Mikrobiologiya va biotexnologiyaning qisqacha rivojlanish tarixi - Биотехнология - Рефераты

Mikrobiologiya va biotexnologiyaning qisqacha rivojlanish tarixi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

37.9560546875 KB

Mikrobiologiya va biotexnologiyaning qisqacha rivojlanish tarixi Qadimdan yuqumli kasalliklarning sabablarini tabiblar izlay boshlashgan. Abu Ali ibn Sino (980-1037-y.) chechak, moxov va boshqa yuqumli kasalliklarning qo'zg'atuvchilari tirik mavjudot ekanligini, suv va havo orqali yuqishini ta'kidlagan. 1550-yilda shishaga ishlov beruvchilar Gans va Zaxariy Yansen- lar mayda narsalami kattalashtirib ko'rsatuvchi asbob yasadilar. 1609-1610-yillarda G.Gahley (1564-1642) birinchi sodda mik- roskop ixtiro qildi. 1617—1619-yillarda K.Drebbel mikroskoplarni takomillashtirib, ikki linzali qavariq obyektivli mikroskopni yaratdi. Bu mikroskop yordamida M.Malpigi, Y.Svammerdam, A.Kirxer va boshqalar o'simlik va hayvonlarning hujayra va to'qimalarini o'rganishgan. XVII asrning oxiri (l675-y.) da birinchi bo'Ub, gollandiyalik Anton Levenguk o'zi tayyorlagan yuqori sifatii lupadan mikroskopni yasab, takomillashtirib, tish kiridan, organik moddalarko'pboigan suvdan, ko'lmak suvlardan preparat tayyorlab, unda tayoqcha- simon, sharsimon, egilgan va boshqa shakllardagi mikroorganizm- larni ko'rib, ularga izoh berdi. Odam og'iz bo'shlig'ida mikroorga- nizmlarning shunchalik ko'p bo'lishini ko'rib, hayratlandi. U o'zi ko'rgan mikroorganizmlarni «tirik hayvonchalar» - «Animalkula viva» deb nomladi. A.Levengukning kashfiyoti ko'pgina olimlarning mikroorga- nizmlar dunyosini o'rganishlari uchun turtki bo'ldi. Shunday bo'lsa ham, oradan 100—200 yil muddat o'tgandan keyingina bijg'ish, chirish, ko'pchilik yuqumli kasalliklar etiologiyasi, bio- sferada azot va uglerodning aylanishida mikroorganizmlarni ng roli aniqlandi. Rus harbiy vrachi D.S.Samoylovich toun kasailigini o'rganib, uning qo'zg'atuvchisi tirik mavjudotekanligini aniqlab, odamlarni bu kasallikka qarshi emlash usulini taklif qildi. D.S.Samoylovich- ning shu kasallik ustida qilgan ko'p yillik, samarali xizmatlari uchun u ko'pgina G'arbiy Yevropa mamlakatlarining akademiyalarining faxriy a'zosi qilib saylangan. Ko'pgina yuqumli kasalliklarning

nazariy va amaliyprofilaktikasigajavob topishda D.S.Samoylovich fikrlarining ahamiyati katta bo'lgan. Ingliz vrachi E.Djenner (1749-1823) 1796-yilda chechakka qarshi emlash usullarini asoslab bergan. Daniyalik olim Otto Fredrik Myuller 1786-yilda 200 ga yaqin bir hujayrali organizmlarni izohlab bergan. U yaratgan atamalar bilanbog'liq Vibrio, Monas, Proteus kabi avlodlarning nomlaridan hoziigacha foydalaniladi. Shved tabiatshunosi Karl Linney (1707-1778) binar nomenkla- turani, o'simliklar changchilari soniga asoslangan sun'iy sistemati- kani yaratdi. U bir hujayrali organizmlarni xaos avlodiga biriktirdi. XVIII asrda italiyalik olim Ladzaro Spallansani (1729-1799) va M.M.Terexovskiy mikrobiologiyaga katta hissa qo'shdilar. Spallansani (1765) organik eritmali kolbani qaynatganda infuzoriya hosil bo'lmasligini ko'rsatadi va shu tajribasi bilan J.Nidxem (1745) va J.Byuffonning «o'z-o'zidan tug'ilish mumkin» degan qarash-larini rad etdi. XIX asrning 40-yillarida bijg'ish jarayonlarini o'rganish va bu jarayonlardan xalq xo'jaligida foydalanish boshlandi. Pivo tayyor- lash, vino olish, qatiq, kefir, non pishirishda va boshqalarda bijg'ish jarayonlaridan foydalanishning ko'lami kengayib bordi. 1837-yilda olimlardan T.Shvan, F.Kyutsing Germaniyada, Sh.Kanyar de-la- Tur Fransiyada bir-biridan bexabar ravishda, spirtli bijg'ish jarayoni mikroorganizmlar faoliyati tufayli yuzaga chiqishini aniqladilar. Yosh ximik Lui Paster (1822-1895) 1856-yilda spirtli va 1857- yilda sut kislotali bijg'ish jarayonlarining biologik mohiyatini ochib berdi. 1860-yiIda «o'z-o'zidan tug'ilish» degan qarashlarni udda- buronlik bilan hal qildi. Shunday qilib, Paster bijg'ish jarayonini o'rganishdan boshlagan ishini tibbiy mikrobiologiya bilan tugatdi. 1988-yili L.S.Senkovskiy Paster metodi bilan kuydirgi kasalligining oldini olish uchun emlash ishlarini bajarish maqsadida Parijga keldi. Ammo bu ishlarni amalga oshirishga ruxsat ololmagach, vataniga qaytib ketdi. 1984-yil miistaqil ravishda kuydirgi kasalligini vaksinatsiya qiiish usulini ishlab chiqdi. Shunday qilib,

hayvon-larning bu kasallik bilan og'rishining oldini olish veterinariyada qo'Hanila boshlandi. Ma'lum bo'lishicha, Lui Paster L.S.Senkov- skiyga kuydirgi kasalligiga qarshi vaksinatsiya bilan bog'liq muam- molarni o'z laboratoriyasida amalga oshirishiga ruxsat berrnagan- ligining sababi, u vaksinatsiya qiiish usulini bir aksioncrlikjamiyatiga sotib yuborgan bo'lib, bu sirni ochishga haqqi yo'q edi. Tibbiy mikrobiologiyaning ikkinchi asoschisi ncmis olimi R.Kox (1843—1910) toza mikroorganizmlar kulturasini yangi va ishonchli usulda. qattiq oziqa muhitidan (jelatina) ajratib olish usulidan foy- dalandi. Bundan tashqari, Kox qator yuqumli kasalJiklarning qo'z- g'atuvchilarini (sil, vabo) o'rgandi. Tibbiy mikrobiologiyaga katta hissa qo'shgan I.I.Mechnikov (1845—1916) immunitetni fagotsitar nazariyasiga asos soldi. Keyin- chalik P.Erlix gumoral nazariyani taxmin qildi. Bakteriyalarning rivojlanishi va ular turlarining o'ziga xosligini tushunishga bag'ish-langan diqqatga sazovor ishlarni K.Negeli (1817— 1891) va F.Kon (1828—1898)lar amalga oshirdilar. Bu vaqtda Negeli boshchilik qilayotgan polimorfistiar bakteriyalarning turlari turg'un emas va ularni o'rab rurgan sharoit o'zgarganda biri ikkinchisiga aylanib turadi, deb hisoblar edilar. F.Kon monomorfizm tarafdori bo'lib, boshqa turdagi organizmlar singari bakteriyalar ham haqiqiy turga ega deb hisoblardi. Fan taraqqiyoti Konning haqligini isbotladi. Lekin ko'pchilik bakteriyalarning rivojlanish davrida tur ichida pohmorfizm bo'lisliini (rivojlanish va moslashish davrida) ko'rsatdi. Yuqorida eslab o'tilgan L.S.Senkovskiy polimorfizmning tarafdor- laridan edi. U tuban organizmlarni ontogenetik metod bilan o'r- L . Senkovskiy B . Isachenko S . Vinogradskiy ganishning asoschisidir . L . S . Senkovskiy amyobasimon organizmlar , iiifuzoriy , xivchinlilarning rivojlanish tarixini o ' rganishni muvaf - faqiyatli qo ' lladi va fanga ma ' lum bo ' lmagan Vampirella vorax , Vamp , pendula , Pseudospora nitellarum ,

Gobiella borealis , Nuclearia delicatula , Labyrinihula vitelina , Endomyxa paludosa kabi 43 la yangi mikroorganizmlarni tahlil qildi . U bakteriyalardan shakan siropini shilimshiq massaga aylantiruvchi bakteriyani Ascocdccus mesenterioides (1879-y.) deb atab, uni ta'riflab bergan. Van-Tigem esa Leuconostos mesenterioides (1879) ga ta'rif bergan. Bundan tashqari, Scnkovskiy bakteriyalarda shilimshiq koloniya- larning (zoogleya) hosil bo'lishini tahlil qilib berdi (1877-y.). Uning yirik mikroorganizmlarga bog'liq ishlari katta muvaffaqiyatga ega bo'lgan bir vaqtda bakteriyalami o'rganish sohasida L.S.Senkovskiy polimorfizm tarafdori bo'lib, ko'pgina jarayonlarni noto'g'ri talqin qilgan. Bakteriyalarning har xil avlod va turlarini mikrotriks ipsimon bakteriyasining turli rivojlanish bosqichidagi bitta turga mansub deb hisoblagan. U ko'plab turdagi bakteriyali substratlar bilan steril bo'lmagan sharoitda ishlagani uchun shunday fikrga kelgan. Lekin kuydirgi kasalligiga qarshi vaksinani tayyorlashda u mono morfizm yo'liga o'tdi va bilishimizcha, uning bu ishlari katta muvaf- faqiyatlarga olib keldi. L.S.Senkovskiyning tuban organizmlarning o'rganish tarixi sohasidagi shogird va izdoshlari: M.S.Voronin (1838—1903), A.S.Farainsin (1835-1918), X.Y.Gobi (1847-1920), I.N.Goro-jankin (1448-1904), A.P.Artariy (1862-1919) va boshqa tadqi- qotchilar mikrobiologiyaning rivojlanishiga katta hissa qo'shdilar. X.Y.Gobi kriptomagistlar, ya'ni tuban o'simliklarni o'rganuvchi tadqiqotchilar maktabining asoschisi bo'lgan. Bu maktabdan G.A.Nadson (1867-1942) va B.L.Isachenko (1871-1948) kabi ta- niqli mikrobiologlaryctishib chiqdi. S.N.Vinogradskiy A.S.Faminsin va X.YGobilarning laboratoriyasida boshlang'ich bilimlarni olgan. Viruslar dunyosining birinchi tadqiqotchisi D.I.Ivanovskiy A-S.Faminsin va qisman X.Y.Gobining shogirdi bo'lgan. Mikro- biologik ishlarning borgan sari ko'payishi bilan stelirizatsiya qilish, oldin suyuqmuhitda (Paster), keyinchalik qattiq jelatinli (R.Kox) muhitda toza kulturalar olishning mikrobiologik texnikasi rivojlanib bordi. Bakteriya kulturalari uchun agar-agar nemis olimi Gesse (1884) tomonidan kiritildi. Mikrobiologik texnikaga'shifokor L.L.Gedenreyx juda ko'p yangiliklar kiritdi. U birinchi bo'lib «Bakteriologiyadan amaliy qo'llanma» nomli kitobni yozgan va birinchi bo'lib Petri idishchalari nomini olgan (1887) shisha

idish-lardan foydalangan (1885). Texnik mkrobiologiyaning rivojiga katta hissa qo'shgan daniya- lik olim E.X.Gazen (1872—1901-yillardagi ishlari) pivo ishlab chi- qarishda achitqi zamburug'i kulturasidan birinchi bo'lib foydalan gan. Bu unga sifatli pivo tayyorlashga imkon berib, mahsulotni ishlab chiqarish jarayonida uchraydigan zamburug'larning yowoyi turlari ta'sirida aynib qolishdan halos qilgan. L.Pasterning bijg'ishga bag'ishlangan ishlaridan mikrobiologiyaning alohida yo'nalishi — texnik mikrobiologiya rivojlana boshlagan bo'lsa, G.Gelrigel va G.Vilfart (1886) hamda buyuk rus mikrobiologi S.N.Vinogradskiy tuproq mikrobiologiyasi yo'nalishiga asos solganlar. G.Gelrigel va Vilfart (1886) azotobakteriyalar bilan dukkakli o'simliklar o'rtasidagi simbioz hodisasini ochdilar. Bu tadqiqot butun dunyoda dehqonchilikning rivojlanishida katta ahamiyat kasb etdi. Shuni ta'kidlash lozimki, 1886-yili Voronin dukkakli o'simlik- larning tuganagida bakteriyalarning to'planishini bayon qilgan. Gollandiyalik olim M.Beyerink (1888-y.) esa birinchi bo'lib tugu- nak bakteriyalarning toza kulturasini ajratib oldi. S.N.Vinogradskiy oltingugurt bakteriyasi, temir bakteriyasi va nitirifikatorlar misolida xemosintez jarayonini ochdi. Bu ishlar XIX asrning umumiy fizio- logiya sohasidagi buyuk tadqiqotlardan biri bo'ldi. Bundan tashqari, Vinogradskiy erkin yashovchi anaerob azotfiksator organizm Clostridium pasterianum ni ajratib oldi va tahlil qildi. Ko'pgina izlanishlar Vinogradskiy tomonidan fanga kiritilgan yangi metod - bakteriyalarning eicktiv kulturasini olish tufayli amalga oshdi. Mikroflorasini o'rganishning qator yangi metodlarini yaratdi va tuproqdan kletchatkani parchalovchl aerob mikroorganizm ajratib olishga erishdi. Aynan shu vaqtda N.G.Xolodniy tuproqning mikro florasini o'rganish metodi va temir bakteriyalarga bag'ishlangan ishlarini nashrdan chiqardi. XX asrning boshida mikrobiologiya faniga S.N.Vinogradskiyning shogirdi V.L.Omelyanskiy (1867—1928) tabiatda keng tarqalgan kletchatka parchalovchi bakteriyalarning anaerob florasini o'rganib, tahlil qilishi hamda mikroorganizmlar ckologiyasiga tegishli muhim ishlari bilan katta hissa qo'shdi. M.Beyerink (1988-y.)

azotfik-satsiya qiluvchi aerob bakteriya azotobakterni ochdi, tamakining mozaika kasalligi ustida tadqiqotlar olib bordi va butun dunyoga mashhur «virus» nomini berdi. Bu vaqtgacha virus atamasi har qanday yuqumli illatning boshlanishi deb hisoblanar edi. Ammo D.i.Iva-novskiyning fikriga qarshi o'laroq, M.Beyerink viruslarni suyuq tabiatga ega degan ma'no o'mida ishlatilar edi. Ammo D.O.Ivanovskiy- ning fikri elektron mikroskop ochilgandan so'ng to'liq tasdiqlandi. O'tgan asrning oxirlarida suv, dengiz, geologiya mikrobiologiyasi yo'nahshlari rivojlana boshladi. Bu yo'nalishlarda G.A.Nadson, B.L.Isachenko, M.A.Egunov, V.O.Tauson, Y.E.Uspenskiy, V.S.Butkevich, A.E.Kriss, AS.Razumov, B.V.Perfilev, S.I.Kuz-netsov va boshqalar tomonidan amalga oshirilgan ishlar e'tiborga molikdir. Mikroorganizmlar tomonidan amalga oshiriladigan nafas olish- ning ximizim va bijg'ishini o'rganishda S.P.Kostichev, V.S.But kevich va V.N.Shaposhnikovning ishlari mikrobiologiyaga ko'p yangiliklar kiritdi. So'nggi yillarda mikrobiologik tadqiqotlar tex-nikasiga B.F.Perfllev va D.R.Gabe (196l-y.)lar katta hissa qo'sh- dilar. Ular ko'p yillar davomida mikroorganizmlarning yassi shisha kapillyarlarda rivojlanishini kuzatish mumkin bo'lgan kapillyar mikroskopiya metodi ustida ishlab, suv havzalarining ichida yirtqich bakteriyalarning yangi original florasini ochdilar. 1920-1925-yil-larda G.A.Nadson va uning shogirdi G.S.Filippovlarni ionlashti- ruvchi nurlar ta'siri ostida zamburug'larda indutsirlangan muta- genez chaqirilishini o'rganish bo'yicha amalga oshirgan tadqiqotlari katta aliamiyat kasb etdi. Hozirgi vaqtda o'zgaruvchanlik va mikro organizmlar irsiyati molekular darajada o'rganilmoqda. Mikro organizmlarning transduksiya va transformatsiya hodisalari aniq-landi. Zamburag'larda gibridizatsiya hodisasi ochib berildi. G.ANadson asos solgan mikrobiologlaming katta maktabida aka-demik AAImshenetskiy, N.A.Krasi!nikov va M.N.Meysel, pro-fessorlar A.E Kriss, V.I.Kudryavsev, Y.I.Rautenshteynlar muvaf-faqiyat bilan faoliyat ko'rsatganlar. Tuproq mikrobiologiyasiga K.ATimiryazev nomli qishloq xo'- jaligi akademiyasining professorlari N.N.Xudyakov (1866-1927), M.V.Fedorov (1898- 196 l)lar katta hissa qo'shganlar.

Awaliga tuproq mikrobiologiyasini o'rganishga bag'ishlangan tadqiqotlar S.P.Kostichev rahbarligidagi laboratoriyada amalga oshi rilgan bo'lsa, hozirda Sank- Peterburgdagi Qishloq xo'jaligi mikro- biologiyasi Akademiyasida muvaffaqiyat bilan davom ettirilmoqda. Suv mikrobiologiyasini o'rganishda FAVoytkeyvich, S.A.Korolyov va boshqa olimlarning hissasi katta. Xorijiy olimlar E.Bering, E.Rular qatorida rus tadqiqot-chilaridan G.N.Gabrichevskiy (1860-1907), D.K.Zabolotniy (1866-1929), V.A.Xavkin va boshqalar tibbiy mikrobiologiyaning rivojlanishiga katta hissa qo'shdilar. XX asrda patogen mikroorganizmlarga qarshi kurashning qator yangi metodlari kashf qilindi. F.D.Errel bakteriofaglarvaularning davolovchixususiyatlarini ochdi (1917-y.), R.Dimak sulfanilamid- larning ahamiyatini; A.Fleming, G.Flori birinchi antibiotik pe-nitsilinni; S.Vaksman qator jiddiy kasalliklarga qarshi samarali kurashishga imkon bergan streptomitsinni kashf qildilar. N.F.Gamaleya (1859-1949) ХГХ asrning oxirida birinchi bo'lib bakteriyalaming so'rilishi (lizis) fenomenini aniqlab, ularni bak-teriolizinlar deb atadi. Bu ishlami davom ettirgan F.D.Errel bak-teriofagiya hodisasini ochdi. Faglar mikroblarning viraslaridir. Elektronmikroskopiyaning ixtiro qilinishi va uning rivojlanishi nati- jasida viruslarni korpuskulyar tabiati tadqiq qilindi. Bu esa faglar- ning o'lchami, tuzilishi va tarkibini aniqlashga imkon berdi. Mikro biologiyaning asoschisi Lui Paster, Robert Koxlarning ishlaridan so'ng ko'pgina yuqumli kasalliklaming qo'zg'atuvchilari tadqiq qilindi. Lekin qator patogen mikroorganizmlami (qizarniq, skar- latina, quturish va boshqa kasalliklarni chaqiruvchilami) uzoq vaqt- gacha ta'riflash qiyin bo'ldi. Ko'pincha, ba'zi kasalliklar vaqtida bakteriyalar aniqlanib, bu kasalliklaming qo'zg'atuvchilari deb hisoblanardi. D.I.Ivanovskiy viruslar dunyosini ochganidan so'ng, aslida ko'p kasalliklar bakteriyalar tomonidan cmas, viruslar tomo nidan qo'zg'atilishi aniq bo'ldi. Masalan, grippni qo'zg'atuvchi virus 1933-yili ochilgan. Stenli (1935-y.) tomonidan kristall holatda ajratib olingan tamaki mozaikasi virusi oqsil xususiyatiga ega ekan-ligi, ulaming kristallanishi aniqlandi. Bu, o'z navbatida, vimslarning kimyoviy tarkibini o'rganishga turtki bo'ldi. Ammo ko'p vaqt o't-may, tamaki mozaikasi vimvsining nukleoproteid ekanligi ma'-lum

bo'ldi. F.Bouden va N.Pirilar (1937-y.) tamaki mozaikasi virusida oqsildan tashqari nuklein kislota ham borligini aniqladilar. 1953-yildan boshlab «Vimslarning ko'payish tabiati» nomli anju-mandan so'ng oqsillami o'rganish bilan bir qatorda nuklein kislo-talarni o'rganishga kirishib ketildi. Tadqiqotlar turli vimslarning nuklein kislotalari bir-biridan nukleotid asoslari nisbatining turlicha ekanligi bilan farqlanishini ko'rsatadi. Bakteriyalaming vimsi — bakteriofagni o'rganish chog'ida, bakleriya ichiga vimsni o'rab turgan oqsil qobig'i emas, aynan nuklein kislotasi kirishi ma'lum bo'ldi. i Vims va mikoplazmalarning tashuvchisi hasharotlar (sikadalar) (masalan, pomidor stolburi) va kanalar (odamda kananing ensefalil kasalligini chaqirishi) ekanligining aniqlanishi juda katta ahamiyatga ega bo'ldi. Tovuq embrionida (gripp), maymunningjigarto'qima- sida (poliomiyelit vimsi) kultura metodlarining ixtiro qilinishi ham katta ahamiyat kasb etib, poliomiyeht va boshqa virus kasaUiklariga qarshi kurash choralarining ishlab chiqilishiga sabab bo'ldi. XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asrning birinchi yarmida mikrobiologiyaning katta yutuqlari ishlab chiqarish va texnik jarayonning o'sishi bilan chambarchas bog'liq bo'ldi. Bu vaqtda mikrosopik texnikaning mukammallashuvi fizik professor Ernest Abbe nomi bilan bog'liq bo'lib, u Karl Sess bilan birgalikda, keyin- chalik Germaniyada «Karl Sess» nomi bilan mashhur bo'lgan oplik firmaga asos soldi. 1873-yilda Ernest Abbe mikroskop uchun yorutuvchi linzalar tizimini yaratdi, 1886-yilda esa apoxromat-larning konstruksiyasini yaratib, yorug'lik mikroskopining xossa-larini yaxshiladi. 1903- yilda Zidentopf va Jigmondilar ultra-mik- roskoplar yasadilar. Bu mikroskop turi kolloid kimyoning rivojla- nishiga katta hissa qo'shdi. 1908-yili A.Kaler va G.Zidentopflar tomonidan birinchi luminessent mikroskop taklif qilindi. 1928— 1931-yillari birinchi elektron mikroskop, 1934-yilda esa F.Sernik tomonidan fazali kontrast tamoyih ishlab chiqildi. Birmuncha kcyinroq anoptral mikroskop paydo bo'lib, obyektlarning o'lchamli sur'atlarini tasvirlash imkoni tug'ildi. Mikroskoplarning barcha turlari, ayniqsa, elektron mikroskop organizm tuzilishi to'g'risidagi tasawurlarni aniqlashtirishga imkon berdi. Elektron mikroskop

0,02 mm dan to 7 A va undan kichik bo'Igan o'lchamda, hujayra organoidlarining alohida struktura va funksiyasi o'rtasidagi aloqani kuzatishning imkonini berdi. Bio-kimyoning XX asrdagi yutuqlari mikroorganizmlarni o'rganishda biokimyoviy yo'nalishning paydo bo'lishiga turtki bo'ldi va hozirgi kunda u jadal sur'atlar bilan rivojlanmoqda. So'nggi ikki asr davomida mikrobiologiya bijg'ishjarayonining kimyoviy jihatini o'rganish yo'lidan borgan bo'lsa, hozirda ular muhim ahamiyat kasb etayotgan chorvachilik va tibbiyot amaliyoti uchun zarur bo'Igan almashilmaydigan aminokislotalar biosin-tezi, qator vitamin va antibiotiklarning manbayi bo'lib xizmat qil-moqdalar. Mikroskoplar yangi turlarining yaratilishi, o'simlik va hayvonlar hujayralarini fiksatsiya qilish va bo'yash metodlarining mukamma- lashuviga olib keldi. Sitologiya va sitokimyoviy tadqiqot metodlari ning rivojlanishi va kcyinchalik elektron mikroskopik preparatlar texnikasining (o'ta yupqa kesmalarva boshq.) ishlab chiqarilishiga olib keldi. Shu vaqtgacha mikrobiologiya va bioximiyaning diqqat mar-kazida dunyoning paydo bo'lishi muammosi turgan bo'lsa, hozirgi kunda organik moddalarni sun'iy yo'l bilan hosil qilish ustida ilrniy izlanishiar olib borilmoqda. Mikrobiologiya hozirgi vaqtda xalq xo'jaligida katta ahamiyat kasb etib, undan turli sohalarda foydalanish bo'yicha ilmiy va amaliy, innovatsion tadqiqotlar olib borilmoqda. Mamlakatimizda qabul qilingan Kadrlar tayyorlash milliy dasturida mikrobiologiya faniga alohida o'rin ajratilgan. Bu fanni o'rganish bo'yicha qator universitetlarda magistratura, stajyor-tadqiqotchi-izlanuvchiiarga o'rinlar berilgan. Dissertatsiya himoya qiluvchi ilmiy kengashlar faoliyat ko'rsatib kelmoqda. Yuqorida aytilganlardan ko'rinib turibdiki, mikrobiologiyaning 100 yildan ortiq vaqt ichida rivojlanishi nafaqat ko'pgina hodisalarni tushuntirib berdi, balki jarrohlarning ajoyib operatsiyalarni amalga oshirishlari uchun asos bo'ldi, oziq- ovqat ishlab chiqarish texno- logiyalarini o'zgartirdi, konserva tayyorlashni qat'iy asosga qo'ydi, sut mahsulotlarini yoppasiga ishlab chiqarish yo'lga qo'yildi, pivo ishlab chiqarish, arzon xomashyodan qimmatli mahsulotlar (lizin va boshqalar),

kimyo va o'simliklar fiziologiyasi bilan birgalikda dala- larda ratsional agrotexnikani yaratish imkoniyatlarini ochib berdi. Barcha aytilganlardan ko'rinadiki, hozirgi zamonda mikrobio logiyaning tutgan o'rni, fanning ko'pgina fundamental nazariy masalalarini ishlab chiqishda hamda ishlab chiqarish, qishloq xo'jaligi, veterinariya va tibbiyotda keng qo'llanilishi uning qan-chalar ahamiyatli ekanligini ko'rsatadi. O'zbekistonda mikroorganizmlar biotexnologiyasi sohasi bo'yicha birinehi o'zbek akademigi A.G.Xolmurodov (1939—1996) fuzarium avlodiga mansub zamburug'lardan NAD-kofermenti va vitaminlar kompleksi (B gumhiga kiruvchi vitaminlar, vitamin PP, 10 va h.k.) tayyorlash texnologiyasini yaratgan va ulami ama- liyotga qo'IIagan. Akademik M.I.Mavloniy O'zbekistonda uch-iaydigan achitqi zamburug'larni o'rganib, ularning nowoychilik, vinochilik va chorvachilikda qo'llanilishi mumkin bo'lgan turlarini topdi va ular asosida maxsus xamirturushlar va vinochilik uchun achitqi tayyorlash texnologiyalarni boyitdi. Akademik M.I.Mavloniy bir necha o'nlab patentlar va mualliflik guvohnomalari sohibasi, u yaratgan texnologiyalar oziq-ovqat biotexnologiyasi sohasida keng ishlatib kelinmoqda. Professor Q.D.Davranov MDH mamlakatlarida birinchilardan bo'lib, yog' parchalovchi lipaza fermentini tayyorlash texnologiya sini yaratdi. Bu fermentni ko'p shakllilik sabablarini tahlil qila turib, bar bir biotexnologik jarayon uchun o'ziga xos xususiyatga ega bo'lgan lipaza fermenti zarur, degan fikrga keldi va buni ama-liyotda isbotiab berdi. Q.D.Davranov yaratgan «Yer malhami», «Bist», «Fitobiosol», «Subtin» va boshqa biopreparatlar azot o'z- lashtiruvchi, minerallarni parchalash xususiyatiga ega bo'lgan mik roorganizmlar asosida tayyorlangan bo'lib, mamlakatimiz qishloq xo'jaligi amaliyotida keng qo'llanilmoqda. Biologiya fanlari doktori J.Toshpo'latov (1938-2005) «trixo-derma xarzianum» deb atalmish zamburug'larni o'rganib, ulardan olingan fermentlardan somon va g'o'zapoyani parchalashda foyda- lanish mumkiniigini asoslab berdi va uning texnologiyasini yaratdi. Bu texnologiya asosida dag'al yem-xashak tayyorlash va ularni chorvachilikda ishlatish ishlari yo'lga qo'yilgan.

O'zbekistonda biotexnologiya fanining rivojlanishiga katta hissa qo'shgan, tashkilotchi olimlardan bin biologiya fanlari doktori, professor M.M.Rahimov bo'lib, bu olim mamlakatimizning bir necha oliygohlarida, xususan, Mirzo Ulug'bek nomidagi O'zbekiston Milliy universitetida, Toshkent davlat agrar universitetida, Toshkent farmatsevtika institutida «Biotexnologiya» kafedralaririi tashkil qilgan. M.M.Rahimov M.V.Lomonosov nomidagi Moskva davlat universitetida tahsil olgan va 1968-yil kimyo fanlar nomzodi ilmiy darajasiga sazovor bo'lgan. Hozirgacha yuzga yaqin fan doktorlari va fan nomzodlariga ustozlik qilib kelmoqda. 600 ga yaqin ilmiy maqolalar, o'quv qo'llanmalar, darsliklar va patentlar muallifi. Mamlakatimizning qator orden va medallari biln taqdirlangan. O'zbek olimlaridan T.G.G'ulomova, A.H.Vahobov, X.A.Ber-diqulov, R.Shoyaqubov, Z.R.Ahmedova, Z.F.Ismoilov, LJ.Juma-niyozoy va boshqalar mamlakatimizda biotexnologiyani rivojlan-tirish ustida ilmiy va amaliy ishlar olib bormoqdalar. Shu o'rinda, O'zbekistonda biotexnologiya fanining rivojla nishiga katta hissa qo'shgan ayrim yirik olimlar haqida qisqa ma'lumotlar berib o'tishni lozim topdik. Zeroki, ularning ulkan mehnatlari tufayli mahalliy biotexnologiya sohasi paydo bo'lgan. Asqar G'aniyevich Xolmurodov (1939—1997) — Ukraina fanlar akademiyasiga qarashli Biokimyo institutida nomzodlik (1965-y.) va doktorlik dissertasiyasini (1976-y.) himoya qilgan va ushbu institutda yigirma yil davomida faoliyat olib borgan. O'zR FA muxbir a'zosi (1987-y.) [shuningdek, O'zR FA Prezidiumi bosh va (vitseprezidenli (1990-y.) lavozimlarida 25 faoliyat yuritgan. Ilmiy faoliyati davomida 300 dan ortiq ilmiy maqolalar va ixtirolar muallifi, 40 dan ortiq fan doktori va fan nomzodlariga rahbarlik qilgan. Ahror Muzaffarovich Muzaffarov (1909-1987) - algologiya, gidrobiologiya, gidroekologiya va suv o'tlari biotexnologiyasi soha- lari bo'yicha faoliyat olib borgan yirik olim. O'zR FA ning haqiqiy a'zosi (1960-y.). O'zR FA Botanika institutining direktori (1956-1960), O'zR FA Prezidiumi a'zosi va kimyo-texnologiya va bio- logiya fanlari bo'limining akademik-kotibi (1966—1970), O'zR FA mikrobiologiya

bo'limi rahbari (1970-1977), shu bo'lim asosida mikrobiologiya institutini tashkil etib, unga rahbarlik qilgan (1977-1985). Ba'zi bir suv havzalarining suv o'tlarini o'rganib, ularning serhosil shtammlarini ajratib olgan. Bir necha mono-grafiyalar va 200 dan ortiq ilmiy maqolalar muallifi. Ahmad Pochchayevich Ibragimov (1928-2010) - 1950-yilda Toshkent farmatsevtika istitutini tamomlagan. 1954-yilda O'zR FA Kimyo institutining aspiranturasida tahsil olib, kimyo fani bo'yicha nomzodlik dissertatsiyasini himoya qilgan. 1954-1957-yillar davomida Samarqand davlat qishloq xo'jalik institutida «Organikva biologik kimyo» kafedrasi mudiri bo'lib ishlagan, 1957- yildan O'zR FA Yadro fizikasi institutining radiatsion kimyo labo- ratoriyasini boshqargan. 1967- yildan O'zR FA Biokimyo instituti direktorining muovini va ayni paytda nuklein kislotalar biokimyosi laboratoriyasiga rahbarlik qilib kelgan. 1984-yildan O'zR FA muxbir a'zosi. O'zR FA akademigi (2000-y.), O'zbekistonda xizmat ko'rsatgan fan arbobi (1989) unvonlari sovrindori. Uning muallif-ligida 300 dan ortiq ilmiy maqolalar va beshta monografiya chop etilgan.

Adabiyotlar : 1. А ndreev .N.G. - Lugovoe i polevoe kormoproizvodstvo. M.Kolos 1984 2. Atabayeva va bosh.-Yem-xashak yetishtirish –T.Mehnat.1997 3. А t а b а ev а H. - D а l а ekinl а rini qo`shib ekish T.T а shG А U - 1998 4. А bduk а rimov D v а boshq а l а r - Dehqonchilik а sosl а ri v а yem- x а sh а k yetishtirish T.Mehn а t 1987 5. Belolipov. I. V. Sheraliev. A. Axadova. M. A. “O`rta Osiyo o`simliklari marfalogiyasi” SOP, TIPO, T.: 1991 6. Buro`gin. V. A. Jongurazov. F. X. Botanika “O`qituvchi” T.: 1977. 7. D а l а k ь yan V, А s а nov R, Kim L - Korm а Uzbekist а n а -T.Mexn а t.1986 8. К ursanov. V. A. К amarniskiy N. A va bosh.- Botanika “O`qituvchi” 1977. I II tom. 9. Mirzayev O`, Xudoyberganov –Yem-xashak yetishtirish, Andijon, 2003 10. Pr а kticheskoe rukovodstvo po texnologii uluchsheniya i ispol ь zov а niya prirodnix kormovo`x ugodiy а ridno`x r а yonov str а no` M.V.O. А grpromizd а t 1988 11. Rogov M.S. - Zeleno`y konveyer M. А gropromizd а t 1985 12. Soxabiddinov. S. “O`simliklar sistematikasi” I II bob. “O`qituvchi” T.: 1976.

Похожие

Qishloq xo‘jalik biotexnologiya fanining maqsadi, vazifalari,ob’ekti va tadqiqot uslublari

Biotexnologiya fani, rivojlanish tarixi va vazifalari

Biotexnologiya asoslari

Biologik muxitni o’stirish

Mikroorganizmlar biokimyosi