Gen injenerligi - Биотехнология - Рефераты

Gen injenerligi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

58.158203125 KB

Gen injenerligi Reja: 1. Gen injenerligining moddiy asoslari 2.Gen injenerligining fermentlari 3.Rekombinant DNK hosil qilish metodlari 4.O'simliklar va hayvonlarda. gen injenerligi 5.Transgen o'simliklarga genetik materiallarning ekspressiyasi 6.Hayvonlar gen injenerligi

Gen injenerligining moddiy asoslari Gen injenerligining maqsadi laboratoriya usullari yordamida irsiy xususiyatlari o'zgartirilgan yangi organizmlarni yaratishdir. Amcrikalik olimlar Uotson va Krik o'zlarining 1953-yilda yarat gan olamshumul yangiliklart, ya'ni DNKning ikkilamchi struk-turasini aniqlaganliklari va matritsa sintezini tushuntirib bergan- liklari bilan gen injenerligini alohida fan sifatida rivojlanishiga asos soldilar. DNKning qo'sh spiral! replikatsiya davomida DNK iplari bo'ylab ikkiga ajraladi, polimerazalar deb atalgan maxsus ferment ona DNKning aniq nusxasini ko'chiradi. Natijada hujayra bo'linishi oldidan 2 ta bir xil DNK molekulalari hosil bo'ladi va ulardan biri hujayra bo'lingandan so'ng qiz hujayraga o'tadi. Qiz hujayrada ona hujayrada bo'igan barcha axborotlar bo'ladi va u ona hujayra bajargan barcha funksiyalarni bajaradi. Shunday qilib, tirik orga-nizm hujayralarida o'ziga xos reaksiya — matritsa sintezi ro'y beradi. Molekulalarningbiri — matritsa, ikkinchisi esa shu matritsa asosida tuziladi. DNK replikatsiyasi barcha turdagi RNK va i-RNK strukiurasiga mos ravishda oqsil molekulalarining sintez bo'lishi va to'planishi, ularning barchasi matritsa sintezining variantlari bo'lib, doimo bu jarayonlar nuklein kislotalar ishtirokida amalga oshadi. Xuddi shu mexanizm asosida RNKning yig'ilishi amalga oshadi, faqatgina 2 ta spiral emas, balki bitta spiralli molekula (RNK) hosil bo'ladi. Bujarayon transkripsiya deyiladi. Demak, hujayradagi axborol oqimi matritsa sintezining barcha reaksiyalarini amalga oshiradi, ya'ni DNK replikatsiyasi (irsiy axborotni qiz hujayralarga uzalish uchun kerak), transkripsiya (hujayra yadrosida i-RNKning sintezi) va translyatsiya (ribosomalar yordamida i-RNKda oqsil zanjirlarining yig'ilishi) jarayonlari amalga oshadi. Organizmning irsiy xususiyatlarini o'zgartirishi o'rganilgandan keyin transgen o'simlik va hayvonlar yaratish va ularni klonlash imkoni tug'ilgan. Eukariotlarning hujayralaridagi genlarningtuzilishini o'rganish klonlash va

DNKni birlashtirish metodlariga asos solgan. Oiimlar lomonidan ovalbuminning 386 ta aminokislotadan tuzilgan mole- kulasining sintezida qatnashuvchi informasion-RNKsi ajratib olingan va ushbu RNKning 1872 ta nukleotididan 1158 tasigina oqsil- ning 386 ta aminokislotasini kodlashi, shu bilan birga 5'-uchdagi 64 ta nukleotid va 3'-uchdagi 650 ta nukleotid translyatsiyalan-masligini aniqlangan. i-RNKdan ovalbumin geniga mos keluvchi DNK nusxasini olib, uni plazmidaga joylashtirganlar va uni E. coli hujayrasida klonlashtirganlar. Fransiyalik oiimlar esa DNK nus- xasining restriktazalar yordamida parchalanmasUgini aniqlaganlar, chunki ushbu DNK restriktaza fermentlari taniydigan 6 ta nuk- lcotidli ketma- ketlikni o'zida tutmagan. 1977-yili fransiyalik oiimlar «ovalbuminning informasion- RNKsi bilan transkripsiyalanmay-digan DNK genomida i-RNKda uchramaydigan qismlar bor», deb faraz qilganlar. Genning uzlukli tuzilishi keyinchalik boshqa genlarda ham kuzatilgan. Keyinchalik, Shambonva Kurilskining ko'rsatishlaricha, oval bumin genining DNKsi i-RJSIK bilan qisnian birlashadi, ya'ni DNKning 7 ta uchastkasi RNK bilan gibridlanmasdan qoladi. Genning m-RNKda uchramaydigan ushbu uchastkalariga intron lar deb nom berilgan. Intronlar ovalbuminni kodlaydigan DNK ketma- ketligini 8 ta fragmentdan iboratbo'lgan ekzonlarga ajratib turadi. Intronlar genning ma'lum bir qismida uchraydilar, ulaming hajmi katta bo'lib, 100 dan bir necha mingtagacha bo'lgan nuk-leotidlar juftligidan iboratdir. O'rtacha hisoblaganda intronlar ekzonlardan uzunroqdir. Hozirgacha o'rganilgan sut emizuvchilar, qushlar va amfibiyalar genlarining tuzilishi yaxlit ko'rinishda emasligi aniqlangan, ya'ni ular ekzonlar va intronlardan tuzilganlar. Faqatgina giston va inter- feronlarning genlari bundan mustasnodir. Bulardan tashqari, yaxlit bo'lmagan genlar hasharotlarda va achitqilarda hamda DNK saqla- gan eukariot hujayralar yadrosida ko'payadigan viruslarda ham topiigan. Gen injenerligining fermentlari

Gen injencrligida rekombinant DNKlarni konstruksiyalashda ishlatiladigan fermentlar quyidagi guruhlarga bo'linadilar: DNK fragmentini olish uchun ishlatiladigan fermentlar (restriktazalar); — DNK matritsasida DNKni (polimerazalar) va RNKni (qay-tar transkriptazalar) sintczlovchi fermentlar; — DNK fragmentlarini birlashtiruvchi fermentlar (ligazalar); — DNK fragmenti uchlari strukturasini o'zgartiruvchi fermentlar. (restriksiyalovchi endonukleazalar) — DNKmole kulasida ma'lum bir nukleotidlar ketma-ketligi (restriksiya sayt-lari)ni tanib, ularga «hujum qiluvchi» fermentlardir. Restriksiya va modjfikatsiya tizimlari bakteriyalarda keng tar- qalgan bo'lib, ular rezident DNKni begona nukleolidlarning kiri- shidan himoya qiladi. 1968-yil Mezelson va Yuanlar metillanmagan DNKni parchalovchi restriktazani ajratib olganlar. 1970-yil esa Smit va Vilkoks Haemophilus influenzae dan DNKning aniq bir ketma-ketligini parchalovchi birinchi restriktaza (Hind III)ni ajratib olganlar. Hozirgacha 3500 dan ko'proq restriktazalarni substrat spetsifikligi aniqlangan bo'lib, ulardan 238 tasi nukletid ketma-ketligining unikal strukturasini taniydilar (prototiplar). DNKning bir xil uchastkasini taniydigan restriktazalar izo-shizomerlar gumhini tashkil qilib, bir-bhiaridan ba'zi bir xossalari bilan farq qiladilar. Jumladan, 2 zanjirli DNKni har xil parcha-laydilar. Hozirgacha aniqlangan restriktazalarning yarmidan ko'prog'i, 4, 6, 8 nukleotid ketma-ketlikni taniydilar. Bakteriyalarning barcha restriksion endonukieazalari o'ziga xos, qisqa DNK ketma-ketligini taniydi va ular bilan bog'lanadi. Bu jarayonda DNK molekulasi tanish saytida kesiladi. Bakteriya shtammi restriksion faollikka ega bo'lishi bilan birga DNKni metil- lash xususiyatiga ham ega bo'lishi mumkin. Barcha restriktazalar DNKning qo'sh spiralida ma'lum bir ketma-ketlikni taniydi, lekin 1-sinf restriktazalari DNKmolckula-sining ixtiyoriy nuqtasini kesadi, 2- va 3-sinf restriktazalari esa tanish saytining ichidagi qat'iy bir nuqtalarni parchalaydi. 1- va 3-sinfdagi fermentlar murakkab subbirUkdagi tuzilishga ega bo'lib, 2-

sinfdagi, ya'ni metillovchi va ATFga bog'liq endonuk- leazali faollikka cgadir. 2-sinf fermentlari 2 ta alohida oqsillardan: restriksiyalovchi endonukleaza va modifikatsiyalovchi metilazalardan tashkil topgan. Shuning uchun gen injeneriyasida asosan 2-sinf fermentlari ishla-tiladi. Bular uchun kofaktor sifatida magniy ionlari zarurdir. Qaytar transkriptaza m-RNKni DNKning komplementar zanjiriga transkripsiyalash uchun ishlatiladi. Genomi bir zanjirli RNK molekulalaridan iborat bo'lgan retroviruslar o'rganilganda, retrovirusning hujayraning ichida sodir bo'ladigan rivojlanish jarayonida xo'jayin hujayra xromosomasiga ikki zanjirli DNK ko'rinishida o'z genomining integratsiya bosqichini bosib o'tishi aniqlangan. 1964-yil Temin RNK-matritsada komplementar DNKni sintezlovchi ferment borligini aniqlagan. Ushbu RNKga bog'liq DNK-polimeraza qaytar transkriptaza yoki revertaza deb nomlangan. Qaytar transkriptaza reaksiyasi RNK faollikka ega bo'lgan kuchli ingibitorlardan foydalangan holda maxsus sharoitlarda olib boriladi. Bunda RNK molekulalarining to'liq hajmli DNK-nus-xalari olinadi. Praymer sifatida poli (A)- tutuvchi m-RNK ning qaytar transkripsiyasida oligo (aT), З '-poli (A) uchiga ega bo'l- magan RNK molekulalari uchun esa kimyoviy sintczlangan oligo- nukleotidlar ishlatiladi. m-RNKda DN Kning komplementar zanjiri sintezlangandan va RNK buzilgandan keyingina DNKning ikki zanjiri sintezlanadi. Matritsa sifatida k-DN Kning birinchi zanjiri bo'lishi mumkin. Bu reaksiya revertaza singari E. Coli ning DNK-polimerazasi yor- damida katalizlanishi mumkin. Sintez tugagandan so'ng k-DNK-ning 1- va 2-zanjirlari shpilka tuguni bilan kovalent bog'langan holda qoladi. Bu tugun endonukleaza Si bilan parchalanadi. Hosil bo'lgan ikki zanjirli DNKni klonlanayotgan vektorlarga kiritish, DNKning gibrid molekulalari tarkibida ko'paytirish va keyingi tadqiqotlarda ishlatish mumkinbo'ladi. 49-rasmda 2 zanjirU DNK- nusxasining sintez bo'lishi ko'rsatilgan. t*m~ V

Ligazalar. 1961-yil Mezelson va Veygl fag 1 misolida rekom- binatsiyaning mohiyati DNK molekulalarining kesilishi va keyin- chalikbirl&shishidan iboratligini ko'rsatganlar. Bu DNKfragment- larining tikilishida qatnashadigan fermentlarnj lopishga sabab bo'lgan. 1967-yi! bunday ferment topilgan va ular DNK-ligazalar deb nomiangan. Bu ferment nuklein kislotaning ikki zanjirli moleku- lasidagi fosfodiefir bog ; ni katalizlaydi. Boshqacha aytganda, DNK- ligazalar yonma-yon joylashgan nukleotidlarni qand qoldiqlariaro bog' hosil qilib birlashtiradi. DNK-ligazalar DNK reparatsiyasi jarayonlarida, replikatsiyada juda kerakdir. DNK-ligazalar kofaktorga bo'lgan zaruriyati va ta'sir qilish xususiyatiga ko'ra 2 tipga ajratiiadi. E. coli ning DNK-ligazasi kofaktor sifatida difosfopiridinnukleotidni, T4-fagining ligazasi esa Mg 2 ' ishtirokida ATF ni ishlatadi. Rekombinant DNK hosil qilish metodlari Genetik rekombinatsiya — ikki xromosomalararo genlarning almashinuvidir. Pontekorvoning 1958-yilda bergan ta'rifiga ko'ra, rekombinatsiya — ikki yoki undan ortiq determinant irsiy belgilarga ega bq'lgan hujayra yoki organizmlarning hosil bo'lishiga olib keladigan jarayondir. Bunday rekombinatsiya sut emizuvchilarda jinsiy hujayraiarning hosil bo'lishida albatta ro'y bcradi. Meyoz vaqtida gomologik xromosomalar genlar bilan almashinadi (krossin- gover); aynan ana shu almashinuv orqali irsiy belgilarning avlod- dan-avlodga o'tishini tushuntirish mumkin. Virus va bakteriyalarda genetik rekombinatsiya hayvonlarga nisbatan kamroq bo'ladi. Genetik materialning almashinuvi, undan keyin sodir bo'ladigan rekombinatsiya bir yoki bir-biriga yaqin turlarda ro'y beradi. Barcha tirik organizmlarda restriksion endonukleazalar mavjud bo'lib, ular organizmga kirgan yot DNKni taniydi va uni parcha-laydi. Genlar almashinuvi yoki genni hujayraga kiritish In vitro sha- roitidagi genetik rekombinatsiya orqali amalga oshirilishi mumkin. Bu usul bakteriyalarda, xususan,

ichak tayoqchasi hujayralariga hayvon va odam genlari kiritilib, ular replikatsiyalanishga erishish natijasida ishlab chiqilgan. In vitro sharoitidagenetik rekombinatsiyani amalga oshirishning mohiyati turli turlardan DNKni ajratish, DNKning gibrid mole-kulalarini olish va hosil bo'lgan rekombinant molekulalarni yangi belgi, masalan, o'ziga xos oqsilning sintezini hosil qilish maqsadida tirik hujayralarga kiritishdan iboratdir. Genni ajratib olish uchun biokimyoviy metodlardan foydaia- niladi. Hayvon hujayralarida m-RNK transkripsiyasi hujayra yad- rosida sodir bo'ladi: m-RNK molekulalari axborotni yadrodan sitoplazmaga tashiydi (bunda ular oqsillar translyatsiyasi uchun ishlatiladi). Bakteriya hujayralarida esa transkripsiya va trans-lyatsiya bir vaqtda va uyg'unlashgan holda ro'y beradi: m-RNK ribosomalar bilan bog'langan. Ribosomalartranslyatsiyajarayonida va hayvon hujayralarida muhim rol o'ynaydi. DNK molekulasi oqsil strukturasi haqidagi axborotdan tashqari bir qator boshqaruvchi signallarga ham ega. Bu signallar trans kripsiya va translyatsiya uchun boshlang'ich nuqta hisoblanadi. Hayvon hujayralarida oqsil strukturasi to'g'risidagi axborot DNK ning bir nechta segmentida, ya'ni DNK qismlari bilan ajralgan segmentlarida (intronlar deb nomlanadi) kodlanishi mumkin. Bakteriya hujayralariga DNKni kiritish bir necha usullarda amalga oshiriladi. Shulardan ko'proq ishlatiladiganiari quyidagilar: — vektor sifatida plazmidadan foydalanish; — vektor sifatida bakteriofagdan foydalanish. — Bulardan tashqari , DNK hujayraga endotsitoz , liposomalarai maxsus pistoletlar yordamida otish ( buni biolistika ham deb yuritiladi ), mikroineksiya orqali kiritish yo ' llari ham mavjud . — 1950- yilning boshlarida Lederberg E . coli da konyugatsiya jarayoni ro ' y berishini ko ' rsatib bergandan so ' ng bakteriya hujay - ralarining « qo ' shilishi » genetik bclgilangan va bu genetik axborot ota tipidagi hujayradan ona tipidagi hujayraga yoki retsipiyent hujayraga o ' tishi aniqlangan . Konyugatsiya paytida hujayralarning donoriik qilishi ( yoki F - hosildorlik omili ) boshqa istalgan genetik belgiga nisbatan

kam uchraydi . F-omil donor hujayraning istalgan ma'lum genidan mustaqil ravishda uzatila oladi. Lederberg ushbu F-omil yuqori organizmlar sitoplazmasida uchraydigan xromo-somadan tashqari genetik elementga o'xshashligini ta'kidlaydi. 1952-yilda xromosomadan alohida joylashgan genetik tizimlarni umumiy nom — plazmidalar deb atash qabul qilingan. — Plazmidalar bakteriyalarning deyarli barcha turlarida uchraydi. Plazmidali shtamm plazmidasiz variantlarni tiklaydi. Bunday holatlarda plazmida butunlay yo'qoladi va hujayra uni regeneratsiya qila olmaydi. Buni faqaigina boshqa bakteriyaning hujayrasidan olish mumkin. Plazmidalar DNKning halqasimon molekulalari bo'lib, bakteriya hujayralari genomining 1—3% ini tashkil qiladi. Irsiy apparatning shu kam qismining o'zi, odatda, bakterial xromosoma kodlamaydigan muhim genetik belgilarni kodlaydi. Masalan, ular bakteriya hujayralarini konyugatsiyalash uchun keraldi axborotni saqlaydi. Ular hujayraning oziqa manbayi sifatida ko'plab murakkab birikmalarni sarflashi uchun yordam beradi, hamda turli toksik agentlarga nisbatan, ayniqsa antibiotiklarga, chidamliligini ta'-minlaydi. Masalan, stafilokokk bakteriyasining plazmidalari penitsillinga, simobning bakteriyani o'ldirish uchun yetarli bo'lgan miqdoriga va bir qator og'ir mctaJlarga chidamli genlarni tashiydi. E. coli ning R- plazmidalari tarkibida ham og'ir metallarga chidamli genlar topilgan. Bacillus thuringiensis hujayralarida, kolorado qo'n- g'izi va boshqa hasharotlarga nisbatan zaharli bo'lgan insektitsid sintezini boshqaradi. Piazmidalar yordamida bakteriya hujayra- lariga bcgona genlarni kiritish 1975-yildan boshlab ularning struk- turasi va replikatsiya xarakterini aniqlash uchun turtki bo'ldi. Hujayrada piazmidalar soni 100 dan ortiq bo'lishi mumkin, plazmida qanchalik katta bo'lsa, uning hujayradagi nusxasi shun-chalik kam bo'ladi. Odatda, plazmidaning replikatsiyasi xromosoma repliJcatsiyasiga bog'liq bo'lmaydi. Bakteriya hujayralarining konyugatsiyalanishi vaqtida xromo-somadagi genlari bilan almashina olmaydigan ikki bakteriyalararo piazmidalar almashinishi mumkin. Bunday almashinuv o'sish va raqobat davomida plazmidadagi genlaming

o'zaro almashinuviga olib keladi. Natijada retsipiyent hujayralar donor hujayralar hisobi- ga tirik qoladi. Vektorsifatida bakteriofagdan foydalanib genni kiritish metodida gen virus genomiga joylashtiriladi va u bakteriya hujayrasida virus genomining ko'payishi davomida gen virusi bilan birga replikatsiya- lanadi. Bakteriya hujayrasiga rekombinant DNKning ekspressiya qilinishi. Bakteriya xromosomasining uzunligi J mm atrofidabo'lib, u taxminan 3 mln nuklcotidlardan iborat bo'lgan DNK moleku- lasidan tuzilgandir; u hujayrada bir necha ming marta zich joylash- gan va I mkm maydonni egallaydi, xolos. Inson hujayrasi DNKsi 46 ta xromosomadan tuzilgan, ularning har birining uzunligi tax - minan 4 sm, nukleotidlar soni esa 3 mlrdga yaqindir. Restriksion

endonukleazalar DNK molekulasini ma ' lum bir nuqtalarda parcha - laydi , natijada bir necha yuzdan bir necha minggacha nukleotidU fragmentlar hosil bo ' ladi . Har bir restriktazalar DNKni o ' ziga xos ravishda parchalaydilar . Bakteriya hujayrasiga genlarni ekspressiya qilish uchun hay - vonlarning o ' ziga xos oqsil ( masalan , insulin ) ishlab chiqaradigan maxsus hujayrasidan ushbu oqsilni kodlaydigan m - RNK ajratib olinadi . So'ng qaytar transkriptaza yordamida m-RNKga komple-mentar DNKzanjiri sintezlanadi. DNK nusxasiga komplementar bo'lgan ikkinchi zanjir DNK-polimerazalar yordamida ajratiladi. Keyingi bosqichda qo'sh zanjirli DNK nusxasi transferaza fermenti ishtirokida plazmidaga kiritiladi. Transferaza DNK uchlarida nukleotidlarning qisqa ketma- ketligini tiklaydi. So'ng plazmidaning maxsus joyi restriksion endonukleaza bilan parchalanadi. Plazmida parchalangandan keyin uning uclilari transferaza yordamida guanin qoldig'i bo'lgan 4 la nukleotidga joyiashtiriladi. Shundan so'ng hosil bo'lgan 2 ta DNK molekulalarining uchlari nukieotidlar ketma-ketligi o'zaro ta'sirlashishi hisobiga birikadi; bakterial fer ment — DNK-ligaza yordamida kiritilayotgan DNK va plazmida DNKsi tikiladi. Hosil bo'lgan yangi halqasimon plazmida rekom-binant DNKga ega bo'ladi.

Ma'lumki, hozirgi paytda insonlar orasida diabet kasalligi ko'p uchraydi va uning bir necha ko'rinishlari mavjuddir. Insulin yor damida davolanadigan formasi ushbu gormonni sintezlaydigan hu-jayralarning tanlab nobud bo'lishi bilan bog'liqdir. Diabctning insu lin talab qilmaydigan ko'rinishi esa tegishli parhez yordamida davolanishi mumkin. 1921-yil Torontoda (Kanada) Banting va Bestlar itning osh-qozonosti bezidan gormon ajratib olganlar va uning antidiabetik xususiyati borligini aytib o'tganlar. 1922-yil hayvondan ajratib olingan insulin kasallangan yosh bolaga yuborilgan va kutilgan natijaga erishilgan. Shundan so'ng insulin ko'p miqdorda ishlab chiqarila boshlangan. Insulinning birinchi kristallari 1952-yilda olingan, keyinchalik uni tozalash mctodlari takomillashtirilib, boshqa gormona! moddalar (masalan, glukagon — insulin va somasatinning antogonisti) ham olina boshlangan. Gilbert va uning shogirdlari insulin m-RNKsini kalamush oshqozon osti bezidagi p-hujayrasining o'smalaridan ajratib olishgan. Buning uchun m-RNKning DNK nusxasi pBR322 E.coli plazmidasiga genning o'rta qismiga penitsillinaza joyiashtiriladi. Hosil bo'lgan DNKning ketma-ketligi aniqlanganda, uning recombinant plazmidasi proinsulin struktura haqidagi axbo- rotga egaligi ma'lum bo'lgan. Ichak tayoqchasi hujayralarida m-RNK translyatsiyasi jarayonida penitsiUaza va proinsulin ketma- kelligini lutgan gibrid oqsil sintezlangan. Oqsil tarkibidan tripsin yordamida gormon ajratib olingan. Ushbu yo'l bilan olingan mole- kulalar ham oshqozon osti bezidan ajralib olingan gormon singari qand almashinuviga ta'sir qilgan. Insonning o'sish gormoni yoki somatotropin gipofizning old bo'lmaisidan ajralib chiqadi. Bu gormonning yctishmasligi natijasida insonda gipofizar pakanalik kclib chiqadi. 4—5 yoshli bolalarga gormonni inyeksiyalash bilan kasallikni luzatish mumkin. Ilk marta somatotropin murdadan ajratib olingan va uni yetarlicha olishning imkoni bo'lmagan. Maxsus konstruksiyalangan bakteriya hujayralarida sintez-lanadigan o'stirish gormoni bir necha afzalliklarga egadir. Birin-chidan, bu yo'l bilan gormonni ko'p miqdorda olish mumkin, ikkinchidan, uning preparatlari bioximik toza va

viruslardan holidir. Somatotropinni (191 ta aminokislota qoldig'idan iborat) olish uchun birinchi bosqichda m-RNK ning DNK nusxasi klonlanadi va restriksion endonukleazalar yordamida parchalanib, gormonning birinchi 23 ta aminokislotasidan tashqari barcha aminokislotalarni kodlaydigan ketma-ketlik hosil qilinadi. So'ng 1 dan 23 gacha aminokislotaga mos keladigan sintetik polinukleotid klonlanadi. 2 ta fragment bir-biri bilan birlashtiriladi va ribosomalarning bir- lashadigan uchastkasiga joylashhriladi. Olinadigan gormon miqdori 1 ml kulturaga 2,4 mkg miqdorida to'g'ri keladi. Bakteriyalarda sintezlangan gormon kerakli molekulyar massaga ega bo'ladi va boshqa begona bo'lgan bakterial oqsillardan xoli bo'ladi. Qon hujayralari va fibrioblastlarda interferonning hosil boiishi. Kulturalarda o'stiriluvchi va interferon hosil qiluvchi hujayralarning barcha tipi uchun interferon olish jarayoni deyarli bir xildir. Hu-jayralar Senday virusi bilan zararlantiriladi va 24 soatdan so'ng sentrifugalanadi: cho'kma usti suyuqligidan interferonning «dag'al» preparati olinadi va tozalanadi. 2 1 qon qayta ishlanganda 4 mln birlikka teng bo'lgan interferon olinadi. Deyarli o'tgan 10 yil davo-mida interferon ishlab chiqarishning katta qismi Xelsinkidagi sog'- lomlashtirish markazi laboratoriyasiga to'g'ri kelib, bu yerda Kandell sog'lom donorlar qoni leykotsitlaridan interferon olish metodi takomillashtirilgan. Bu laboratoriya leykotsitar interferon ishlab chiqarish bo'yicha jahonda yetakchi bo'lib, yiliga 400 mlrd birlikka yaqin interferon ishlab chiqaradi. 1960-yilning boshlaridan boshlab, Shani sog'lomlashtirish va tibbiyot ilmiy- tekshirish milUy instituti (1NSERM), Parijdagi Sent- Vinsent-de-Pol klinikasi Paster Instituti bilan hamkorlikda inter feron olishning yarim masshtabda ishlab chiqarishni yo'iga qo'ydi. 1980-yilning martida ushbu muammo ilmiy-tekshirish institut-larining milliy markazlari, INSERM, Paster instituti va universi- tetlarining olimlari tomonidan konferensiyada muhokama qilindi. IIP firmasi va qon quyish markazi (leykotsitlar bilan ta'minlaydi) interferonning ishlab chiqarish metodini takomillashtirdi va inter-feronni ko'p miqdorda hosil b'olish yo'llarini aniqladi. Yarim yil ichida IIP 26000 donordan olingan qondan 48 mlrd birlik

interferon ajratib olishga erishgan va shu tufayli Fransiya interferon ishlab chiqarish bo'yicha Yevropada 2-o'ringa chiqib olgan. 1980-yil oxiriga kelib, IIP va Fransiya Sog'liqni saqlash vazirligi o'rtasida interferonni sinash bo'yicha shartnoma tuzilib, unga ko'ra inter feronning viruslarga va o'smalarga qarshilik xususiyati tekshirilib ko'rildi hamda uni ko'p miqdorda ishlab chiqarish yo'iga qo'yilishi belgilandi. Interferonning ishlab chiqarilishi yiliga 100 mlrdbirlik- gacha orttirilib (200 kasalni davolashga yetarli hajm), uning 80 mlrd birligi klinikalarning markaziy dorixonalari tomonidan sotib olingan, qolgan qismi esa ilmiy-tekshirish institutlarigayuborilgan. 1982-yilning iyulida interferonning zahirasi 70 mlrdgacha yctib, undan faqat 20 mlrdi ishlatilgan. IIP va qon quyish markazi instituti interferon ishlab chiqarishni to'xtatishga majbur bo'lgan, chunki mahsulot sarflanmay qolgan va uni eksport qilish zarurati tug'ilgan. Oyiga 2 mlrd leykotsitar interferon ishlatilgan. Biroq Sog'liqni saqlash vazirligining 1982-yil iyul oyidagi qaroriga binoan preparat ishlab chiqarishning to'xtatilishi vaqtinchalik ekanligi aniq- landi va hozirgi kunda bu preparat katta miqdorda ishlab chiqarilmoqda. O'simliklar va hayvonlarda. gen injenerligi O'simlik hujayralariga genlar turli usul bilan kiritiladi: ikki pallali o'simliklar uchun tabiiy vektor, ya'ni agrobakteriyalar plaz- midasidan foydalaniladi; bir pallali o'simliklar uchun ham ushbu usuldan foydalaniladi, lekin bu usul biroz qiyinchiliklar tug'diradi. Agrobakteriyalarga nisbatan chidamli bo'lgan o'simliklarda esa genlar bevosita fizik yo'l bilan kiritiladi. Bular mikrozarrachalar bilan «hujum» qilish yoki ballastik metod; elektroporatsiya, polieti- lenglikol bilan ishlov berish; DNKni liposoma tarkibiga o'tkazish va boshqalar. Eng qulay metod mikrozarrachalar bilan «hujum» qilish metodi hisoblanadi. Yuqori tezlikda zarrachalar yadroga bcvosita kirib. transformatsiya samaradorligini oshiradi. Shu usul bilan DN Kga ega bo'lgan hujayraning boshqa organellalari — xloroplastlar va mitoxondriyalarai ham transformatsiyalash

mumkin. Oxirgi vaqtlarda kombinatsiyalangan transformatsiya metodi — agrohstik metod ham yaratilib, amalda qo'llamlmoqda. Bunda begona DNKto'qimagabiror- birfizikyo'l, masalan, ballistik yo'l bilan kiritiladi. Kiritilayotgan DNK da t-DNK vektor va marker geni, hamda virulentlikning agrobakterial geni bo'lishi kerak. O'simlik hujayrasida virulentlik genining vaqtinchalik ekspressiyasi oqsillar sinteziga olib keladi. Bu oqsillar plazmidadan t-DNKni to'g'ri kesib, uni agrobakterial transformatsiyadagi singari xo'jayin genomiga joylashtiradi. So'ng in vitro da tarkibida hujayralarning ko'payishi uchun zarur bo'lgan fitogormonli oziqa muhitiga ekiladi. Oziqa muhitida, odatda, transgen o'simliklar chidamlilikka erishishi uchun selektiv marker bo'lishi kerak. Regeneratsiya ko'proq kallus bosqichidan so'ng ro'y beradi. So'ngra muhit to'g'ri lanlay olinsa, organogenez boshlanadi. Unib chiqqan kurtaklar ildiz berishi uchun boshqa muhitga o'tkaziladi. Transgen o'simliklarga genetik materiallarning ekspressiyasi Olimlar o'simlik hujayrasiga begona genkrni kiritish bo'yicha olib borgan tadqiqotlarida yangi hodisalarga guvoh bo'lganlar. Aniqlanishicha, bir tajribaning o'zida bir xil DNK konstruksiyasi bilan transformatsiyalangan transgen klonlar kiritilayotgan gen ekspressiyasi bo'yicha bir-biridan farqlanar ekanlar. Ekspressiya darajasi ko'pgina omillarga bog'liq bo'lib, u ayniqsa kiritilayotgan germing yadro xromatinining qaysi qismiga tushishiga bogiiq ekan. Bundan tashqari, yadro genomiga DNK konstruksiyalanganda bir qancha o'zgarishlarga uchraydi (duplikatsiya, inversiya va b.) va bu ekspressiyaning pasayishiga olib keladi. Yana aniqlanishicha, qo'llanilayotgan transformatsiya protseduralari xo'jayin genomi uchun ham befarq emasdir. Birinchidan, transgenning joylashishi qaysidir xo'jayin genining birlamchi strukturasini buzishi bilan birgalikda uni inaktivatsiya-laydi. ikkinchidan, o'simlik genomiga genlar agrobakterial yoki fizik o'tkazilganda,

turli ko'rinishdagi qayta tuzilishlar, hatto xromosoma fragmentlarining translokatsiyasigacha kabi tuzilishlar kuzatiladi. Bularning barchasi o'simlik genomining normal faoliyat ko'rsati-shini ofzgartiradi. O'simlikka kerakli genni tutuvchi Ti-plazmida ketma-ketligini kiritishning 2 xil metodi yaratilgan. 1-metod - «oraliq vektorlar» metodi (kointegrativ vektorlar) pBR 322 ichak tayoqchasidan foydalanishga asoslangan (51 -rasm). Ti-plazmidadan t-DNK restriktazalar yordamida kesiladi va E. coli da klonlash uchun pBR 322 plazmidasiga joylashtiriladi. t-DNK plazmidali bakteriyalar ko'paytiriladi va plazmida ajratib olinadi. So'ngra klonlangan t- DNKga restriktaza yordamida kerakli gen joylashtiriladi. Hosil bo'lgan t-DNKli rekombinant molekula yana bir bor katta miqdorda ko'paytiriladi, ya'ni ichak tayoqchasida klonlanadi. Shundan keyin konyugatsiya yordamida to'liqTi-plaz- nridani tashuvchi agrobakteriya hujayrasiga kiritiladi. Ikkinchi metod binar (qo'sh) vektorlar tizimini yaratishga asoslangan. Oxirgi tadqiqotlardan malum boiishicha, zararlash va trans- formatsiya uchun yaxlit Ti-plazmida kerak emas, balki t-DNK ning chekka uchastkasi va Ti- plazmidaning virulentlikka javobgar bir uchastkasining o'zi yetarlidir. Bu ikkala uchastka bir plazmidada bo'lishi ham shart emas. Agar agrobakteriyada bir segmentli Ti-plazmida va t-DNKli boshqa plazmida bo'lsa, bu bakteriyalar o'simiik hujayrasini transformatsiyalashi mumkin. Bunday holda istalgan gen joylashtirilgan t-DNK o'simiik genomi bilan integ- ratsiya'lanadi. Buning uchun bakteriya hujayralarida gomologik rekombinatsiya sodir bo'lishi kerak emas. Begona geniar ekspres-siyasi uchun T-DNKning maxsus promotorL masalan, nopalin-sintetaza promotori kerak bo'ladi. O'simiik hujayrasiga konstruksiyalangan Ti-plazmidani kiritish- ning bir nechta metodlari bor. Bulardan eng oddiy tabiiy usul -Pp-restriktaza yordamida parchalanish — konstruksiyalangan shtammlarni o'simlikning zararlangan qismiga kiritishdir. Boshqa metod — protoplastlarni agrobakteriyalar bilan kokul- tivatsiyalash

yo'li bilan transformatsiyalash. Agrobakteriyalar yangi ajratib olingan yoki bir kunlik protoplastlarga qo'shilsa, bakteriyalar birlashmaydi ham, transformatsiyalanmaydi ham. Transformatsiya lash uchun 3 kunlik protoplastlarda hujayra devori qaytadan hosil bo'lgan bo'lishi kerak. Bu hoi hujayra devorini hosil qiluvchi va bakteriyalarni birlashtiruvchi ingibitorlarni qo'shish bilan isbot-langan. Kokultivasiyalash davri (bu davrda protoplastlar agro- bakteriyalar bilan agregatsiyalanadi), ya'ni bir sutkadan ortiq vaqt- dan so'ng birlashmagan bakteriyalar qayta yuvish bilan olib tash-lanadi. So'ng o'simlik hujayralari gormonlar qo'shilgan muhitda o'stiriladi. 3—4 haftadan so'ng koloniyalar gormonsiz muhitga o't- kaziladi. Bu muhitda faqatgina transformatsiyalangan hujayra-larning koloniyalari o'sadi. Shunday usul bilan tamaki va petuninning transformatsiya langan o'simlik- regenerantlari olingan. Oxirgi 15—20 yil mobaynida tashqi bozorda yangi xususiyatlarga ega bo'lgan transgen o'simliklar chiqa boshladi. 1996-yili AQSHda transgen o'simliklar egallagan maydon 3 mln akrni tashkil qilgan bo'lsa, 2002-yilga kehb bu maydon 80 mln akrga yetdi. Asosiy transgen o'simliklar: jo'xori, soya, gerbitsid va hasharotlarga chidamli g'o'za navlaridir. Kundan-kunga ahoh soni ortib borayotgani sababli insoniyat oldida muhim bir muammo — oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab chiqarish masalasi turibdi. Yana bir muammo — bu, tibbiy davo-lashdir. Bu muammolarni transgen o'simliklar yaratish orqali hal qilish mumkin. Gen injenerligi yordamida qishloq xo'jaligi uchun quyidagi o'simliklar yaratish uchun takliflar kiritilgan. Hashorotlarga chidamli о 'simlikldmi yaratish. Ularni yaratish uchun o'simliklaming genomiga Bacillus thuringiensis dan (bu mikroorganizm hasharotiar organizmida rivojlanib tangaqanotli-larda kasallik keltirib chiqaradi, odamlarga ta'sir qilmaydi) ajratib olingan toksin gent kiritiladi. Toksinni sintez qiladigan o'simUklar ayrim zararkunandalarga nisbatan chidamli bo'ladi. Bularning bari dalalarda pestitsidlarni ishlatishni va atrof-muhit ifloslanishini

kamaytiradi. Oziq-ovqat mahsulotlarining sifalini yaxshilash. Ma'lumki, qishloq xo'jaligi ekinlarining hammasining tarkibida ham almash- maydigan aminokislotalar va vitaminlar yetarli miqdorda bo'lmaydi. Bularning o'rnini to'ldirish uchun o'simliklarga vitamin yoki aminokislotalami sintezlaydigan genJar kiritiladi. Hozirda tarkibida karatinoid ko'p bo'lgan transgen gumch va oqsilga boy soya o'simligi olingan. Tovar sifatini yaxshilash. Gullarga pigment sintezlovchi genlar kiritilib ajoyib rangli gullar yoki oqsillarai fiuoressensiyalovchi genlarni kiritib qorong'ida nur beruvchi dekorativ o'simliklar olingan. Gerbitsidlarga chidamli о 'simliklarni yaratish. О 'stmliklarning chidamliligini oshirish. Ma'lumki, ayrim baliq va hasharotiar gidrofil oqsillar ajratadi. Bu oqsillar geni issiqsevar o'simliklami sovuqqa chidamli qilish uchun ularga kiritiladi. Hayvonlar gen injenerligi Gen injenerligi metodlarining yaratilishiga qadar, 2 ta somatik hujayralarni qo'shish yo'li bilan genlar ko'chirilgan. Agar hujay- ralarning 2 ta qatorini birgalikda polietilengilikol yoki inaktivatsiyaga uchratilgan Senday virusi ishtirokida inkubatsiya qilinsa, bu 2 ta hujayra qatorlarining yadrolari qo'shiladi. Hosil bo'lgan gibrid hu jayralarni seiektiv muhitda ajratib olish mumkin. Bunda ma'lum bir belgilar va ma'lum bir xromosomalar o'rtasidagi muvofiqlikni aniqlab yangidan-yangi genlar xaritasini tuzish mumkin bo'ladi. Gibrid hujayra ko'payishi davomida bir yoki ikkala ona hujay-ralarning xromosomalarini yo'qotishi hamda yillar davomida re-pressiyalangan genlar ekspressiyalanishi mumkin. Ba'zi hollarda ona hujayra qatorida «ishlamagan» gen gibrid hujayralarda «ish-lashi» mumkin. Virus geniarini joylashtirish va ko'chlrish. 1976-yili Yenish sichqon hujayralariga begona genlarni kiritib, bu belgilarning nasl- dan-naslga o'tishini

amalga oshirgan. Lekin rekombinatsiya va klonlash metodi o'sha vaqtda unchalik rivojlanmaganligi sababli genlarni kiritishda viruslardan vektor sifatidagina foydalanilgan. Sichqon leykozi virusi kiradigan sinfviruslariga olimlar genlarni ko'chirish uchun samarali vektor sifatida qaraganlar. Ushbu retro-viruslarning genlari bir zanjirli RNKning 2 ta molekulasidan tuzilgan: hujayra bu virus bilan zararlanganda qaytar transkriptaza DNK molekulasini, komplementar RNKni sintezlaydi. Hosil bo'l- gan DNK-nusxa hujayra DNKsiga «provirus» ko'rinishida joyla-shadi. Provirus barqaror holda qolishi yoki hujayra DNKsidan ajralib, yangi virus zarrachalari o'sishiga manba bo'ladi.

Adabiyotlar : 1. А ndreev .N.G. - Lugovoe i polevoe kormoproizvodstvo. M.Kolos 1984 2. Atabayeva va bosh.-Yem-xashak yetishtirish –T.Mehnat.1997 3. А t а b а ev а H. - D а l а ekinl а rini qo`shib ekish T.T а shG А U - 1998 4. А bduk а rimov D v а boshq а l а r - Dehqonchilik а sosl а ri v а yem-x а sh а k yetishtirish T.Mehn а t 1987 5. Belolipov. I. V. Sheraliev. A. Axadova. M. A. “O`rta Osiyo o`simliklari marfalogiyasi” SOP, TIPO, T.: 1991 6. Buro`gin. V. A. Jongurazov. F. X. Botanika “O`qituvchi” T.: 1977. 7. D а l а k ь yan V, А s а nov R, Kim L - Korm а Uzbekist а n а -T.Mexn а t.1986 8. К ursanov. V. A. К amarniskiy N. A va bosh.- Botanika “O`qituvchi” 1977. I II tom. 9. Mirzayev O`, Xudoyberganov –Yem-xashak yetishtirish, Andijon, 2003 10. Pr а kticheskoe rukovodstvo po texnologii uluchsheniya i ispol ь zov а niya prirodnix kormovo`x ugodiy а ridno`x r а yonov str а no` M.V.O. А grpromizd а t 1988 11. Rogov M.S. - Zeleno`y konveyer M. А gropromizd а t 1985 12. Soxabiddinov. S. “O`simliklar sistematikasi” I II bob. “O`qituvchi” T.: 1976.

Похожие

Hujayra injenerligi

Fermentlar injenerligi

Qishloq xo‘jalik biotexnologiya fanining maqsadi, vazifalari,ob’ekti va tadqiqot uslublari

Biotexnologiya asoslari

Genetik injeneriya asoslari