Hujayra injenerligi - Биотехнология - Рефераты

Hujayra injenerligi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

19.4013671875 KB

Hujayra injenerligi Reja: 1. Hujayra injenerligining moddiy asoslari 2.Protoplastlar kulturasini olish

Hujayra injenerligining moddiy asoslari Biotexnologiyaning yangi bosqichi noan'anaviy obyektlar — ko'p hujayrali yuksak organizmlar to'qima va hujayralarining kulturalarini hamda mikroorganizmlarning xususiyatlari oldindan belgilangan, yuqori faollikka ega bo'lgan kulturalarni oUsh imkonini berdi. Mikroorganizmlar kulturalariga nisbatan yuksak organizmlar kulturalari biotexnologiyaning yangi obyekti hisoblanadi. O'sim-liklar kulturasini olish metodi XX asrning 70-yillarida yaratilgan. O'simJik hujayralarining kulturasini olishning asosiy turi kallus to'qimasini, ba'zida esa o'simliklaxning o'sma hujayralari kulturasini oiishdir. O'sma hujayralari kulturasi chuqur (suyuq oziqada) va yuzaki usulda ekilganda, tashqari ko'rinishdan va morfologi к jihat dan deyarli farq qilmaydi. Ularning asosiy farqi shundaki, o'sma hujayralari gormonga bog'liq emas, shuning uchun ularning oziqa muhitiga fitogormonlar qo'shish kerak emas. Undan tashqari, o'sma hujayralardan organogenez jarayonida ildiz yoki kurtaklar unmaydi. Kallus hujayralari kulturasi esa to'satdan gormonga bog' liq bo'lmay qolish xususiyatiga cga. Kallus hujayralarining bo'linishi natijasida (yuksak o'simliklarga xos bo'lgan hujayra differensiatsiya- sining bir turi) kallus to'qimalari yoki kallus hosil bo'ladi. Kallus hujayralari kulturasini olish uchun yuksak o'simliklar-ning turli organlari (eksplantlar)dan bir qism (fragment) olib, sterillik qoidalarini saqlagan holda uni probirka, kolba yoki Petri likobchasidagi sun'iy oziqa muhitiga ekiladi. Eksplant hujayralarining dedifferensiyalanishi va kallusogenez jarayonining xususiyatlari olingan to'qimaning xususiyatlariga bog' liqdir. O'simliklarning maxsus to'qimalari (parenxima, ildiz va poya, barg va b.)ning hujayralari oziqa muhitida o'ziga xos funk- siyalarini yo'qotib dedifferensiyalashishi va faol bo'linadigan hujayra holatiga kelisbi kerak. O'simlik hujayra va to'qimalari kulturalari o'stiriladigan oziqa muhit tarkibida mineral tuzlar (makro va mikroelementlar), uglerod manbayi (saxaroza yoki glukoza), vitaminlar va o'sishni boshqaruvchi moddalar (regulyatorlar) bo'- lishi kerak. Zarur hollarda oziqa muhitiga turli kompleks birikmalar (kazein gidrolizati, aminokislotalararalashmasi,

achitqi ekstrakti, turli o'simlik ekstraktlari) qo'shiladi. Yangi obyekt bilan ishla- yotganda oziqa muhitlarining optimal tarkibini tanlay bilish katta aharniyat kasb etadi. Yuza usulda ekilgan kallus to'qimalarining rangi oq, sarg'ish, yashil, qizil, aniq bir anatomik strukturaga ega bo'Imagan amorf massaga ega boiib, konsistensiyasi jihatidan ham farqlanadi. Suyuq oziqa muhitida o'stirilgan o'simlik hujayralari kulturalari suspenzion kulturalar deyiladi. Suyuq oziqa muhitida o'stirilgan o'simlik hujayralari kulturalari kallus kulturalarining yuza ekish usulidan afzallikka ega. Suyuq muhitda metabolizm va hujayra populyatsiyasi o'sishiga turli ekzogen omillar bilan ta'sir etish mumkin. Suspenzion kulturalar biokimyoviy va molekulyar-biologik tajribalar fermentlar induksiyasi, genlarning ekspres-siyasi, mutantlarni yaratish va ularni tavsiflash uchun qulay. Suspenzion kulturalar uchun hujayralar kallus to'qimalaridan olinadi. So'ng ular doimiy ravishda aralashtirib turilgan holda suyuq oziqa muhitiga o'tkaziladi. Suspenzion kulturalarni o'simlik to'qi malaridan ham olish mumkin, faqat bu usul ko'p vaqttalab qiladi. Buning uchun eksplant hujayrasi awal biriamchi hosil qilishi kerak, so'ngra esa oziqa muhitida ko'payib, suspenziya ko'rinishida o'sadigan hujayra qatorlari uchun manba bo'iib hisoblanadi. Hujayra kulturalarida o'simliklar uchun xo's bo'lgan birikmalar: alkaloidlar, glikozidlar, polisaxaridlar, efir moylari, pigmentlar va boshqalar mavjud. O'simlik hujayralaridan ferment preparatlarini ishlab chiqarish maqsadida foydalanish tabiiy yoki sun'iy manba-lardan qimmatli mahsulotlarni olish imkonini bcradi. Mutant, gibrid yoki transformatsiyalangan hujayralarning klo- nal seleksiyasida alohida qilib ajratib olingan hujayralar va regene- ratsiyalangan protoplastlami o'stirish metodi orqali amalga oshiriladi. O'simlik protoplastlari - membrana bilan chegaralangan, ichki hujayraviy organellalarining tarkibi saqlangan strakturaviy tuzilmadir. Protoplastlar 2 usulda ajratib olinadi: 1. Mexanik usul . Birinchi bor o ' simlik hujayrasining proto plastlari 1892- yili

telorez suv o ' simligi hujayrasidan plazmoliz hodi - sasini o ' rganish jarayonida ajratib olingan . Buning uchun o'simlik to'qimasidan kesma olingan va 0,1 M li saxaroza eritmasiga solin- gan. Prptoplastlar «bujmayib» hujayra devoridan ajralgan, so'ng skalpel 'yordamida kesma kesilib, protoplastlar muhitga ajratib chiqarilgan. 2. Fermentativ usul. Hujayra devori maxsus fermentlar yor damida eritiladi. Bunda 3 xil tip fermentlar sellulaza, gemitsellulaza va pektinazadan foydalaniladi. Protoplastlar kulturasini olish Protoplastlar kulturasini olish uchun 2 xil yo'l bilan yonda-shiladi: suyuq muhit tomchilarida inkubatsiya qilinadi va agarli qatlamga o'tkaziladi. Alohida ajratib olingan (izolyatsiya qilingan) protoplastlar hujay ra devorini tiklagunga qadar qisqa vaqt ichida bir-biri bilan qo'shi lishi mumkin. Bu jarayon nafaqat bir tipdagi o'simlik proto- plastlariaro, balki geterolik protoplastlararo bo'lishi ham mumkin. Shu usul bilan 2 turdagi tamaki o'simligining protoplastlarini qo'shib, regeneratsiyalangan o'simlik olingan. 1978-yil esa karlosh- ka va tomat o'simliklarining protoplastlari qo'shilgan. Buning nati jasida tomatning kasalliklarga chidamlilik xususiyatlari kartoshkaga ko'chirilgan. Somatik gibridizatsiya — o'simliklarning gibridini yaratishning yangi metodi bo'lib, bunda gibridlanayotgan hujayralar sifatida gametalar (reproduktiv hujayralar) emas, balki protoplastlar olina- digan o'simlik tanasining hujayralari (somatik) qatnashadi. Proto-plastlarni qo'shishda hujayra genomidan tashqari 2 ta turli sito- plazmalar ham qo'shiladi. Ko'pgina hollarda yuksak o'simliklarning protoplastlarini qo'shish natijasida yo gibrid, yo sibrid hosil bo'ladi. Sibrid o'simlikda ikkala o'simlikning sitoplazmasi qo'shiladi, yadro esa faqat bittasiniki bo'ladi. Geterologik protoplastlarni qo'shayotganda mos keladigan markerni tanlash kerak. Bunday marker sifatida plastidalar yoki xloroplastlar bo'lishi mumkin. Plastidalardan tashqari, izoenzimli tarkib, nuklein kislotalarning xususiyatlari, malum bir moddalarga chidamlilik va xromosomalar yoki hujayra kariotiplari soni ham biokimyoviy yoki genetik markerlar bo'lishi mumkin.

Protoplastlar labil tuzilmalar bo'lgani uchun somatik gibridi- zatsiyalash yo'li bilan hujayraga begona materiallarni hamda ularga ajratib olingan DNK yoki boshqa hujayralarning organellarini kiri- lish mumkin. Hozirda yadro va xloroplastlar boshqa o'simlik hujay- rasiga transplantasiya qilingan. O'simlik va hayvon hujayralari kulturalarini o'stirish texno- logiyalari. Biotexnologik maqsadlar uchun organizmlarning yop pasiga kulturasini olish texnologiyalari bakteriyalar, achitqilar va mitselial zamburug'lar uchun ishlab chiqilgandir. Hozirgi vaqtda o'simlik va hayvon hujayralari kulturalarini yaratish bo'yicha tad qiqotlar ham jadal davom etmoqda. O'simlik hujayralari kultura larini olish texnikasining mukammallashganligi sababli, ko'plab mamlakatlarda ba'zi bir o'simliklarning yangi, oldindan belgilangan xususiyatga ega bo'lgan navlarini yaratish bo'yicha tadqiqotlar samarali davom ettirilmoqda va anchagina yutuqlarga ham erishil-gan. Ushbu metodlar organogenez va nihollami amplifikatsiyalash, so'ngra ularni tuproqqa ekish bo'yicha qilingan ishlar natijasida takomillashtirilmoqda. Ko'plab o'simliklar hujayralarining suspen- zion kulturalaridan yaxlit o'simlikka xos bo'lgan mahsulotlami ajratib olish (nikotin, alkaloidlar, jenshen) maqsadida foydalanish keng miqyosda yo'lga qo'yilgan va u amaliyotda keng qo'llanib kelinmoqda. Digitalis, yasmin, yalpiz kabi o'simliklar sintez qiladigan qimmatbaho fiziologik faol preparatlarni ishlab chiqarish samarali hisoblanadi. O'simlik hujayralari, kulturalarini olishda ishlatila'digan suyuq, doimo aralashtirib turiladigan muhitda fer-mentatsiya qilish metodlari imkrobiologiya texnologiyasiga o'x- shashdir. O'simlik hujayralari bakteriyalarga nisbatan sekin o'sishiga qaramay, ularning xarakteristikasi bir-biriga yaqindir. Shuning uchun ham faqat o'simlik yoki hayvon hujayralari sintezlaydigan ba'zi bir muhim organik birikmalami olish maqsadida yanada yan- giroq, samaraliroq texnologiyalar yaratish ustida tadqiqotlar olib borish dolzarb masalalar sirasiga kiradi. Hayvon hujayralari suspenziya ko'rinishida yoki qattiq sub-stratga biriktiriigan holda o'stiriladi. Bunday hujayralar, masalan, HeLa (inson o'smasi hujayrasi) ikkala holatda ham o'sishi mum kin: limfoblastom hujayralar suspenzion kulturada, normal diploid hujayralar esa qattiq substratga biriktiriigan holda o'stiriladi.

Oxirgi paytlarda hujayra o'sishini nazorat qiJuvchi tizimlar «buxta» ko'rinishida o'ralgan, gazni o'tkazuvchan teflon trubkalar yordamida amalga oshiriladi. Bunday sharoitlarda ko'plab hujay-ralarning kulturasini olish mumkin. Yana bir samarali metod — bu, hujayralarning uncha katta bo'lmagan marjonlar (sharchalar, mikxotashuvchilar)ga biriktirilishiga asoslangan usuldir. Sharchalar sefadeksdan (dekstrin tabialli modda) yasalib, uning umumiy yuzasi 7 sm 2 /mg teng bo'lishi mumkin. Sharchalar suspenzion holatda suza oladi va ularda turU tipdagi hujayralar o'sa oladi. Bu usul yordamida inson interferoni ishlab chiqarilmoqda.

Adabiyotlar : 1. А ndreev .N.G. - Lugovoe i polevoe kormoproizvodstvo. M.Kolos 1984 2. Atabayeva va bosh.-Yem-xashak yetishtirish –T.Mehnat.1997 3. А t а b а ev а H. - D а l а ekinl а rini qo`shib ekish T.T а shG А U - 1998 4. А bduk а rimov D v а boshq а l а r - Dehqonchilik а sosl а ri v а yem-x а sh а k yetishtirish T.Mehn а t 1987 5. Belolipov. I. V. Sheraliev. A. Axadova. M. A. “O`rta Osiyo o`simliklari marfalogiyasi” SOP, TIPO, T.: 1991 6. Buro`gin. V. A. Jongurazov. F. X. Botanika “O`qituvchi” T.: 1977. 7. D а l а k ь yan V, А s а nov R, Kim L - Korm а Uzbekist а n а -T.Mexn а t.1986 8. К ursanov. V. A. К amarniskiy N. A va bosh.- Botanika “O`qituvchi” 1977. I II tom. 9. Mirzayev O`, Xudoyberganov –Yem-xashak yetishtirish, Andijon, 2003 10. Pr а kticheskoe rukovodstvo po texnologii uluchsheniya i ispol ь zov а niya prirodnix kormovo`x ugodiy а ridno`x r а yonov str а no` M.V.O. А grpromizd а t 1988 11. Rogov M.S. - Zeleno`y konveyer M. А gropromizd а t 1985 12. Soxabiddinov. S. “O`simliklar sistematikasi” I II bob. “O`qituvchi” T.: 1976.

Похожие

Fermentlar injenerligi

Gen injenerligi

Hujayra va to’qima biotexnologiyasi

Qishloq xo‘jalik biotexnologiya fanining maqsadi, vazifalari,ob’ekti va tadqiqot uslublari

Biotexnologiya asoslari