Mikroorganizmlar genetikasi - Биотехнология - Рефераты

Mikroorganizmlar genetikasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

31.1357421875 KB

Mikroorganizmlar genetikasi Reja: 1. Irsiyat va o'zgaruvchanlik 2.Mikroorganizmiar genotipi va fenotipi haqida tushuncha. 3.Mikroorganizmiardagi transformatsiya, transduksiya hodisalari

Irsiyat va o'zgaruvchanlik Mikroorganizmlarda ham, xuddi boshqa tirik jonivorlardagi kabi, muayyan turga xos belgilar nasldan-naslga o'tadi. Lekin tashqi muhit ta'siri ostida bir turdagi morfologik, fiziologik xossalar o'zgarishi mumkin. Masalan, Lui Paster kuydirgi qo'zg'atuvchisida sun'iy yo'l bilan qaytmas o'zgarishlar hosil qildi va shu kasallik- lardan saqlaydigan vaksinalar ishlab chiqdi. N.F Gamaleya oziqa muhitiga litiy xlorid qo'shilganida, vabo vibrionining morfologiyasi o'zgarishini kuzatdi. Bu misollar yashash sharoitiga qarab, mikro organizmlar o'z xossalarini o'zgartira olishini ko'rsatadi. Irsiyat bilan o'zgaruvchanlik bir-biri bilan chambarchas bog'liq ikki jarayon bo'lib, tiriklikning asosini tashkil ctadi. Hozirgi vaqtda miki'oorganizrnlarning irsiy xususiyatlari va o'zgaruvchanligi boshqa oiganizmlarnikiga qaraganda yaxshi o'igamlgan. 1925-yilda GA.Nadson va G.S.Filippov achitqi zamburug'- lariga rentgen nurlarini ta'sir ettirib, yangi mutantlar olishga muvaf- faq bo'lganlar. Ulardan keyin 1928—1932-yillarda M.N.Meysel achitqilaiga xloroform va kuchsiz sian tuzlari ta'sir ettirib, yangi mutantlar olgan. Mikroorganizmlarda genetika qonuniyatlarini o'rganish muhim ahamiyatga ega, chunki bakteriyalarning tez bo'linishi va naslining nihoyatda ko'p, mayda bo'lishi va kam joyni egallashi ulami nihoyatda qulay obyekt qilib qo'yadi. Masa lan, ichak tayoqehasi ko'payar ekan, har 15 minutda bo'linib turadi, bitta hujayra naslining soni 18—24 soatdan keyin 1 mm 3 da 24 milliardga yetadi. Mikroorganizmlarda f'enotipik (nasldan naslga o'tmaydigan) va genotipik (nasldan naslga o'tadigan) o'zgaruvchanlik farq qili nadi. Bular hujayraning ikki asosiy xususiyati: genotipi va feno-lipigabog'liqdir. Genotip hujayradagi umumiy genlar majmuasi (yig'indisi) bo'lib, organizmning butun bir guruh xossalarini, tashqi muhitning turli sharoitida turlicha namoyon bo'ladigan xossalarini belgilab beradi. Biroq genotip har qanday sharoitda nisbiy doimiyligini saqiab qoladiki, bu hoi mikroorganizmlar turlarini bir-biridan farq

qilib, ajratib olishga imkon beradi. Fenotip har bir individuumdagi morfologik va fiziologik xossa- larning umumiy kompleksidir. Fenotip go'yo ma'lum bir konkret yashash sharoitida genotip xarakterining tashqi ko'rinishi ifodasidir. Genotip hujayraning umumiy yuzaga chiqishi mumkin bo'lgan xususiyati bo'lsa, fenotip ushbu xususiyatlarning ko'zga ko'rina-digan ifodasidir. Dizoksiribonuklein kislotasi (DNK) polimer bo'lib, uning monomerlari nukleotidlardan iborat. Har bir nukleotid o'z navbatida purinli asoslardan: adenin, guanindan (A, G); piromidinli asoslardan timin va sitozin (T, S), qand moddasi, dizoksiriboza va fosfat kislota qoldig'idan iborat. DNK molekulasi qo'shaloq spiral bo'lib, uning zanjirlari bir-biriga komplementar joylashgan. Zanjirlardan birida A, uning ro'parasida ikkinchi zanjirda T joylashgan bo'ladi; birida G joy-lashsa, ikkinchi zanjirda albatta S bo'ladi. Bu degani, DNK mole-kulasidagi zanjirlardan birida nukleotidlar, A, G, S, G, G, G, A, G 3 S tartibda bo'lsa, unga komplementar zanjirdagi nukleotidlar albatta T, S, G, A, S, S, T, S, G tartibda bo'ladi. Bu DNK molekulasidagi nukleotidlarning komplementarligi yoki o'zaro to'l- dirish prinsipi deb yuritiladi. Har bir mikroorganizm hujayrasi ko'payishi paytida DNK molekulasi ham ko'payadi. DNK mole- kulasining ko'payishi yarim konservativ, ya'ni yangi hosil bo'ladigan DNK molekulasi uchun eski DNK molekulasining har bir zanjiri alohida qolip (matritsa) rolini o'ynaydi. Bu usuldagi DNK sintezi autosintez deb yuritiladi. DNK sintezini amalga oshimvchi ferment DNK polimeraza fermenti deyiladi. Bu ferment DNK molcku-lasidagi A-T, G-S oralig'idagi vodorod bog'larini uzib, qo'shaloq spiralni yakka spiral holiga keltiradi. Наг bir spiral yangidan hosil bo'ladigan DNK molekulasi uchun qolip rolini o'ynaydi. Ribonuklein kislotasi (RNK) ham polimer bo'lib, uning mono- merlari nukleotidlardir. RNK molekulasi bitta zanjirdan, riboza, azotli asoslardan A, U, S, G va fosfat kislota qoldig'idan iborat. Hujayrada 3 xil RNK mavjud bo'ladi: 1) i- RNK — bu polimeraza fermenti ta'sirida DNKdan sintezlanadi; 2) r-RNK — oqsil sintezini amalga oshiruvchi ribosomaning tarkibiga kiradi; 3) t-RNK — oqsil

sintezida i-RNK ga o'z antikodonlari bilan kcrakli amino- kislotalar tashib keladi. Ba'zi birviruslarning irsiy moddasi asosida DNK o'rnida RNK ham bo'ladi. Bunday viruslar qatoriga gripp, poliamelig viruslari kiradi. Mikroorganizmiar xromosomasi. Haqiqiy mikroorganizm-larning yadrosida xromosomalar bo'lib, ularda genlar joylashadi. Mikroorganizmiar xromosomasidagi genlar galloid to'plamida bo'ladi. Ko'p hollarda mikroorganizmlarning yadrosidan tashqari mitoxondriya va suv o'tlarining xloroplastlarida ham genlar bo'lib, ular nazorat qiladigan belgilar bir tomonlama, sitoplazmatik usulda avloddan-avlodga uzatiladi. Yadrosi shakllanmagan mikroorganizm larning xromosomasi doira shaklida bo'lib, ular bitta, bir-biriga bog'langan genlar tizimini tashJdl qiladi. Plazmid. Bakteriya hujayrasida halqasimon xromosomadan tashqari molekulyarog'irligi ] -10 8 daltondan ortiq bo'lmagan DNK molekulasi uchraydi. Bu DNK bakteriya xromosomasiga bog'liq bo'lmagan holda ko'payishi va yangitdan hosil bo'lgan bakteriya hujayralariga berilishi mumkin. Bakteriya plazmidlari hujayrada ikki holatda: bakteriya xromo- somasidan alohida va bakteriya xromosomasiga birikkan holda bo'ladi. Bakteriya xromosomasiga birikkan plazmidlar episomalar deb yuritiladi. Agar bakteriya plazmidi donar hujayradan retsipiyent hujayraga berilsa, «transmissibel», berilmasa «transmissibel bo'lmagan» plaz mid deyiladi. Demak, plazmidlaming nusxa ko'chirish (repli-katsiya), bakterial xromosomaga birikish va turlicha miqdorda boshqa hujayralarga uzatilish kabi uch funksiyasi mavjud. Bakteriya fenotipida namoyon bo'ladigan belgilar qatoriga: donorlik (F plaz mid), og'ir metall tuzlari va antibiotiklarga chidamililik (R plazmid), kasallikning yuzaga chiqishi (Ent, Vir) va shu kabilar kiradi. Bakte-riyalarning turli xil antibiotiklarga chidamli bo'lishiga antibiotiklarni parchalovchi yoki ularning aktivligini kamaytiruvchi fermentlar ishlab chiqarishi, antibiotiklarning hujayraga kirish qobiliyatining yo'qolishi, ularning bakteriya hujayralarida to'planmasligi sababdir. S hurting? uchun tibbiyotda, veterinariyada kasalliklarga qarshi anti- biotiklar qo'llanilganda yaxshi natija bermaydi. Plazmidlaming salbiy funksiyalaridan yatia

biri viralent bo'lmagan bakteriyalarni virulent, ya'ni kasallik tug'diruvclti bakteriyalarga aylantirib qo'-yishidir. Bunday hollar vetcrinariya, tibbiyot va fitopatologiyada muhim o'rin egallaydi. Tabiatdan ajratib oUngan bakteriyalaming 50% dan ortig'ida plazmidlar topilgan. Mikroorganizmiar genotipi va fenotipi haqida tushuncha. Genotip bu muayyan tizimdagi o'zaro ta'sir etuvchi genlar yig'indisidir. Fenotip esa genotip va muayyan tashqi muhit ta'sirida organizmda shakllanadigan barcha belgi va xususiyatlar yig'indisidir. Organizmda hech vaqt genotipdagi barcha imkoniyatlar bir vaqtda yuzaga chiqmaydi. Har bir organizmning fenotipi bu muayyan sharoitda genotip va tashqi muhit ta'sirida qisman belgi va xusu- siyatlarning shakllanishidir. Mikroorganizmlar genetikasida tckshirish ishlari kulturalarda, ya'ni millionlab, milliardlab hujayra yig'indisida olib boriladi. Mikroorganizmlardagi belgilar bir qancha guruhlarga bo'linadi. 1. Morfoiogik belgilarga kulturaning qattiq oziqa muhitidagi rangi, o'sish xarakteri, rnitsellilarining borligi, o'lchami, formasi, koloniyalarining cheti va ustidagi xarakterli belgilar hamda suyuq oziqa muhitida o'sishi kabilar kiradi. 2. Fiziologik belgilarga hujayraning temperaturaga bo'lgan munosabati, ya'ni past va yuqori temperaturada o'sishi yoki o'sa olmasligi, radiatsiya, turli xil zaharli moddalarga hamda antibio-tiklarga chidamliligi va boshqa xususiyatlari kiradi. 3. Biokimyoviy belgilarga mikrob kulturasining ba'zi bir vita-minlar, aminokislotalar yoki boshqa omillar bo'lmagan oziqa mu hitida o'sishi, ba'zi bir oziqa muhitlaridan o'zi uchun zarur bo'l gan moddalarni sintezlash qobiliyati kiradi. Agar mikrob kulturasi yashayotgan oziqa muhitida uning hayoti uchun faqat ayrim elementlargina uchrasa-da, lekin shunga qaramasdan mikrob kulturasi o'zi uchun zarur oziqalarni sintczlab olsa, bunday kultura prototrof kultura deyiladi. Oziqa muhjtigavitaminlar, aminokislota va shu kabi moddalar qo'shilgandagina o'sadigan kultura auksotrof kultura deyiladi. Achitqi zamburug'i (Saccharomyces serevisae) odatda mineral tuzlar, glukoza,

vitaminlardan: tiamin va biotindan iborat oziqa muhitida o'sa oladi. Bunday kultura prototrof kultura deyiladi. Agar zamburug' oziqa muhitida arginin yoki lizin bo'lmasa, boshqa aminokislotasiz o'sa olmasa, bunday kultura auksotrof kultura deyiladi. Tabiatdan ajratib olingan mikrob shtammlari odatda «yovvoyi tur» deyiladi. Bitta hujayraning boiinishidan hosil bo'lgan koloniya klon deyiladi. Klondagi hujayralar bir xil bo'ladi. Mikroorganizm laming har qanday belgi va xususiyatlari genotip va tashqi muhit ta'sirida shakllanadi. Genotipga ko'ra bir xil bo'lgan kulturalar turli xil sharoitda har xil fenotipga ega bo'lishi mumkin. Bunday holat nasldan-naslga berilmaydi va modifikatsion о 'zgaruvchanlik deb yuritiladi. Mikroorganizmlarning geni ham odatda DNK dan tashkil topgan boladi. Bitta gigant DNK molekulasi minglab oqsil sinteziga ega bo'lishi mumkin. DNK molekulasidan i-RNKsintez-lanadi, bundan i-RNKda bir yoki bir necha oqsil sintezlanadi. Bitta oqsil sintezi uchun zarur bo'lgan i-RNKni yetkazib beruvclii DNK molekulasi sistron deb yuritiladi. Oqsil molekulasi o'rtacha o'lehamini bilgan holda, gen oichamini aniqlash mumkin. Yuqorida aytganimizdek, oqsil molekulasi 300—500 aminokislota- dan iborat bo'ladi. Ichak tayoqehasi bakteriyasining DNK moleku-lasida taxminan 3-10 6 juft nukleotid bor. Dcmak, ichak tayoqehasi bakteriyasining 2—3 ming geni bo'lishi mumkin. T 2 fagining genlari esa taxminan 200 ga teng. Fenetiplk o'zgaruvchanlik. Modifikatsiyalar tashqi muhitning turli orhillari ta'sirida kelib chiqadi va odatda, mikrob turli oziqa muhitida o'sib ko'payganida kuzatiladi. Oziqa muhiti tarkibi va sifatining, muhit pH ning, temperaturaning o'zgarishi, kimyoviy moddalar (koixitsin, etilamin) va boshqalar modifikatsiyalar kelib chiqishiga sabab bo'lishi mumkin. Bunday o'zgarishlar nasldan-naslga o'tmaydi (irsiylanmaydi) va ularni keltirib chiqargan omil-ning ta'siri to'xtashi bilan yo'qolib ketadi. Muhitgapenitsillinqo'shiladigan bo'lsa, hujayralar cho'ziladi, ba'zan juda uzayib ketadi. Bakteriyalarda sporalar hosH bo'lishi muhit xarakteriga (quyuqyoki suyuqligiga), uning tarkibi, o'stirish temperaturasiga bog'liq.

Muhitga 0,1% pepton qo'shilganda, 48 soatdan keyin 100% spora hosil bo'lsa, 2% pepton qo'shilganda faqat vegctativ formalar bo'ladi. Ko'pgina bakteriyaiar va zamburug'lar turli oziqa muhitida va turli temperaturada o'stirilganda, pigment hosil qilish tezligini o'zgartiradi. Chunonchi, «ajoyib tayoqcha» (qizil qon tayoqchasi) uy haroratida oziqa muhitida to'q qizil pigment hosil qiladi. 37°C da esa bunday pigment hosil qilmaydi. Bakteriyaiar quyuq oziqa muhitida o'stirilganda, hosil qiladigan koloniyalarning tipi ham o'zgarishi mumkin. Ba'zi koloniyalar silliq, yumaloq shaklda, cheti tekis, yaltiroq, bir jinsli (gomogen), mayda bo'ladi. Bular S-formalardir. Bosh-qalari g'adir-budur, xira, ko'pincha, tiniqmas, cheti notekis, no-to'g'ri shaklli, quruqbo'ladi. Bular R- formalardir. Koloniyalarning oraliq formalari ham bo'ladi, bular shilimshiqlar, mittilar. Birtur- dagi bakteriyalarning o'zi har xil shakldagi koloniyalar hosil qilishi dissotsiatsiya (ajralish) deb ataladi. Genotipik o'zgaruvchanlik. Hujayraning irsiy axboroti ona hu- jayradan qiz hujayraga o'tadigan xromosoma bilan genlarda joy- lashgan. Genlar xromosomalardajoylashgan. Jinssiz bo'linishda — mitoz jarayonida genlar ikkita hujayra o'rtasida teng taqsimlanadi. Qiz hujayralar dastlabki (o'zidan oldingi) hujayraning to'liq genlar to'plamini oladi va bir xil to'ladi. Genotipik o'zgaruvchanlik, mutatsiyalar va genotip rekombi- natsiyalari (konyugatsiya, transformatsiya, transduksiya) natijasida vujudga kelishi mumkin. Mutasiyalar. Turli omillar ta'sirida DNK molekuiasining o'zgarishi undagi axborotning ham o'zgarishiga olib keladi. Shun-day o'zgarishlar natijasida mutantlar paydo bo'ladi. Mutatsiyalar spontan va induksiyalangan bo'Ushi mumkin. Spontan mutatsiya-laraing kelib chiqish sabablarini aniqlab bo'lmaydi, induksiya langan mutatsiyalamiki esa ma'lum bo'ladi. Mutasiyalarni keltirib chiqaradigan sabablardan jinsiy gormonlar (kolxitsin, etilamin, iprit, qoramoy, mineral moylar), o'sishni tezlashtimvchi moddalar va boshqalarni misol qilib keltirish mumkin. Bularning ta'siri natijasida nuklcotidlar tasodifan qayta guruh-lanadi va yangi xossaga ega bo'lgan mutant vujudga keladi. Agar vujudga kelgan mutatsiya

organizm uchun foydaii bo'lsa, mutantlar ko'payib ketadi va, aksincha, vujudga kelgan o'zgarish foydaii boimasa, mutantlar nobud boiadi. Mikroorganizmlarda mutatsiyalar kam uchraydi, millionta hujayraga bitta mutatsiya to'g'ri keladi. Masalan, antibiotiklarga chidamlilik, triptofan aminokislotasini sintezlash xususiyati, faglarga chidamlilik, koloniyalari shaklining o'zgarishi, pigment hosil qilish-ning o'zgarishi yoki kapsulali formalaming kapsulasiz bo'lib qolishi, xivchinlar hosil qihshning o'zgarishi va boshqalar mutatsiyalarga xosdir. Masalan, novvoychilikda ishlatiladigan achitqilarning yangi shtammlarining yoki ko'p miqdorda antibiotiklar sintezlovchi shtammlarning olinishi yoki B l2 vitamin, moylar va lipidlarni sintezlovchi shtammlarning olinishi, sut kislota hosil qiluvchi shtammlarning yoki dizenteriya, paratif va tifga qarshi bo'lgan aktiv profilaktik formalaming olinishi va boshqalar mutatsiyalarga misoldir. Genning strukturasi va ta'siri. irsiyat birligi sifatida genning mayjudligi 1865- yilda chex olimi G. Mendel tomonidan isbotlab berilgan. «Gen» so'zi fanga logansen tomonidan kiritilgan. Mendel o'z ishlarida ma'nosi jihatidan genga mos keluvchi «faktor» so'zini qo'llagan. T.G.Morgan tomonidan «meva pashshasi» misolida irsiyatning xromosoma nazariyasi yaratilgandan so'ng, 1930-yil- larga kelib, A.S.Screbrovskiy va A.P.Dubininlarning asarlarida gen ning murakkab tuzilishga ega bo'lishi, uning bir qancha markaz- larga bo'linishi ta'riflab bcrildi. Keyinchalik bu mazmundagi ishlar S.Benzerning maqolalarida yanada mukammal o'rganilgan. llujayradagi oqsil sintezi. Mikroorganizmlarning hujayrasida oqsil sintezi uchun zarur bo'lgan barcha imkoniyatlar mavjud. Vimslar oqsil sintezini faqat xo'jayin hujayrasida mayjudligidagina sintezlay oladi. Oqsil sintezi hujayradagi sitoplazmada joylashgan ribosomalarda boradi. Ribosomalar kichik va katta subedinitsa-lardan tashkil topadi. Oqsil sintezida uch xil RNK ishtirok etadi. 1) i-RNK (m-RNK) informatsion-RNK deb nomlanadi va u RNK polimeraza fermenti ta'sirida DNKdan sintezlanadi. DNKdan i-RNKning sintezlanishi franskripsiya deb yuritiladi. i-RNK sintezlangandan so'ng ribosomalarga kelib, oqsil sintezi uchun dastur bo'lib hisoblanadi;

2) t-RNK (transport-RNK) ribosomaga o'z antikodonlari bilan aminokislotalami tashib keladi. t-RNK yordamida bo'ladigan sintez (ranslyatsiya deb yuritiladi; 3) r-RNK ribosoma-RNK deyiladi. U ribosomaning qurilish materiallarini tashkil qilib, oqsil sintezida ishtirok etadi. Genetik kod. Sintezlangan i-RNK dagi nukleotidlar ribosomada uchtadan bo'lib o'qiladi. Ya'ni har uch nukleotid bitta amino kislotani sintez qiladi. Bu degani, genetik kod tripletdir. Hozirgi vaqtda 20 ta aminokislotani belgilovchi i-RNKdagi uchtadan iborat nukleotidlar aniqlangan va ular kodon deb yuritiladi. i-RNK dagi kodonlaming aminokislotalarga mos kelishi 6-jad- valda ifodalangan. Jadvaldan ko'rinib turibdiki, ko'p hollarda bitta aminokislota ikki va undan ortiq kodonlar yordamida sintezlanishi mumkin. Masalan: alanin - GSU, GSS, GSA, GSG; leysin - SUU, SUS, SUA, SUG; prolan - SSU, SSS, SSA, SSG. Gendagi kodonlar bilan oqsildagi aminokislotalarning tartibli bir-birigamos kelishi kolinearlik deyiladi. Eukariot organizmlarning 6-jadval Turli xil aminokislotalarni belgilovchi i-RNK kodonlardagi nukleotidlar tartibi Kodonning birinchi nuklcotidi Kodonning ikkinchi nukleotidi Kodonning uchinchi nukleotidiU S A G U uuu fenilalanin UUS UUA leysin UUG us и uss USA serin USG UAU tirozin UAS UAA oxra UAG у an tar UGU sistein UGS UGA yantar UGG triftofan USA G s SUU SUS leysin SUA SUG SSU SSS S1A pro) in SSG SAU gistidis SAS SAA glitsin SAG SGU SGS SGA arginin SGG

A AUU izoleysin AUS AUA AUG metionin AS U ASS ANA trconin LIG AAU asparagin AAS AAA AAG lizin AGU serin AGS AGA AGG arginin G GUU GUS GUA valin GUG GSU GSS GSA alanin GSG GAU asparagin GAS GAA glutamin GAU GGU GGS glitsin GGA GGG Eslatma. Oxra va yantar ma'nosiz mutatsiyalar bo'lib, oqsil sintezining tugallanishini bildiruvchi terminal kodonlar hisoblanadi. ribosomasi SOS deb yuritiladi hamda 60S va 40S tarkibiy qismlardan (subbirliklardan), prokariot organizmlar hamda mitoxondriya va plastiddagi ribosomalar 70S bo'lib, 50S va 30S tarkibiy qismlardan iborat bo'ladi. Ribosomalardagi oqsil sintezi uch qismdan iborat bo'ladi: 1. Translyatsiyaning boshlanishi (initsiatsiya). 2. Polipeptid halqasidagi aminokislota qoldiqlarining polime-rizatsiyasi (elongatsiya). 3. Polimerizatsiyani to'xtatib, hosi! bo'lgan polipeptidni ribo-somadan ajratilishi (terminatsiya). Oqsil sintezining initsiatsiyasi i-RNKni ribosomaning kichik qismiga kelishi, har ikkala ribosoma bo'laklarining qo'shilishi bilan boshlanadi. Oqsil sintezi har doim initsiatsiya qiluvchi AUG va GUG kodonlari bilan boshlanadi. Bu kodonlar ribosomada maxsus oqsil sintezini boshlab beruvchi aminoasil t- RN К (metionil t- RN K) antikodoni bilan keladi. Natijada ribosomani akseptor qismiga me tionil t- RNK kelib, u ribosomaning donor qismiga o'tadi, ribo somaning akseptor qismi navbatdagi t-RNKni qabul qiladi. Oqsil sintezida F„ F 2 , F 3 , F va GTF faktorlari asosiy rol o'ynaydi. Elongatsiya jarayonida sintezlanayotgan oqsil molekulasidagi aminokislotalar ko'payadi. Oqsil sintezining tugashi i-RNKdagi maxsus terminator kodonlar yordamida amalga oshadi. Bu kodonlar jadvalda UAA va UAG lar bilan belgilangan. Genning ta'siri. Genning ta'sirida biror belgi, xususiyat yuzaga chiqishi eng

muhim masalalardan hisoblanadi. Gendan belgigacha bo'lgan bosqichda murakkab jarayonlar yotadi. Genlar organizmda ma'lum moddalami va ma'lum sintezlanishni bclgilaydi. Uning dastlabki ta'siri murakkab oqsil molekulalaridagi aminokislotalar tartibini belgilab beradi. Gen mutatsiyaga uchrasa, spetsifik modda- laming xususiyatini o'zgartiradi. Genotipdagi genlar ma'lum kimyo viy moddalarning sintezianishi bilan turli xil modda almashinuvida boradigan kimyoviy reaksiyalarning tezligini ham belgilaydi. Gen ning o'zgarishi hisobiga fenotip o'zgaradi. Buni o'rganishda mikro- orgaiizmlar qulay obyekt hisoblanadi. Ko'plab tajribalar Neurospora zamburug'ining mutantlari asosida olib borilgan. Neyrospora zamburug'ida triftofanning sintezianishi va nikotin kislotasining hosil bo'lishi quyidagi tartibda boradi: fenilananin — - —> antronil kislota —=—>■serin —-—>triftofan —-—> kinrinin —-—»oksiontronil kislota—-—»• nikotin kislotasi. Agar neyrosporadagi nikotin kislotasi sintezi davomidagi uchinchi bo'g'inda mutatsiya yuzaga chiqsa, reaksiya serin hosil bo'lishi bilan yakunlanadi. Mutantlar yashaydigan oziqa muhitiga triftofan qo'shilsa, reaksiya oxirigacha boradi. Xuddi shunday mu- tatsiyalar biokimyoviy reaksiyalarning borishini ta'minlovchi fer- mentlarning sintezini to'xtatadi. Reaksiya to'xtagan yerda keyingi moddajfiing ortib kctishi kuzatiladi. Xuddi shu yo'nalishdagi misolla'r ichak tayoqehasida, meva pashshasida va odamlarda ham uchraydi. Demak, gen, belgi va xususiyalni yuzaga chiqaruvchi oqsillar sintezini ta'minlaydi, hujayrada boradigan biokimyoviy reaksiyalar esa fermentlar tomonidan boshqariladi. Mutatsiya tufayli esa zarur fermenlning sintezianishi to'xtaydi yoki boshqa biri sin-tezlanadi va natijada mutatsiyalar yuzaga chiqadi. Dastlabki gen bilan belgi o'rtasidagi bog'lanish o'rganilganda, «bir gen, bir oqsil» nazariyasi yaratilgan. Bu har bir gen bitta oqsilni belgilaydi degani demakdir. Hozirda esa bu nazariya «bitta gen, bitta polipeptid halqasi» degan nazariya bilan to'idirilgan. Chunki ko'pchilik fer mentlar ikki va undan ortiq polipeptid zanjirlardan tashkil topadi, ulaming har biri alohida genlar ishtirokida sintezlanadi. Mikroorganizmiardagi mutatsion jarayon. Irsiy jihatdan farq qiluvchi

mikroorganizmlarning hosil bo'lishi bu mutatsion jara-yondir. Mikroorganizmiardagi mutatsiyalami bir qancha yo'nalishlarda klassifikatsiyalash mumkin. 1. Morfologik mutatsiyalarda mikroorganizmlar koloniyasi silliq burishadi, koloniyalar rangi o'zgaradi. 2. Chidamlilik mutatsiyasida bir xil antibiotiklarni surunkasiga uzoq qo'Ilash natijasida veterinariyada turli antibiotiklarga chidamli patogen mikroblar hosil bo'ladi. Ba'zi patogen mikroblar bir vaqt- ning o'zida bir qancha yangi antibiotiklarga chidamli bo'lib, ularni nazorat qiluvchi genlar plazmidlarda joylashadi. Biokimyoviy mutatsiyalarga prototrof, auksotrof mutagcnlar kirishi mumkin. Mutatsiyalarning hosil bo'lishi yo'nalishiga qarab to'g'ri va teskari bo'ladi. Yovvoyi, tabiiy holatda uchraydigan mikroblardan mrU xil morfologik, antibiotiklarga chidamli, auksotrof va shu kabi mutantlarning hosil bo'lishi to 'gH mutatsiyalardeyiladi. Auksotrof mutantlardan prototrof mutantlarning hosil bo'lishi va mikroblami dastlabki, tabiatda uchraydigan holatga keltiruvchi mutatsiyalar teskari mutatsiyalar deyiladi. Ulami yuzaga chiqish xarakteriga qarab spontan va induksiya qilingan mutatsiyalarga bo'lish mumkin. Spontan mutatsiyalar tabiiy sharoitda noaniq omillar hisobiga yuzaga chiqadi. Induksiya qilingan mutantlar esa laboratoriya sharoitida maqsadga muvofiq turM xil mutagenlar ta'sirida hosil qilinadi. Yuzaga chiqadigan mutatsiyalar avloddan-avlodga berilishiga ko'ra yadro va sitoplazmatiklarga bo'linadi. Yadro xromosomasida vujudga kelgan mutatsiyalar avloddan-avlodga har ikki jins orqali beriladi. Sitoplazmatik mutatsiyalar esa avloddan-avlodga faqat bir jins orqali beriladi. Bunday mu - tatsiyalar mitoxondriyada, plastidlarda joylashadi. Hozirgi vaqtda mikroorganizmlarda turli xil mutatsiyalami hosil qilishda va ular- ning genetikasini o'rganishda, mikrobiologiya sanoati uchun zarur bo'lgan mikrob mutantlarni hamda turli xil antibiotiklarni oluvchi mikroblami seleksiya qilishda fizikaviy va kimyoviy mutatenlardan keng foydalaniladi.

Mikroorganizmiardagi transformatsiya, transduksiya hodisalari Irsiy xususiyatning donor xromosomasidan retsipiyent xromo- somasiga o'tishi transformatsiya deyiladi. Transformatsiya DNK ning kichik bir uchastkasi — rekon orqali o'tadi. Rekonda bir juft nuk-leotidlar bo'lib, rekombinatsiya vaqtida boshqa elementlar bilan almashinishi mumkin. 1928-yili F.Griffits shunday tajriba o'tkazgan: sichqoniarga oz miqdorda patogenlik xususiyatiga ega bo'lmagan, kapsulasiz II tip pnevmokokklar yuqtirgan. Shu kulturaga patogenlik xusu siyatiga ega bo'lgan, kapsulali III tip pnevmokokklar kulturasidan (bu kultura tajribadan oldinroq issiqlik ta'sirida o'ldirilgan) qo'shgan. Natijada II tipdagi pnevmokokklar patogenlik xusu siyatiga ega bo'lganligi va kapsula bilan o'ralganligi ma'lum bo'lgan. Demak, III tip pnevmokokklarga xos xususiyatlar II tip pnevmo kokklarga transformatsiya orqali o'tgan yoki oq rangli koloniya hosil qiluvchi mikoobakteriyalar sariq rangli koloniya hosil qiluvchi saprofit mikoobakteriyalarning DNK si ta'sirida sariq koloniyalar hosil qilish xususiyatiga cga bo'lishi aniqlangan. 1944-yili O.Everi va K.Mak-Leoid, M.Mak-Kartilar xususiyatlar DNK orqali o'tishini aniqlaganlar. Keyinchalik DNKning boshqa xususiyatlarga ham ta'sir etishi ma'lum bo'lgan. Masalan, pichan batsillasi, mcningokokklar, pnevmokokklar, streptokokklar va boshqalarni transformatsion agent-DNK orqali o'zgartirish mumkin. DNKning transformasion aktivligi nihoyatda yuqori, odatda, 10—15 minutdan so'ng o'zgarish ro'y beradi va 2 soatdan so'ng tugaydi. Transformatsiya hodisasi doim uchramaydi, balki ma'lum fizio- logik holatda (ya'ni hujayra tayyor bo'lgan muddatda) ro'y beradi. Yuqori temperatura, ultrabinafsha nurlar, kimyoviy mutagenlar ta'sirida DNKning transformatsion xususiyati pasayadi. Masalan, transformatsion DNK ga HN0 3 ta'sir ettirilsa yoki temperatura 80— 100°C ga ko'tarilsa u aktivligini yo'qotadi yoki pasaytiradi. Eng qulay temperatura 29—32°C hisoblanadi. Demak, transfor- matsiyaning aktivligiga muhitning tarkibi, temperatura, retsipiyent- ning fiziologik holati va transformatsion-DNKning polimerligi (qo'sh spiralligi) ta'sir etar ekan. Transformaesiyaning takrorlanish muddati 0,47-0,0004% ga teng bo'ladi.

Masalan, donor sifatida olingan pnevmokokk bakteriyasining shtammida streptomitsinga sezgirlikbo'lmagan, ammo bu bakteriya mannitni parchalash xususiyatiga ega, retsipiyentda esa bund ay xususiyatlar yo'q. Mana shu ikki xususiyatga ega bo'lgan bakte- riyalardan shunday oraliq formalami olish mumkinki, ularda yuqo-ridagi har ikkala xususiyat ham uchrashi mumkin. Transformatsiya jarayomda bir xususiyat ikkinchi xususiyat bilan almashinadi. Shu yo'l orqali antibiotiklarga nipoyatda sezgir yoki sezgir bo'lmagan shtammlarni olish mumkin bo'ladi. Bu hodisa hayvonlar va o'simliklarda bir xil sodir bo'ladi. Trans- formatsiyaning hosil bo'lishi ikki davrdan: DNKning mikrob hujayrasiga adsorbsiyalanishi va uni hujayraga o'tishidan iborat. Transduksiya. Donor bakteriya xususiyatining bakteriofag yordamida retsipiyentbakteriyaga o'tishi transduksiya deb ataladi. Masalan, bakteriofaglar orqali xivchinlar, fermentlar sistemasi, antibiotiklarga chidamhlik, virulentlilik, kapsula hosil qilish va boshqa xususiyatlar o'tishi mumkin. Transduksiya spetsifik va nospetsifik xilJarga bo'linadi, Nospetsifik transduksiyada istalgan xususiyat yoki bir necha xususiyat o'tishi mumkin, buning takrorlanish tezligi 10" 4 —10" 7 (fagning bir qismiga nisbatan)ga teng. Spetsifik transduksiyada faqat ultrabinafsha nurlar ta'sir etilgan fag qatnashadi, bunda bir-biriga yaqin bo'lgan xususiyatlar o'tadi. Transduksiya transformatsiyaga o'xshash, lekin dezoksiribo-nukleaza fermentini ta'sir ettirib, transformatsiyani to'xtatish mumkin bo'lsa, transduksiyaga bu ferment ta'sir ettirilsa ham u to'xtamay davom etadi, chunki ferment fag orqali o'tadigan xususiyatga ta'sir eta olmas ekan. Bakteriyalardagi konyugatsiya hodisasi. XIX asming oxirlariga kelib, mikrobiologlar bakteriyalarda konyugatsiya hodisasi uch- rashini kuzata boshlaganlar va uni boshqa organizmlardagi kon-yugatsiyadan ajratish uchun «konyuksiya» deb nomlaganlar. Konyugatsiyaning genetik analizini 1947-yilda Lederberg vaTatum aniqlaganlar. Ular bu hodisani cicktron mikroskopda kuzatganlar. Konyugatsiyalanadigan hujayralarning biri uzunchoq, ikkinchisi

ovalsimon ekanligi aniqlangan. Uzunchoq hujayra erkak tip bo'lib, F + (donor) deb, ovalsimon hujayra urg'ochi tip bo'lib, F~ (retsipiyent) deb belgilanadi. Konyugatsiya vaqtida ular bir-biriga yaqinlashadi va ularning orasida ko'prikcha hosil bo'ladi. Hosil bo'lgan ko'prikcha orqali donor hujayrasidan genetik omillar retsi piyent hujayrasiga ma'lum bir tartibda o'tadi. K.V.Kosikov (1957-y.) ta'kidlashicha, agar achitqilar spetsifik xususiyatga ega bo'lgan substratlarda o'stirilsa, ma'lum bir formalar paydo bo'ladiki, ular shakarni bijg'itish xususiyatiga ega bo'Iib qoladi (avval ular shakarni bijg'ita olmas edi). Masalan, Saccha- romyces globasus ana shunday yangi formalardandir. U saxarozani bijg'itish xususiyatiga ega, Sacch parodopus formasi esa maltozani bijg'itadi. Bu xususiyatlar faqat vegetativ yo'l bilan emas, balki jinsiy yo'l bilan ko'payishda ham nasldan-naslga o'tishi mumkin. Masalan, jinsiy yo'l bilan ko'payishda quyidagi formalar kelib chiqqan: sporalarning yarmi shakarlarni bijg'itsa, yarmi bijg'ita olmagan. Bunda Saccharomyces globasus da yangi xususiyat paydo bo'lgan, ya'ni shakarlarni bijg'ituvchi invertaza fermenti hosil bo'lgan. Mikroorganizmlar genetikasini o'rganish muhim ahamiyatga ega. Chunki antibiotiklar olishda yuqori aktivlikka ega bo'lgan yangi shtamrnlar zarur. Bundan tashqari, vitaminlar, gormonal preparatlar, fermentlar, lizin va glutamin kabi aminokislotalar olishda va boshqa moddalar olishda muhim ahamiyatga ega. Bakteriyalar, achitqi zamburug'lar va aktinomitsetlarga radio-aktiv nurlar va kimyoviy mutagenlar bilan ta'sir etib, ularning hujayralaridagi DNKning strukturasini o'zgartirish va inson uchun foydali bo'lgan moddalar sintezlash tomoniga yo'naltirish mumkin. Hozir bakteriyalarning fiziologik xususiyatini yaxshi bilgan holda ularni o'zgartira olish va bu usul bilan bakteriyalardan qishloq xo'jahgida, tibbiyotda, texnologik jarayonlarda keng miqyosda foydalanish, mikrobiologlar oldida turgan muhim masaladir. Episomaiar. Episomalar xromosomalardan xoU bo'lgan mayda genlar to'plamidir. Ular sitoplazmada erkin yoki bakteriyalar xro-mosomasiga qo'shilgan holda bo'lishi mumkin. Episomalar bakteriyalarning pushtlilik faktori (R) yoki ko'p dorilar ta'siriga

chidamliUk faktori (K), bakteriotsinogenlik, koli- notsinogenlik va boshqa faktorlarning naslga o'tishida ishtirok etadi. Episomalarning antibiotiklarga chidamliligini (K-faktorni) birinchi bo'Iib yaponiyalik ohmlar aniqlashgan. Bakteriotsinogenlik faktorida bakterial hujayralarda antibio tiklarga qarshi moddalar sintezlanadi, bu moddalar bakteriotsinlar deb ataladi. Masalan, ichak tayoqehasi E. coli — kolitsin, Bact.

Adabiyotlar : 1. А ndreev .N.G. - Lugovoe i polevoe kormoproizvodstvo. M.Kolos 1984 2. Atabayeva va bosh.-Yem-xashak yetishtirish –T.Mehnat.1997 3. А t а b а ev а H. - D а l а ekinl а rini qo`shib ekish T.T а shG А U - 1998 4. А bduk а rimov D v а boshq а l а r - Dehqonchilik а sosl а ri v а yem-x а sh а k yetishtirish T.Mehn а t 1987 5. Belolipov. I. V. Sheraliev. A. Axadova. M. A. “O`rta Osiyo o`simliklari marfalogiyasi” SOP, TIPO, T.: 1991 6. Buro`gin. V. A. Jongurazov. F. X. Botanika “O`qituvchi” T.: 1977. 7. D а l а k ь yan V, А s а nov R, Kim L - Korm а Uzbekist а n а -T.Mexn а t.1986 8. К ursanov. V. A. К amarniskiy N. A va bosh.- Botanika “O`qituvchi” 1977. I II tom. 9. Mirzayev O`, Xudoyberganov –Yem-xashak yetishtirish, Andijon, 2003 10. Pr а kticheskoe rukovodstvo po texnologii uluchsheniya i ispol ь zov а niya prirodnix kormovo`x ugodiy а ridno`x r а yonov str а no` M.V.O. А grpromizd а t 1988 11. Rogov M.S. - Zeleno`y konveyer M. А gropromizd а t 1985 12. Soxabiddinov. S. “O`simliklar sistematikasi” I II bob. “O`qituvchi” T.: 1976.

Похожие

Mikroorganizmlar sistematikasi

Mikroorganizmlar biokimyosi

Patogen mikroorganizmlar

Mikroorganizmlar yordamida sut kislotali spirtli bijg'ish jarayonlari

Mikroorganizmlardan sanoat asosida foydalanishning zamonaviy usullari