Жиловланган микроблар - Биология - Рефераты

Жиловланган микроблар

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

29.662109375 KB

Жиловланган микроблар Режа: 1. Микроблар оламида кечадиган ҳаётий жараёнлар 2. Кўп ҳужайрали организмларда айрим ҳужайралар ўзининг ривожланиш жараёни

Жиловланган микроблар Ушбу қисмни «жиловланган... микроблар» деб номланиши кўпчилик китобхонларни ажаблантириши, ҳатто улар учун бу ном ғайри-табиий бўлиб туюлиши мумкин. Одатда биз отлар, ҳўкизлар, буғулар ва итлар жиловланганини кўравериб, ўрганиб кетганмиз. Самолётнинг двигатели ёки электр станциясининг турбинаси хусусида образли қилиб, жиловланган минг от кучига эга дейишади. Бироқ, ўзингиз тасаввур қилиб кўринг-а, жиловланган... микроблар... Ҳақиқатан ҳам, инсоният узоқ вақтлардан буён беихтиёр микробиологик жараёнлардан фойдаланиб келади. Сиз дўкон пештахталаридаги ўзингизга кўпдан таниш "Нон", "Пишлоқ", "Шароб", "Қатиқ", "Пиво" каби ёзувларга кўзингиз тушган. Булар ва шунга ўхшаш бошқа айрим маҳсулотлар узоқ вақтлардан буён микроблар иштирокида тайёрлаб келинади. Бир неча минг йиллар муқаддам кишилар бижғитиш жараёнидан фойдалана бошладилар. Абу Али ибн Синонинг бетакрор боқий асарлари, Гомернинг "Одиссея", Қадимги Рим ҳамда Юнон шоирларининг бошқа асарларидан китобхонлар бижғитиш натижасида олинадиган маҳсулотлар хусусида эслатиб ўтилган мисраларни топишлари ва унда бу каби маҳсулотлар тайёрлаш технологияси тавсифланганлигини ўқиб олишлари мумкин. Бироқ ўша вақтларда ва ундан анча кейин ҳам кишилар ҳаётда фақат қуролланган кўз билангина кўриш мумкин бўлган ўта жажжи, тирик мавжудотларнинг ачитиш жараёнини келтириб чиқариши мумкинлигини ҳаёлларига ҳам келтирмаганлар. Левенгук ва Пастернинг буюк кашфиётларидан сўнг бир неча ўн йилликлар ўтиб кетган, бу орада бижғитиш жараёни анча такомиллашган бўлсада, ҳозиргача хамир ва спирт, қатиқ ва пиво, пишлоқ ва бошқа турдаги маҳсулотларни бижғитиш усуллари ўз азалий моҳиятини йўқотгани йўқ, улар қадимги аждодларимиз қўллаган анъанавий усулларнинг айнан ўзгинасидир. Ушбу китобда биз микроблардан ижтимоий ишлаб чиқаришда кенг фойдаланиш, яъни жиловланган микробларнинг ҳақиқий афзалли

имкониятлари тўғрисида ҳозирги замон фани кашфиётларининг янгича йўллари тўғрисида сўз юритамиз. Табиийки, шу ўринда савол пайдо бўлади: - Булар нима учун керак? - Агар инсон бу ниҳоятда майда тирик мавжудотлар фаолиятини ўз ихтиёрига бўйсиндира олса, улардан амалиётда қандай фойдаланиши мумкин? - Муаллиф китобхонни чалғитиб, мустаҳкам илмий асосга эга бўлса ҳам, ҳақиқий ҳаётдан узоқ бўлган хаёлот оламига олиб кетишни истамаяптимикин? Бу каби кўплаб саволлар жуда асослидир. Шундай экан бунақа саволларга бирин-кетин жавоб қидирамиз. Гап бу ерда хаёлий, рўёбга чиқмайдиган лойиҳалар тўғрисида эмас, балки, ҳақиқий ҳамда амалий томондан ниҳоятда муҳим қуйидаги ишлар тўғрисида боради. Булар: - ҳозирги замондаги энг муҳим, энг ўткир муаммолардан бири - оқсил муаммосини ҳал қилиш; - мамлакатимиз аҳолисининг илмий асосланган меъёрларга кўра озиқ- овқат маҳсулотларига бўлган талабини қондириш; - моддий фаровонликка эришишга салмоқли улуш қўшиш мумкин ва лозим бўлган илмий-техник тараққиётнинг янги йўналишлари; - бизни бир-биридан анча узоқ бўлиб туюлган микроб ва тўкин-сочинлик тушунчасини бир-бирига қўшишга асосимиз борми? Микроблар миллион йиллар аввал бўлгани каби ҳозирги кунда ҳам кўлами бўйича улкан, Ердаги кўзга ташланмайдиган барча тирик мавжудотлар учун муҳим бўлган ишларини давом эттирмоқда. Геокимё, биогеокимё фанлари асосчиси В.И.Вернадский бактериялар тирик мавжудотларга хос бўлган моддалар кимёвий ўзгаришининг максимал энергияси эканлигини аниқлади.

Тирик мавжудотларнинг ўсиш ва кўпайиш энергияси ҳамда улар ҳосил қиладиган тирик масса миқдори ушбу организмлар ҳажмига тескари пропорционалдир. Табиат қонуни ана шундай. Организм қанчалик кичик бўлса, у шунчалик тез ривожланади ва кўпаяди, вақт бирлигида улар яратадиган тирик массанинг миқдори шунчалик кўп. Аксинча, организм қанчалик катта ва йирик бўлса, у шунчалик секин ўсади, секин кўпаяди ва у фойдаланадиган озиқа моддаларининг умумий суммар коэффициенти, унинг танаси фойдали ҳаракатининг ўзига хос коэффициенти шунчалик паст. Бу қонуниятнинг амал қилишини бизга таниш бўлган уй ҳайвонлари мисолида кўрсатамиз. Аввало, тана тирик массасининг умумий ортиб бориши кўрсаткичини олиб кўрамиз. Бир қарашда улкан бир фил ёки йирик ҳўкиз бу нисбатда кичик ҳажмли, айтайлик, чўчқа ёки жўжа олдида шубҳасиз устунликка эга. Шаҳарда яшовчиларнинг аксарият қисми бевосита чорвачиликнинг турли тармоқлари ва унинг иқтисодий муаммолари устида бош қотиришмасада, улар ҳам шундай ўйлашлари мумкин. Бироқ бундай фикр хато экан. Айнан жўжа ўзига нисбатан йирикроқ ҳайвонлардан кўра юқори маҳсулдорликка эга экан. Ҳозирги бройлер саноатида тирик вазнда олинадиган бир тонна гўшт чўчқачиликдагидан кўра уч марта, қорамолчиликдагига нисбатан эса саккиз марта кўп экан. Замонавий чорвачилик хўжаликларида сўйиш вазнига нисбатан парваришлаш вақти тахминан қуйидагича (кунлар ҳисобида): Гўштга боқиладиган жўжалар - 45-60 Чўчқалар - 180-220 Ҳўкизлар - 400-480 Агар биз янада кичикрок организмларга эътиборимизни жалб қилсак, фарқлар янада катта бўлишини кўрамиз.

Ўсимликлар шарбати билан озиқланувчи шира деб аталувчи кичик текинхўр хашарот ёз бўйи 18 мартагача авлод беради. Бешинчи авлодга борганда битта шира авлодининг аллақачон ўн миллиардга етганлиги ҳисоблаб кўрилган. Бироқ ширани бактерия билан микроскоп остида қиёслаб кўрилганда, у ниҳоятда баҳайбат бўлиб кўринади. Ахир, бактериянинг ўртача катталиги миллиметрнинг бор йўғи икки мингдан бир улушига тенг келади-да. Албатта, бу сизга ҳўкиз эмас, дейдиган китобхонлар ҳам топилади. Бир қарашда бундай қиёслаш бир қадар кутилмаган, ғалати, ҳатто бемаъни бўлиб туюлар: 13-18 ой давомида астойдил парваришланган ва боқилган ҳўкизнинг тирик вазни 450 кггача етади. Бироқ, агар ким кўпроқ маҳсулот, масалан энг зарур оқсил бериши бўйича мусобақа эълон қилинганда эди, ниҳоятда кичик микроб ҳужайралари тўплами бу турнирга дадил кирган ва ўзининг ҳўкиздан устунлигини исботлаб берган бўлар эди. Ҳаттоки агар маҳсулдорлик нисбий микдорда бошлангич вазнга нисбатан фоизларда белгилангани каби эмас, тахминан бир хил даврда маҳсулотнинг мутлақ якуний рақамларда белгиланганда ҳам шундай бўлар эди. Мана сизга оддий ҳисоб-китоб. Тирик вазни 300 килограмм бўлган ҳўкиз яхши боқилса, бир сутка давомида 1,1-1,2 кг семиради ва 120 г атрофида оқсил йиғади. 300 килограмм ачитқи ҳужайраси эса унча такомиллашмаган саноат ускунасида суткасига таркибида 11-13 минг кг истеъмол учун мумкин бўлган оқсил сақлаган 25-30 минг кг биомасса ҳосил қилади. Демак, ачитқи оқсилни ҳўкиз организмига нисбатан ўн минг маротаба тезроқ ҳосил қилар экан. Ваҳоланки, бактериялар ачитқиларга қараганда янада тезроқ биомасса ва оқсил тўплайди. Бундай улкан фарқни қандай тушуниш ва нима билан изоҳлаш мумкин? Тўла-тўкис жавоб беришга ҳеч бир даъво қилмаган ҳолда бу мураккаб, кўп қиррали ҳодисанинг бирмунча муҳим томонларини бир неча кўргазмали мисолларда кўрсатиб беришга уриниб кўрамиз. Микроблар оламида кечадиган ҳаётий жараёнлар

Микроблар оламида кечадиган ҳаётий жараёнлар миқёси жиҳатидан академик Н.Д.Иерусалимскийнинг таъбири билан айтганда, вақт ўтиши билан ортиб борадиган ўз-ўзидан тезланувчи занжирли реакцияни эслатади. Масалан, портловчи моддалар парчаланиши ёки атом реакцияси ана шундай кечади. Бироқ, бу кимёвий ва физикавий ўзгаришлар пировард натижада дастлабки материалнинг бутунлай парчаланишига олиб келади. Ҳаётий жараёнларнинг натижалари мутлақо бунинг аксидир. Бир ҳужайрали организм муайян вақтгача ўсади, ривожланади ва кейин тахминан ўзининг пайдо бўлган вақтидан 15-30 минут ўтгач бўлина бошлайди. Бунда бутун ҳужайра қандайдир ўз-ўзига тортила бошлайди ва ип ҳосил қилади ёки унинг бир жойидан бўртма – куртак ҳосила пайдо бўлиб, у тез катталаша боради. Ҳар икки ҳолатда ҳам ҳосила ҳужайра она ҳужайрадан ўзини тўсиб олади ва кейин бутунлай ажралиб чиқиб, мустақил ҳаёт кечира бошлайди. Иккала ҳужайра ҳам (собиқ оналик қисми ва ҳосила) бўлингандан сўнг ривожлана бошлайди, етилгач эса яна бўлиниб, нафақат сон жиҳатдан икки марта кўпайибгина қолмай, балки янгидан ёшаради ҳам. Жараён қайтарилаверади ва бу кўп марта давом этиши мумкин. И.И.Мечников ва Н.Д.Иерусалимский бир ҳужайралилар оламида ривожланиш учун қулай шарт-шароитларда қарилик ҳам, ўлим ҳам йўқ, деб ёзишлари бежиз эмас. Чунки ҳар 20-60 минутда бактериал ҳужайра икки марта кўпаяр экан, вақт ўтиши билан биомасса геометрик прогрессия бўйича ортиб боради. Бошқача айтганда, бу ҳолда жараён тезлашуви портлашда бўлгани каби шундай автокаталитик (яъни ўзидан-ўзи кўпайиб бориши) тарзда бўлиб ўтади. Бироқ унинг натижасида тириклик оламида ҳужайра нафақат йўқолмайди, балки аксинча унинг миқдори кўп минг марта ортади. Ўйлаб кўринг-а, ер юзидаги микроорганизмлар барча атроф муҳитда ўзлари учун қулай шароитга эга бўлиб, бирор бир душман ва рақиблари бўлмаганда нима бўлар эди? Ўшанда ҳаётий қувватлар, микроблар орқали биологик масса яратиш тезлиги ва бу биомассанинг ер юзида тарқалиш тезлиги бошқа барча тирик мавжудодлар билан қиёслаганда улардан анча юқори бўлар эди. Академик Вернадский

микробиологик синтезнинг бу қадар юқори ва ғаройиб суръатини ёрқин равишда таърифлаб, бу элементларнинг қайта пайдо бўлиши, тақсимланиши ва ўзгаришининг "мисли кўрилмаган бўронидир", деган эди. Агар вабо бактерияси чорак сутка давомида сайёрамизнинг бутун юзасини қоплаб олиш имконига эга бўлса, у ҳолда қуруқликда жуда секин кўпаядиган организм - Ҳиндистон фили - буни 1000-1200 йилда амалга оширган бўларди, вабо бактерияларининг геокимёвий фаолияти қуввати тезлиги 33000 см. сек -1 га тенг бўлиб, бу ҳаводаги овоз тўлқинининг тезлигига яқиндир, ваҳоланки фил учун бу кўрсаткич 10 -2 см. сек -1 га тўғри келарди. Яна қайтарамизки, микроб ҳужайрасининг тез ўсиши қулай шароитда бир ҳужайра ўзига ташқи муҳитда керакли ҳарорат, зарур озиқ модда ва нафас олиши учун етарли миқдорда кислород бўлгандагина амалга ошиши мумкин. Ҳақиқий ҳаёт эса бундай қулайликни бера олмайди. Ҳатто ташқи муҳит қулай бўлганда ҳам ҳужайрага бу қулайлик унчалик узоққа етмайди. Сел каби кўпайиш жараёнида шунчалик кўп авлодлар дунёга келадики, натижада улар зичлашиб қолиб, ҳужайраларнинг бир қисми озиқ-овқат муҳитидан ажралиб қолиб, ҳалок бўлади. Улар ажратадиган маҳсулотлар атрофдаги ҳужайраларни заҳарлайди. Бундан ташқари, ҳужайраларнинг анчагина қисми турли хил тирик организмларнинг ўлжаси ва озиқаси ҳисобланади. Табиатдаги биологик мувозанат тирик мавжудотларнинг ҳар-хил турлари, авлодлари, оилалари, синфлари ва туркумлари учун қулай, анча оқилона ва фойдали бўлган ҳолатда ўрнатилади. Биз бактериялар, ачитқилар ва бошқа бир ҳужайрали организмларнинг қандай тезликда кўпайиши, ўсиб бориши ва биомасса тўплашини кўриб ўтдик. Биз мисол қилиб олган кўп ҳужайрали организм - хўкизда иш мутлақо бошқача тус олади. Унинг танасидаги турли органларнинг ихтисослашган ҳужайралари ҳар хил, лекин қатъий белгиланган функциялар, вазифалар ва мажбуриятларни бажарадилар. Ҳақиқатда ҳам, агар жигар ёки буйрак, ўпка ёки бўғиннинг биргина ёки бир нечта ҳужайраларини ажратиб олиб уларнинг

ривожланиши учун зарур бўлган озиқа муҳитида жойлаштирилса, у ҳолда бундай яккаланган ҳужайралар ҳам ўзини худди мустақил микроорганизмлар сингари тутади. Ҳужайраларнинг бир қисми баъзи ҳолларда чексиз кўпайиш лаёқатига эга бўлади. 1912 йилда француз биологи А.Каррел ажойиб тажриба ўтказди. У товуқ ҳомиласи юрагининг бир бўлакчасини ажратиб олиб, уни қулай озиқа муҳитига жойлаштиради. Икки кун ичида юрак ҳужайрасининг вазни икки баробардан ҳам ошиб кетди. Беш кундан кейин эса ўсиш доираси майдони (янги эт вужудга келган доира) қарийб 24 баробар ортиб кетди. А.Каррел ва унинг ходимлари ҳамма суяк эти ҳужайра вазнининг янада тезроқ ўсиб боришини ҳам кўрсатдилар. Пешона усти суяги тўқимасидан олинган устки соҳа зонаси мембранасининг ўсиши олти кун мобайнида 60 мартадан ошиб кетди. Бир неча ўн йиллар давомида Каррел томонидан ўстиришга қўйилган товуқ ҳомиласи юрагининг ҳужайраси авлодлари организмдан ташқарида яшашни давом эттирдилар ва уларнинг ўсиш суръати ва кўпайиши узоқ вақтгача ўзгармади. Бу фактларни баён этар экан, Н.Г.Хлопин «Каррел услубий иссиқ қонли умуртқалилар ва инсон этини организмдан ташқарида узоқ вақт мобайнида ва кўпгина ҳолатларда чексиз даражада парваришлаш мумкинлигини кўрсатди», деб таъкидлайди. Ўтган асрнинг 70-йиллари бошида ҳужайра ва тўқима тўпламини парваришлаб ўстиришга оид ишлар кенг қулоч ёйди. Улар бўйича тажрибалар кўплаб нуфузли илмий марказларда кенг миқёсда олиб борилмоқда. Олимлар ўсимлик ва ҳайвонларнинг алоҳида ажратиб олинган ҳужайраларининг тез ўсиши, кўпайиши, биомасса тўплаши ва у ёки бу физиологик фаол модда ҳосил қилиши лаёқатига оид ишларни ҳар томонлама ўрганмоқдалар. Кўп ҳужайрали организмларда айрим ҳужайралар ўзининг ривожланиш жараёни

Кўп ҳужайрали организмларда айрим ҳужайралар ўзининг ривожланиш жараёнида бошқача қонунларга бўйсинади, яъни улар чекланмаган миқдорда кўпая ўзгармайди. биомасса тўплай олмайдилар ҳамда бундай шарт- шароитга эга бўлмайдилар. Юксак организмларнинг ҳужайралари микроб ҳужайраларига қараганда бир неча баробар секин бўлинади. Бироқ, масала уларнинг турлича тезликда кўпайишида ҳам эмас. Муҳими, бошқа ерда. Ҳар қайси орган, айтайлик, жигар ёки юрак ҳужайраси секин аста ишдан чиқади, ишқаланади ва янгиси билан алмашади. Бироқ бу ерда мутлақо портлаш ёки биомассанинг қор кўчиши каби кўпайиши юз бермайди. Ҳужайра миқдорининг бундай шиддатли кўпайиши унинг нормал ишлаши ва умуман, организмнинг тириклиги ва фаолияти учун зарур эмас. Ҳўкиз ёки бошқа ҳар қандай ҳайвонга улар жигари ёки юрагининг улкан ҳажмгача ўсиши ҳеч қачон фойда келтирмаса керак... Бунда ҳужайранинг алмашуви, янгиланиши ушбу органнинг юқори даражада ишлаш қобилиятини таъминлаш, муайян вазифаларни организмнинг қолган барча қисмлари фаолияти билан узвий ҳолда аниқ бажарилишини таъминлаш заруриятидан келиб чиқади. Ҳужайранинг айрим органлари (мияси), умуман, инсон ва ҳайвонларга уларнинг бутун умри давомида тўхтовсиз хизмат қилади. Ҳар қанча озиқа кўп ва етарли бўлса ҳам, хўкиз ва бошқа кўп ҳужайрали организмлар тўқималари ва органлари мўтадил шароитда бир ҳужайрали микроорганизмлар оламида бўлганидек бундай тезликда миқдор жиҳатидан ортиб бориши, биомасса тўплаш қобилиятига эга эмас. Агар тўсатдан кўп ҳужайрали организм ҳужайрасининг бирор қисми унинг тартибга солиш тизими назоратидан чиқиб кетиб, ҳажми ва миқдори (бундай ҳолат саратон (рак) касаллигида кузатилади) жиҳатидан тезлик билан катталашиб ўса бошласа, у ҳолда бутун органнинг фаолиятидаги уйғунлик бузилади ва бу организм ҳаётига хавф туғдиради ва унинг ҳалок бўлишига олиб келади. Мана шунинг учун ҳам энг кўп маҳсулдорлик бўйича беллашувда ғолиб сифатида кўринмас ва “вазнсиз” ҳужайрачалар уюшмаси шоҳсупани эгаллашга ҳақлидир, роса яхшилаб боқилган ва бизга мазали ҳамда тўйимли

гўшт етказиб берувчи улкан ҳўкиз эса бўйнини қисиб ўзини четга олиши керак бўлади... Шундай қилиб, тирик моддалар микробиологик синтезининг кимёвий энергияси мисли кўрилмаган даражада каттадир. Тўйимли оқсил, аминокислоталар, витаминлар, ферментлар, полисахаридлар, органик кислоталар ва ҳаёт учун муҳим бўлган микроэлементлар ва турли бошқа бирикмаларни ўз ичига олган микроб массасининг тўпланиш тезлигининг қуввати улкандир. А.Т.Вологдин ўзининг "Ер ва ҳаёт" номли жуда қизиқарли китобида кўрсатиб ўтганидек, тирик организмларнинг шакли ва мутлақ ҳажми уларнинг табиий муҳит билан муносабатларида ҳал қилувчи роль ўйнайди. Бунда модда алмашувини амалга оширувчи танасининг юзаси белгиловчи омил бўлиб хизмат қилади. А.Т.Вологдин қизиқарли ҳисоботни келтириб ўтади. Бир сантиметрли қиррали кубни тасаввур қилиб кўрайлик. Уни кичик ҳажмли кубчаларга ажратамиз ва улар умумий юзасини ҳисоблашга уриниб кўрамиз. Битта 1 см қиррали куб - 600 мм 2 ; мингта 1 мм қиррали куб - 6 минг мм 2 ; 1 млн 0,1 мм қиррали куб - 600 минг мм 2 ; 1 млрд 0,01 мм қиррали куб - 60 млн мм 2 ёки 600 м 2 . Шундай қилиб, агар биз ҳажми кўндалангига 1 микрометр бўлган бактериялар билан иш кўрганимизда, бунда 1 см 3 бактериал модда табиий муҳит билан боғлиқ 600 квадрат метр юзага эга бўлар эди. Е.Н.Мишустиннинг ҳисобига қараганда, 1 гектар тупроқнинг микроскопик оламининг фаол юзаси 500 гектарга тўғри келар экан. Мана қандай улкан юза орқали микроорганизмлар тупроқда кимёвий реакцияни, ҳар қандай модда алмашувини кескин тезлаштирувчи турли-туман биологик катализаторлар - ферментлар ажратиб чиқаради ва ўз навбатида уларни органик ва минерал бирикмаларга айлантириб, буларнинг барчаси биргаликда тупроқ унумдорлигининг ошишига олиб келади.

Микроорганизмларнинг улкан фаол юзаси - улар ҳужайраларининг табиий муҳитдаги модда алмашувининг ғайри табиий даражада юқори тезлиги ва уларнинг жонли ва жонсиз табиатга кўрсатадиган кимёвий таъсир кучининг ақл бовар қилмас даражадаги сирларидан биридир. Кўриб ўтганимиздек, баъзи микроблар ташқи муҳитга мураккаб минералларнинг парчаланишига таъсир қилувчи органик кислоталар ажратиб чиқаради. Бошқалари ҳайвонлар ва ўсимлик қолдиқларини эритиб юборади. Учинчилари эса олтингугурт, фосфор, кальцийни танлаб-танлаб тўплайди. Тўртинчилари сульфатларни қайтаради ва олтингугурт водородини синтезлашда ва унинг таъсирида табиатда сульфидли (олтингугурт бирикмалари) кобальт, мис, темир, кадмий, қўрғошин, рух, маргимуш, сурьма, висмут бирикмаларини тўплайди. Бешинчилари зўр бериб, бу сульфид минералларини емиради, металл ионларини эритмага айлантиради. Олтинчилари ҳаводаги молекуляр азотни ўзлаштириб олади ва ер юзидаги барча ўсимликлар олами учун зарур бўлган азотли бирикмаларни синтезлайди. Вернадский таъбири билан айтганда, микроорганизмларнинг сон-саноқсиз қўшинлари ниҳоятда улкан геокимёвий энергияга эгадир. Инсон мазкур «кимёгарларнинг» кўринмас дунёси борлигини англаб етгач табиатни, табиатнинг бу қудратли кучини ўзига бўйсиндириш, фойдали микробларни ўзига "ўргатиб", уларга "жилов" кийгизишни истаб қолди. Бу вазифа унчалик осон эмас. Уни ҳал этиш учун микробиологлар, биокимёгарлар, биофизиклар, математиклар ва муҳандисларнинг бир неча ўн йиллаб тер тўкиб меҳнат қилишларига тўғри келди. Саноат микробиологияси фан сифатида дастлабки қадамлариданоқ инсоният турмуш шароитини яхшилаш сари юз тутди. XX аср 20-йилларининг бошларида, ҳамма ёқдаги вайронагарчиликдан турмуш кечириш энг қийин бўлган даврлардаёқ В.Н.Шапошников бошчилигидаги микробиологлар рахит билан касалланган заиф болаларни

даволаш учун ниҳоятда зарур бўлган сут кислотасини бактериал йўл билан ишлаб чиқариш усулини яратдилар ва амалиётга жорий этдилар. Автомашиналар ва тракторларни оммавий равишда ишлаб чиқариш жараёнида тез қурийдиган бўёқ керак эди. Бундай бўёқни тайёрлашнинг органик эритмалар - ацетон ва бутил спиртисиз иложи йўқ ва улар ҳам ҳали етишмас эди. Шунингдек, мазкур эритмалар сунъий каучук ва кимёвий тола саноатига ҳам керак эди. Бу масалани биринчи бўлиб микробиологлар самарали ҳал қилдилар. Бу каби ишлар ибрат бўларли тарихий ғалабалар нишонаси эди. Бир гуруҳ микробиологлар саноатнинг органик эритмаларга эҳтиёжини ҳисобга олиб, ацетон-бутил бактериялари физиологиясини ҳар тамонлама ўрганишга киришдилар. Улар бу бактериялар ўзи нима ва тирик организмга қандай таъсир қилишини аниқладилар ва ғалати ҳодисага дуч келдилар. Бунда моддалар алмашуви ҳужайранинг ривожланиш даражасига қараб ўз хусусиятини ўзгартириши аниқланди. Микроорганизмлар ҳужайраси бўлиниши ва ўсиши даврида атроф-муҳитга сирка ва ёғ кислоталарини фаол равишда ажратиб чиқариши маълум бўлди. Нима учун? Афтидан, шундай ёш ва ҳали заиф ҳужайра ўз танаси ва фермент тизимини яхшилаши, янгидан қуриши қулайроққа ўхшайди, чунки бунда бўладиган турли тажовузлар ҳамда рақиблардан ҳимояланиш осонроқдир-да. Бу ачитиш жараёнининг дастлабки босқичигина Агар атрофдаги кислоталар кўпайиб, ҳужайранинг ўзи учун хавф сола бошласа, улар ҳалок бўла бошлайди ва бунда бурилиш юз беради. Ҳужайралар ҳимоялана туриб, зўр бериб ферментлар ишлаб чиқара бошлайди ва атрофда тўпланган кислоталар ва спиртни, ацетон ёки нейтрал моддаларни тезгина тиклаб олади. Бу ачитишнинг иккинчи босқичи. Ана шу нарса тадқиқотчиларни қизиқтириб қўйган эди. Керакли маҳсулот чиқишини кўпайтириш учун ҳужайранинг бу босқичдаги ишини жадаллаштириш керак эди. Буни қандай амалга оширса бўлади?

Олимлар бактерия ўстириладиган муҳитни нордонлаштирдилар. Бундай муҳитда бутанол ҳосил бўлиши ишқорий муҳитга нисбатан деярли саккиз-ўн баробар кўп, ацетон чиқиш эса ўн марта ортиқ бўлди. Озиқа муҳити таркибининг ўзгариши шу тарзда ачитиш жараёнига таъсир қилиши ва уни ишлаб чиқариш учун керакли ўзанга йўналтиришга имкон берди. Масала ҳал этилди. Ацетон ва бутанолни синтез қилишнинг микробиологик усули энг оддий ва арзон бўлиб чиқди. Микробиология саноати тарихи бундай шонли воқеаларга бой. Улардан яна бир нечтасини эслатиб ўтамиз. Синтетик каучук ва мудофаа эхтиёжлари учун кўп миқдорда этил спирти керак эди. Уни тайёрлаш учун озиқ-овқат хомашёсини сарф этишнинг имкони йўқ эди. Микробиологлар гидролиз йўли билан ёғочдан олинадиган шакар моддасини этил спирти ҳолигача бижғитадиган ачитқиларни танлаб олдилар. Умуман олганда, ўтган асрнинг 30-йилларида Санкт-Петербург, Саратов ва бошқа бир қатор шаҳарларда, кейинроқ эса Сибирь, Урал, шунингдек Янгийўлда спирт чиқариш учун мўлжалланган йирик гидролиз заводлари қуриб ишга туширилди. Уруш йиллари эди... Фронт ва фронт орқасида юқори самарадорликка эга бўлган, ҳар хил касалликларни даволовчи воситаларга эҳтиёж катта эди. 1929 йилда англиялик микробиолог А.Флеминг моғор замбуруғи пенициллиумнинг номаълум бактериялар учун ҳалокатли, бироқ инсон ва ҳайвон қони лейкоцитлари учун зарарсиз бўлган қандайдир модда ажратиб чиқаришини аниқлаган эди. 1941 йилда Оксфорд университети олимлари Чейн ва Флоре Флеминг кашфиёти асосида биринчи антибиотик препарат - пенициллинни яратдилар. Унинг юксак сифати ҳақида афсоналар тўқилди.

Адабиётлар: 1. Панфилова Н.Е. Сут ва саломатлик. Тошкент- «Меҳнат» 1991й.124 б. 2. Регулятор ы роста растений /Под. ред. Г.С.Муромцева/ М., 1979. 3. Семихатова Н.М. Хлебопекарн ые дрожжи. М, 1980. 4. Готтиеалк. Метаболизм бактерий. М., 1982. 5. Егоров Н.С . Основ ы учения об ан т ибиотиках. М., 1986. 6. Ауэрман Л.Я . Технология хлебопекарного производства. М, 1972.

Похожие

МИКРООРГАНИЗМЛАР МОРФОЛОГИЯСИ ВА ФИЗИОЛОГИЯСИ

Микроорганизмларга ташқи муҳит омилларининг таъсири

Микроорганизмлар ва уларга ташқи факторларнинг таъсири

Кўз илғамас беҳисоб тирик мавжудотлар

Сабзавотлардан тайёрланадиган махсулотлар микробиологияси