3. Ribosom RNK si – Ribosomlarni zaruriy komponenti. RNK bir nechta turlari mavjud: Propariatlarda-3, eukariatlarda –5 Xarr bir ribosomda bittadan molekulasi buladi. Transkrepciya DNK kushilishidan boshlanadi. Transkrrepciya RNK- polimerazalarni tuxtatishi signaligacha etganida sodir buladi. RNK- polimeraza transkrepciyaga katnashadigan asosiy ferment xisoblanadi. Ushbu ferment propariotlarda RNK sintez bulishini tashkil etuvchi yagona ferment sifatida urganilgan eukariot DNK transkrepciyasi propariotlardan principial fark kilmaydi, birok eukariot xujayralarda RNK- sintezlovchi apparat juda murakkab eukariot RNK-polimeraza 9 tadan 11 tagacha poliploidlar zanjiriga kiradi. Transkrepciya cikli 4 asosiy stadiyaga bulinadi: 1. DNK bilan birlashtirish. 2. RNK zanjiri inkaciyasi 3. RNK eanjirini usishi 4. RNK zanjirini termikaciyasi. Translya s iya Translyaciya – m RNK dikodirlanish ( kayta kodlanish) jarayoni bulib, uning natijasida oksilni aminokislotalar tiliga utishi tushuniladi. Translyaciya – jarayoni onalik vazifasini bajarsada juda murakkab bulib boradi. Bu jarayonda makromolekulalarni yuzlab turlari katnashadi. Oksil sintezi ayrim aminokislotalarni koldigini yarim kondiciyalanishi yuli bilan boradi.

Transport + RNK molekulasi ayrim aminokislota bilan yashaydi. Maxsus fermentlar tudasi bulib, ular aminoacil –tRNK- Sintetaz deyiladi, ular aminokislotani tegishli tRNK molekulasiga kushadi. Xar bir aminokislotani uzini sintetaza fermenti buladi. Masalan: glicinni glicin tRNK kushadi. Avvalo aminokislota bevosita karboksil guruxga kushilib aminoacil- TRNK xosil bulishini aktivlashtirib, adenillashtirilgan aminokislotani xosil kiladi, ana shu jarayonga ATF energiyasi sarflanadi. Shunday kilib, aminoacil-tRNK – sinteza adaktorlik vazifasini bajarib, bir molekuladan ikkinchisiga utishni tezlatadi. Shunday kilib genetik Kod bir- biriga boglik bulgan ikkita adaptorlar yordamida aniklanadi. Transport RNK barcha molekulalari kuyidagi umumiy xususiyatga ega: 1.uzunligi 73 tadan 93 tagacha nukleotidlardan iborat bitta zanjirdan iborat. 2.Juda kup tasoddifiy asoslari bulib, ular 7 tadan 15 tagacha molekulalardan iborat. 3.Beshta oxirrgi tRNK fosforlangan. Beshinchisi oxirida Guanin koldigi mavjud. 4.Uchinchisini oxirida tRNK ning CCA ketma-ket joylashgan. aktivlashgan aminogurux uchinchi gidroksil gurux oxirida adenozin buladi. 5.Taxminan tRNK nukleotidlari yopishgan va kushalok zanjirli Buladi. Beshta gurux asosi kushilmagan. 6.Antiiod petli (oshik-moshik) 7 asosdan iborat. eukariot va propariat xujayrralarda ribosomlar uzlarining strukturasi va funkciyalari bilan juda xam uxshash ularni xar biri katta va kichik kismlardan iborat.

eukariot ribosomlarda yarmisini RNK tashkil etadi. RNK ribosomlarini kichik bitta molekulasini taxminan 33 xar xil oksil ribosomlari birlashtiradi. Prokariotlarda ribosomlar yanada kichik va oz buladi. Oksilni sintez bulishda karboksil guruxini polinindid zanjiri va aminokislotalarni erkin aminoguruxlarini oxiriga tutashishi bilan sodir buladi. Oksil zanjiri amin oxiridan karboksil guruxi tomon usishi natijasida sintez buladi. Karboksil guruxi tomon usishi natijasida sintez buladi. Karboksil oxiri doim aktivlashgan xolatda buladi. Oksil sintez bulayotganda xar bir kushilgan aminokislota energiyani aktivlashtiruvchi sifatida katnashadi.

Adabiyotlar: 1. Butenko R.G. Kul’tura pleton rasteniy i biotexnologiya. M. Nauka, 1986 2. Kalinin F.L. i drugie. Texnologiya mikroklopal’nogo razmnojeniya rasteniy Kiev. Naukova dumna, 1992 3. Sheveluxa V.S. Rost rasteniy i ego regulyaciya vontogenaze.-M. Kolos 1992 4. Sheveluxa V.S. i drugie s/x biotexnologiya Moskva «Viusshaya shkola» 1998 5. Agol V.I. i drugie Molekulyarnaya biologiya. Viusshaya shkola 1989 6. Ayala F. Kayger DJ.Sovremennaya genetika M. Mir. 1986 7. Ris.e. Stenberg M. ot pletok k atomam M. Mir. T. Z. 1985.

Похожие

Biotexnologiya asoslari

Genetik injeneriya asoslari

Hayot davomiyligining asosi - nuklein kislotalar

Qishloq xo‘jaligi o‘simliklarida lipidlar

Biotexnologiya fani, rivojlanish tarixi va vazifalari