Кўз илғамас беҳисоб тирик мавжудотлар - Биология - Рефераты

Кўз илғамас беҳисоб тирик мавжудотлар

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

31.1953125 KB

Кўз илғамас беҳисоб тирик мавжудотлар Режа: 1. Микроорганизмлар ҳажми 2. Микроорганизмларнинг бир ва ҳар хил турлари 3. Бактериялар

Кўз илғамас беҳисоб тирик мавжудотлар Теварак атрофимизни бактериялар, риккетсийлар, вируслар, нур тарқатувчи, шуълали замбуруғлар, ачитқилар ва бошқа микроорганизмларнинг сирли, кўз илғамас дун¸си ҳар томондан ўраб туради. Биз нафас ола¸тган ҳаво, атрофимиздаги кўллар, ҳовузлар, ороллар, денгиз ва океан сувларида, ўсимликлар салтанатига ҳа¸т бахш этувчи тупроқда, конлардан олинадиган ер ости қазилма бойликларида, бозор ёки дўкондан харид қилинадиган озиқ-овқат маҳсулотларида, ҳозир сиз ўқи¸тган ушбу китобда ва унинг навбатдаги саҳифасини очаётган қўлингизда микроорганизмлар бисёр жойлашиб олган. Улар океаннинг энг чуқур қаърида ҳам, Ернинг энг баланд чўққиси - Эверестда ҳам мавжуддир. Уларни Арктика ва Антарктика музликларида, ер ости иссиқ сув манбаларида, ҳатто геофизик ракета ёрдамида 85 км баландликдан тажриба учун олинган намуналарда ҳам борлиги аниқланган. Ҳар бир томчи сувда миллионлаб, янги ушланган балиқ терисида эса ўнлаб миллион донагача микробларни санаш мумкин. Микроблар - энг майда, асосан бир ҳужайрали тирик организмлардир. Улар ҳужайрасининг катталиги метрнинг миллиондан бир улуши атрофида бўлади, қисқача қилиб айтганда, микрометрлар билан ўлчанади. Бактериал ҳужайранинг диаметри ўртача бир-икки, энг йирик ачитқи ҳужайрасиники эса 5-10 микрометрга тенг. Жумладан, микроблар орасида лилипутлари ҳам бўлиб, улар қорамолларда плевропневмония (ҳам ўпканинг, ҳам ўпка пардасининг бирдан яллиғланиши) қўзғатувчи микоплазмалардир. Улар ҳужайрасининг эни 0,125-0,150 микрометр атрофида бўлади. Микроорганизмлар ҳажми ниҳоятда кичик. Аналитик тарозининг кўрсаткичи бор йўғи бир грамм миқдорни кўрсатиши учун унинг палласига тахминан 100 миллиард дона бактерияни жойлаш керак бўларди.

Энг кичик тирик мавжудотларни ўрганувчи микробиология фанининг номи юнонча - mikros (кичик), bios (ҳаёт) ва logos (таълимот) сўзларидан келиб чиққан. Микроорганизмларнинг табиатда тарқалганлик кўламини янада равшанроқ ёритиш учун бир мисолни келтирамиз. Микроблар асосан, тупроқда кўп учрайди. Улар қанчалик кўп бўлса, тупроқ унумдорлиги шунчалик юқори бўлади. Қўриқ ердаги 1 грамм кулранг тупроқда 300-600 миллион атрофида микроб бўлса, ишлов берилган 1 грамм қора ва бўз тупроқда бу кўрсаткич уч миллиардгача етади. Мамлакатимизда бир гектар ҳайдаладиган ер майдонидаги микроорганизмлар миқдорининг умумий оғирлиги тахминан 5-10 тоннани ташкил этса, шунча ердаги қуриб қолиб, лекин ҳали парчаланишга улгурмаган микроорганизмлар миқдори янада кўпроқ. Оддий кўз билан кўриб бўлмайдиган ердаги тирик мавжудотлар, эҳтимол, осмондаги юлдузлардан ҳам анча кўп. Бироқ одамлар Ер, ўзлари яшаётган она Сайёра кўзга кўринмас микроблар Галактикаси эканлигини ва инсоният ҳаёти ҳамда фаровон турмуши кўп жиҳатдан уларга ҳам боғлиқ эканлигини билишлари учун минглаб йиллар ўтган. Галактиканинг асосий қонунлари, пайдо бўлиши, ҳаракати, ривожланиши ва ҳалокати қонунларини аниқлаш учун энг замонавий космофизика, космокимё, радиоастрономия воситалари билан дадил фикр, ўткир нигоҳ орқали миллионлаб километр билан ўлчанадиган олис масофадан туриб Коинот қаърига ёриб ўтиш, албатта, осон иш эмас. Бироқ микроблар дунёсини, бу қудратли табиий кучга бўйсинадиган қонунларни ўрганиш, бу кўринмас жонли машинани одамларга хизмат қилдириш, уларни бошқаришни билиб ўрганиш ундан ҳам мушкулроқ вазифадир. "Ўн икки стул" ва "Олтин бузоқча" ҳажвий асарларининг муаллифларидан бири, таниқли ёзувчи Илья Ильфнинг ён дафтарчасида қаердадир унинг қулоғига чалинган бир ибора учрайди: "Қандай

маданиятсиз... кишики, тушида катта кучукдай келадиган бактерияни кўрган эмиш". Бактериянинг катта (шу билан бирга қопағон) кучук қиёфасида гавдаланиши қўрқинчли туш бўлсада, бу ақлга сиғмайдиган зид гап эмас. Аввало кўпчиликда бугунги кунда «бактерия» ёки «микроб» тушунчалари (ва асоссиз эмас) улар томонидан келиб чиқадиган хавфли ва юқумли касалликлар тўғрисидаги тасаввурлардан пайдо бўлган. Ўтмишда тўсатдан келиб чиққан ва ёнғиндан ҳам тез тарқалган вабо, ўлат ва чечак каби даҳшатли касалликлар миллионлаб кишилар ёстиғини қуритган. Одамларга шунча офат ва бахтсизликлар келтирган фалокатнинг изидан тушиш ва «шахсан қўлга туширишга» Франциялик Луи Пастер ва Олмониялик Роберт Кох муваффақ бўлдилар. Пастер микроорганизмларнинг табиатдаги улкан ролини очиб бериш билан ҳозирги замон микробиологияси пойдеворига дастлабки тошни қўйди ва чуқур ўйлаб ўтказган тажрибалари асосида микробларнинг ўз-ўзидан вужудга келиши тўғрисидаги тасаввурларни пучга чиқарди. У юқумли касалликлар бижғиш ва чириш жараёнларини ҳар сафар алоҳида-алоҳида микроблар келтириб чиқаришини кўрсатиб берди. Пастер озиқ-овқат маҳсулотлари ва жарроҳлик буюмларини безарар қилишнинг оддий усулларини таклиф қилдики, бу усуллар ҳозирда муаллифнинг номи билан - пастеризация (стерилизациялаш) деб аталади. Шунингдек, Пастер ипак қуртига қирон келтираётган эпидемик касалликка қарши кураш йўлларини ҳамда вино ва сирка ишлаб чиқаришнинг такомиллашган технологиясини кўрсатиб берди. Кох қорасон, осиё вабоси ва сил касалликларининг келиб чиқиш сабабларини кашф қилди, уларнинг тарқалиш йўлларини аниқлади, қуюқ озиқа муҳитида кўпгина микробларнинг соф штаммларини ажратиб олиш усулини яратди. Поль де Кюрининг таъбири билан айтганда, Пастер, Кох ва бошқа «микроб овловчилар» кашфиётлари туфайли олимлар болаларни иссиқ

бешикларида ёки қиролларни уларнинг мустаҳкам қасрларида нобуд қилувчи ва кўздан, пинҳон бўлган бешафқат қотилларининг асосий белгилари ва ташқи кўринишлари тўғрисида тўлиқ тасаввурга эга бўлдилар. Душманни билиш, албатта жуда муҳим иш. Бироқ билишнинг ўзи камлик қилади. Унга қарши курашиш, соғлом кишини касаллик юқтиришидан, беморни азоб-уқубатдан ва ўлимдан асраш йўлларини топиш ўта зарур. Пастер энг хавфли касаллик қўзғатувчиларни заифлаштириш мумкинлигини кўрсатди. Қутириш, қорасон, товуқ вабосига қарши вакциналар яратилди. Одам ёки уй ҳайвонларининг териси остига ёки қонига юборилган заиф ва шу тариқа зарарсиз микроорганизмлар тўплами касалликнинг енгил тарзда ўтишини таъминлайди. Вакцина иммунитетни вужудга келтириб, организмни касаллик қўзғатувчиларга нисбатан чидамли қилади. Ўлим хавфидан қутилган минг-минглаб кишилар Пастерга шафқатсиз, миттигина қотилни инсоннинг ишончли ҳимоячисига айлантира олганлиги учун қизғин ташаккур изҳор қиладилар. Пастер ва бошқа олимлар кўринмас душман ҳужумидан фаол ҳимояланиш тизимини ишлаб чиқдилар, бактерияларни зарарсизлантириш йўлларини очиб бердилар. Микробиолог олимларнинг бу ажойиб кашфиётларидан бутун инсоният фойдаланмоқда. Ўлат, вабо, қутириш ва чечак каби юқумли эпидемиялар абадий чекиниб, ўзининг шаҳар ва қишлоқлар, бутун бир мамлакат ва минтақалардаги қирон келтирувчи сафарини батамом тўхтатди. Эндиликда шифокорлар кўпчилик касалликларни ўз вақтида аниқлаб ва унинг тарқалишига йўл қўймасдан беморлар ҳаётини сақлаб қола оладилар. Микроблар оламида ҳам бошқа тирик табиатга ҳос бўлган қонуниятлар амал қилади. Бу ерда ҳам ҳаёт учун шафқатсиз ва беомон кураш боради. Албатта, ташқаридан қараганда, бу кураш ҳайвонлар яшаш тарзидаги, улар дунёсидаги курашга ўхшамасада, моҳиятига кўра, озиқа учун ва авлод қолдириш, жой талашиш каби жараёнларда ўзларининг душман ва рақиблари билан ўшандай кураш олиб борадилар.

Микробларнинг ҳужум қилишлари ва ҳимояланишлари учун, ҳар эҳтимолга қарши, ўз қуроллари бор. Бу - ҳужайра ичида вужудга келадиган ва тўпланадиган ёки атроф-муҳитга ажралиб чиқадиган биокимёвий қуролдир. Микроорганизмларнинг бир ва ҳар хил турлари Микроорганизмларнинг бир ва ҳар хил турлари ўртасида душманлик ва қарама-қаршилик сингари турли муносабатлар амал қилади. Бу ҳодисани биринчи бўлиб 1877 йилда Пастер қайд этган эди. Унинг тажрибаларидан бирида ҳаводан озиқа муҳитига беҳосдан кўпгина чиритиш таёқчаси келиб тушади ва қорасон касаллиги қўзғатувчисининг ўсишини тўхтатиб қўйди. Пастер ўшанда қарама-қарши, антагонистик микроблардан касалликларга қарши курашишда фойдаланиш мумкинлиги тўғрисида фараз қилган эди. Бошқа олимлар ҳам бактериялар ўртасидаги антагонизмни кўплаб кузатганлар. Микробларнинг антагонизми ва улардан юқумли касалликларни даволашда фойдаланиш назариясининг илмий асосларини рус олими И.И.Мечников ҳар томонлама ва чуқур ишлаб чиқди. У сут кислотаси микроблари ҳайвон ва инсон организмида яшайдиган зарарли чиритувчи бактериялар ривожланишини тўхтатиб қўйишини исботлаб берди. И.И.Мечников ичакда чириш маҳсулотларининг ва ёғ кислотасининг сурункали заҳарли таъсири организмнинг муддатидан олдин қаришга олиб келишини тахмин қилди. Шунинг учун у инсон организмини соғломлаштириш ва умрини узайтириш учун сут кислотаси бактериялари асосида тайёрланадиган қатиқдан фойдаланишни таклиф этди. Бу - фан тарихида антагонист микроблар ва уларнинг ҳаёт фаолияти маҳсулотларидан бошқа микроблар томонидан келиб чиқадиган касалликларни даволаш ва уларнинг олдини олишда биринчи бор муваффақиятли уриниш эди. Бироқ, янги соҳа - антибиотикларга оид фаннинг пайдо бўлиши ва ривожланиши учун олимлар янада кўп йиллар давомида машаққат ва куч-

ғайрат билан изланишлар олиб бордилар. Секин-аста инсон ва ҳайвон организмини емирувчи микробларни бартараф қилиш мақсадида бошқа бир қатор микроблар томонидан ўз ҳимояси ва ҳужуми учун ишлаб чиқариладиган моддалардан фойдалана бошланди. Шу билан микробиология тарихида янги шонли саҳифа очилди. Яқиндагина инсоният учун ҳақиқий офат бўлган сил, ўпка шамоллаши, болаларнинг оғир касалликлари эндиликда пенициллин, цефалоспорин, тетрациклин, гентомицин, аминогликозид ва бошқа ўнлаб хил антибиотиклар билан қуролланган тиббиёт томонидан енгилди. Антибиотиклар бугунга келиб ветеринарларга - чорва ҳайвонлари касалликларини даволашда, агрономларга - озиқ-овқат ва техник ўсимликлар касалликларига қарши курашда ҳам мададкор бўлмоқда. Пастернинг аниқлашича, микроблар фақат ҳаводаги кислороддан фойдаланибгина қолмай, балки бижғитиш йўли билан ҳам энергия олиши мумкин. Масалан, ачитқи замбуру`лар этил спирти ва карбон кислотасини ҳавосиз шароитда глюкозага айлантириш қобилиятига эга. Бироқ улар кислородли муҳитда ҳам яшаши мумкин, бу шароитда улар жадал ўсадиларку, лекин спирт ҳосил қилмайдилар. Анаэроб микроорганизмлар кислородсиз муҳитда яшай оладиган организмлар бўлиб, уларнинг ҳаёт фаолияти учун ҳаво кислородининг умуман кераги йўқ. Улар учун анаэроб нафас олиш хосдир (аниқроғи, кислородсиз биологик оксидланиш). Ундан ташқари айрим анаэроблар ўзлари яшайдиган муҳитда кислороднинг бўлишига чидай олмайдилар. Анаэробиознинг кашф қилиниши микробларнинг табиатдаги роли тўғрисидаги тасаввурларимизни анча кенгайтирди. Тупроқ микробиологиясининг асосчиси С.Н.Виноградский 1890-1892 йилларда микроорганизмлар анорганик бирикмалардан органик моддалар ҳосил қилишини, масалан, минерал моддалар, жумладан аммиакнинг азот кислотасигача оксидланиши оқибатида ҳосил бўладиган энергиядан фойдаланиб яшовчи бактериялар борлигини кашф этди (азотфикцацияловчи

бактерияларнинг ҳаёт фаолияти шундай бўлади). Бу ҳодисани С.Н. Виноградский хемосинтез деб атади. Илгари Ер юзидаги барча тирик мавжудотлар учун озиқа бўлиб хизмат қиладиган органик моддалар фақатгина яшил ўсимликлардагина рўй берадиган фотосинтез жараёни натижасида яратилади, деб ҳисобланарди. С.Н.Виноградский тадқиқотларидан сўнг маълум бўлдики, бу улкан ишда ўсимликлар билан бир қаторда ернинг юқори қатлами тупроғида ҳамда дунё океани тубида жойлашган сон-саноқсиз бактериялар ҳам қатнашар экан. Академик В.И.Вернадскийнинг қайд қилишича, у кашф этган бактериялар фақат озиқланишидагина эмас, балки бевосита қуёш нурларидан фойдаланишда ҳам бошқаларидан фарқ қилади. Улар ўзларининг тана тузилишлари билан ҳам фарқ қилади, улар кимёвий бирикмалардан қувват олади, масалан, кислородга бой бўлган минераллардан фойдаланади ва бу бирикмаларни парчалаш ва унинг натижаси сифатида янги моддалар ҳосил қилиш каби улкан геокимёвий ишлар олиб борадилар. Уларнинг роли углерод, олтингугурт, азот, темир, марганец ва эҳтимол, сайёрамиздаги барча бошқа элементлар тарихида беқиёсдир. Микроорганизмлар орасида қуёш нуридан биосинтез жараёнлари учун фойдаланадиган бактериялар ҳам мавжуд. Бундай бактериялар фотосинтезловчи ёки фототрофлар деб аталади. Улар асосан, олтингугурт манбаларида, кўллар, ҳовузлар, денгиз ҳавзалари ва кўрфазларида яшайди. Ёз ва куз фаслларида водородли олтингугуртга бой бўлган сув ҳавзаларининг балчиқ ва сувости тошларида тўқ қизил ва яшил пленка (тасма) сингари кўриниб туради, баъзида эса улар сув қатламларига қонсимон ёки яшил тус беради. Яшил бактериялар ҳам маълумки, уларни цианобактериялар ёки кўк - яшил сувўтлари ҳам деб аташади. Фотосинтезлайдиган айрим бактериялар молекуляр азотни ўзлаштириш ёки молекуляр водород ажратиб чиқариш ҳамда водородли олтингугуртни олтингугурт ва сульфатгача оксидлаш қобилиятига эга. Кўпгина олимлар анаэроб микроорганизмлар ва фотосинтезловчи бактерияларни

сайёрамиздаги барча тирик мавжудотларнинг қадимги аждодлари бўлиши мумкин, деб ҳисоблашга мойиллар. Тўрт миллиард йилдан ҳам аввалроқ, деб ёзади Н.П.Дубинин, материяда улкан ҳодиса юз берган - ҳаёт учқуни аланга ола бошлаган. Дастлабки тирик система ўзининг мураккаб тузилиши ва вазифаларига эга бўлган ҳужайрага айланиши учун эҳтимол, янада кўпроқ йиллар керак бўлгандир. Ҳужайра ўзини ўзи бошқаришга, тўрт азотли асосга эга бўлган нуклеин кислоталарда қайд қилинган ирсий ахборот асосида ривожланиш ва кўпайишга ҳамда ҳар хил салбий таъсирлардан ферментлари ёрдамида генетик материалларини ҳимоялаш учун ривожланган механизмга эга бўлган жонзотга айланган. Бундай организмлардан бири - ҳозирги кун нуқтаи-назаридан қараганда ҳам - анаэроб бактериялар ва фототрофлар бўлган. Уларнинг пайдо бўлиши билан ҳаёт она сайёрамизнинг қиёфасини мутлақо ўзгартира борган. Дастлабки атмосфера (ҳаво қатлами) сайёрамизда, олимларнинг тахминларига кўра, водород, аммиак, метан, карбонат ангидриди ва сув буғларидан иборат бўлган ва ҳозиргидан кескин фарқ қилган. Ҳозирги кунда ер юзига яқин атмосфера қатлами тахминан 78 фоиз азот, 21 фоиз кислород, 0,03 фоиз карбонат ангидриди ва унча кўп бўлмаган бошқа газлардан иборат. Бактериялардан кейинроқ ривожланган ва шаклланган ядрога эга бир ва кўп ҳужайрали ҳайвонлар ва ўсимликлар аэроблардир. Улар фақат ҳозирги атмосферага яқин бўлган атмосфера шароитида вужудга келиши ва яшаши мумкин, - деб ёзади Г.А.Заварзин, яъни улар етарли даражада кислород ва шунга мувофиқ миқдорда карбонат ангидриди бор атмосфера шароитида пайдо бўлиши ва яшаши мумкин. Демак, бу компонентларнинг таркибига таъсир кўрсатувчи ягона биологик омил бактериялар ва кўк-яшил сувўтларидир. Экологик тизимда вужудга келган биологик элементлар баланси ва айланишини бузмай, бактериялар юксак ўсимликлар ва кўк-яшил сувўтлари ўрнини эгалладилар. Бироқ, юксак ўсимликлар бактерияларга хос бўлган вазифаларни бажара олмайдилар. Масалан, фақат бактерияларгина молекуляр азотни ўзлаштира

олади. Нитрофиксация ва денитрофикация қилувчи бактерияларгина азот диоксидининг ягона манбаидир. Азот диоксиди барча тирик мавжудотларни қуёшнинг ультрабинафша нурларининг кескин таъсиридан ҳимоя қилувчи атмосферадаги озон қатламини сақлаб туришда муҳим роль ўйнашини ҳисобга олганда, бу бактерияларнинг қанчалик муҳим эканлиги ўз-ўзидан аён бўлади. Бактериялар, шунингдек, водород, аммиак, метан ва карбонат ангидридини ўзлаштириш қобилиятига эга бўлиб, афтидан, сайёрамиздаги барча тириклик олами дастлабки атмосферани бу компонентлардан халос қилганликлари учун ҳам улардан қарздордир. Инсон табиат қонунларини ва биосфера тарихини қанчалик яхши ва чуқур англар экан, унинг сайёрамиз Ернинг дастлабки жонзотлари - микробларнинг улкан роли тўғрисидаги тасаввури шунчалик тўлароқ бўлади. Турли микроорганизмларнинг сон - саноқсиз авлодлари томонидан бизга қолдирилган мерос ҳаво океани чегаралари билан чекланмайди, балки у бутун Ер юзаси ва ости бўйлаб тарқалган. Сўнгги йилларда микробиологлар, геологлар, биогеокимёгарлар, палеонтологлар томонидан ўтказилган тадқиқотлар бактерияларнинг ер қобиғининг шаклланиши, қаттиқ тоғ жинсларининг вужудга келиши, нефть, кўмир, турли металлар ва бошқа фойдали қазилмалар қатламларини ҳосил бўлишида мутлақ фаол иштирок этишини исботлаган. Масалан, Карелия, Кола ярим ороли, Тяньшан, Помирдаги оҳактош ва мармар, Қозоғистондаги Коунрад мис кони, Чиатури марганец кони, Қоратов ва Навоий фосфоритлари, йирик тошкўмир, олтингугурт ва гипс қатлами ва ураннинг қарийб салкам ярми олимларнинг тахминларига кўра, кўринмас мавжудотлар иштирокида вужудга келган. Бактериялар фаолияти Бактериялар фаолияти туфайли деҳқончиликнинг асоси бўлмиш тупроқ унумдорлигига эриша бошланди.

Тупроқни олимлар табиатнинг микробиология лабораторияси деб юритадилар. Унинг пайдо бўлиш қонуниятлари барчамизга маълум. Қаттиқ тоғ жинслари секин-аста емирила бошлаб, ҳароратнинг ўзгариши ва ёриқлардаги сувнинг музлаши натижасида бир хилдаги донадор тупроққа айлана бошлайди. Агар бу физикавий жараёнларга микроорганизмлар (бактериялар, замбуруғлар, сувўтлар) фаолияти аралашгудай бўлса, емирилиш деярли 20 маротабагача жадаллашади ва бунда микроорганизмларгина эмас, балки «улар ажратиб чиқарадиган органик кислоталарнинг геологик фаолияти» ҳам таъсир кўрсатади. Бироқ донадор тупроқ шундайлигича ҳали ўсимликлар ривожланиши учун яроқсиз бўлиб, унда асосий ҳисобланган азотнинг минерал бирикмалари бўлмайди, уларсиз эса ўсимлик ўсиб, ривожлана олмайди. Шу билан бирга тупроқда умумий азот миқдори кўп. Дарвоқе, академик Е.Н.Мишустиннинг маълумотига кўра, бир гектар кулранг тупроқли ернинг ҳайдаладиган қатламида азотнинг ялпи заҳираси уч-саккиз тоннани ташкил этса, қора тупроқли ерларда эса бу кўрсаткич 25 тоннадан ҳам ошади. Ҳўш, боғланган азотнинг шунча катта миқдори қаердан олинади? Бир гектар ердаги тупроқ юзидаги ҳавода 80 минг тоннагача азот бор. Бу миқдор 800 минг йил давомида шу ер майдонидан 30 центнердан дон ҳосили олиш учун етарли. Бироқ, битмас-туганмас молекуляр азотнинг атмосферадаги заҳираси ҳайвонлар ва ўсимликлар учун бу даражада фойда бермайди. Ахир, ўсимликларга бу азот сувда эрувчан минерал бирикмалар кўринишида, ҳайвонлар учун эса ўсимликлар томонидан яратиладиган органик бирикмалар шаклидагина керакда. Газ ҳолидаги молекуляр азотни ўсимликлар ўзлаштира олмайдилар. Бас, шундай экан, ўсимликлар озиқланадиган азот манбалари қандай? Бу савол шунчаки қизиқувчанлик учун эмас, балки улкан назарий ва амалий аҳамиятга эга бўлганлиги учун ҳам қўйилмоқда. Нима учунки, бу нарса ўн йилликлар давомида дунёнинг таниқли кимёгарлари, ботаниклари, геологлари, тупроқшунослари, физиологлари ва микробиологлари ақлини

шошириб, жиддий ва кескин мунозараларга, тортишувларга сабаб бўлмоқда. Ҳақиқатга эришишда ҳозирги замон тупроқшунослик илмининг асосчиси В.В.Докучаев, ҳозирги замон агрокимёсининг асосчиларидан бири Ж.Б.Бусенго, С.Н.Виноградский ва К.А.Тимирязев, француз кимёгари М.Бертло, голландиялик микробиолог М.Бейеринк ва бошқа кўплаб таниқли олимлар тер тўкканлар. Фақатгина С.Н.Виноградский клостридиум бактерияси ҳаво азотини ўзлаштириши мумкинлигини, М. Бейеринк эса бактерия ва кўк яшил сув ўтлари ҳам шундай қобилиятга эга эканлигини аниқлаганидан кейин ҳамда дуккакли ўсимликларнинг илдиз туганакларидан азот тўпловчи бактериялар соф штаммларини ажратиб олганидан сўнггина аниқ жавоб олинди. Шундан кейингина тупроқни ўсимликларнинг ўзлаштириши қулай бўлган боғланган азот билан микроорганизмлар бойитиши маълум бўлди. Биологик азот аҳамиятини таъкидлаб, Е.Н.Мишустин қуйидаги маълумотни келтиради. Қишлоқ хўжалик ўсимликлари ҳар йили тупроқдан 110 миллион тонна азотни ўзлаштиради. Ҳосилдорлик ортиши ва ўсимликларнинг азотга бўлган талаби ўзаро боғлиқдир. Яқингача ерга минерал ўғит сифатида йилига 20 миллион тоннагача азотли ўғит ишлатиларди. Эндиликда қишлоқ хўжалигининг азотга бўлган эҳтиёжи 45 миллион тоннагача кўтарилдики, яқин келажакда бу миқдорнинг янада кўпайиши кутилмоқда. Бошқача айтганда, бу ҳолатда ҳам бу миқдор ўсимлик учун зарур бўлган азотнинг ярмини ҳам қоплай олмайди. Бунинг устига, ўсимликлар азотнинг атиги 50 ёки энг мақбул шароитда 70 фоизидангина унумли фойдаланадилар, ҳолос. Демак, ҳаводаги азотни боғловчи микроорганизмлар бўлмаганида, далалар аллақачон озиқага қашшоқлашиб қоларди. Айниқса, биологик азот фондига дуккакли ўсимликларнинг туганакларида яшайдиган бактериялар катта ҳисса қўшади. Эндиликда табиатга билвосита зиён бўлмаслиги учун микробиология саноатида табиатдан селекция ва генетика усуллари билан ажратиб

олинаётган туганак бактерияларнинг анча фаол штаммлари олинмоқда ва улар асосида янги биопрепаратлар ишлаб чиқарилмоқда. Шундай препаратлардан бири нитрагин деб аталади. Биопрепаратлар атмосфера азотининг боғланишини кучайтириш мақсадида тупроққа соя, нўхат, ловия, беда ва бошқа дуккакли ўсимликларнинг уруғи билан бирга солинади. Бу бактериал ўғитнинг айнан ўзгинасидир. Кўринмас мавжудотларнинг тупроққа, қолаверса, сайёрамиз яшил оламига самарали таъсири молекуляр азотни тўплаш билан чегараланмайди. Микроблар ҳайвонлар жасадлари ва ўсимлик қолдиқларини чиритиб, ўлик органик моддаларни ҳосилдор тупроқ чириндиси - гумусга айлантиради. Улар кўпгина мураккаб органик моддаларни ўсимлик ўзлаштира оладиган ва сувда эрийдиган оддий минерал моддаларга айлантириш қобилиятига ҳам эгалар. Шундай қилиб, Ерда органик тирик материянинг янгидан-янги жараёнларининг кетма-кетлиги таъминланади. Ҳозирги замон агротехникаси ютуқлари биринчи навбатда тупроқдаги микробиологик жараёнлар жадаллашувига қаратилганлиги бежиз эмас. Бу хусусида ўйлар эканмиз, рус ботаник-физиологи А.С.Фаминциннинг доно фикрлари беихтиёр эсга тушади: “Балки қўйилган масала асоссиз эмасдир: келгусида тупроқни микроскопик мавжудотларнинг бемалол ривожланиши учун мослаштирилиши буғдойдан мўл ҳосил етиштиришга олиб келмасмикан”. XXI аср бошларида айни шундай кунларга етиб келганимизга ҳеч шубха йўқ. Бугунги кунда микробиолог ва биотехнолог олимлар тупроқдаги биокимёвий жараёнларни микроорганизмларнинг айрим–айрим штаммлари орқали бошқариш мумкинлигини исботлаб берувчи янги-янги биопрепаратлар ихтиро қилмоқдалар. Деярли ҳар қандай микроб ёки микробиологик жараён баъзи бир шароитда фойда келтириб, бошқа бир шароитда зарар (кўпинча, катта зарар) етказиши ҳам мумкин. Ёки унинг акси.

Нефть углеводородларини ўзлаштирувчи бактериялар ва ачитқиларни олайлик. Агар бундай микроорганизмлар нефть ёки ёқилғи омборларида пайдо бўлса, табиийки, жиддий хавф юзага келади, улар ёқилғи заҳираларига катта зарар етказиши мумкин. Аммо микробиология заводларида бундай бактериялар ва ачитқилардан жуда зарур озиқа маҳсулоти - оқсил-витаминли концентратлар ишлаб чиқаришда самарали фойдаланилади. Яна бир мисол. Олимлар нефтни "ўзлаштирадиган" бундай организмларга душман сифатида эмас, балки дўст сифатида қараб, улардан денгиз юзаси ёки материк қирғоқларини танкерлар фалокати натижасида тўкилиб кетган нефть маҳсулотларидан тозалаш учун фойдаланадилар. Бундай бактерияларни табиатдан ажратиш ҳамда генетик усуллар ёрдамида уларни ўта фаол штаммларини яратиш устида астойдил илмий изланишлар олиб борилмоқда. Микробларнинг фойдали ёки зарарли томони хусусида бундай мисолларни кўплаб келтириш мумкин. Академик А.А.Имшенецкий микробларни фойдали ва зарарли, яхши ва ёмонга ажратиш жуда шартли ва ҳар доим ҳам тўғри иш эмас, деб тўғри таъкидлаган эди. Албатта, одамлар, ҳайвонлар ва ўсимликларда юқумли касалликлар тарқатувчи, ниҳоятда хавфли микроблар ҳамда вирусларни дўстларимиз деб аташ ўринсиздир. Бироқ, уларга қарши курашиш учун ўта фойдали воситалар ишлаб чиқилганлиги ва уларни янада кўплаб ишлаб чиқарилиши зарурлигига қатъий ишонч билан қарамоқ лозим. Худди шу сингари биз ҳам микробларнинг номаъқул таъсиридан ҳаётимизнинг барча соҳаларида - турмушда ва ишлаб чиқаришда ҳимояланишни билишимиз керак. Зарарли микроорганизмлар озиқ-овқат ва целлюлоза-қоғоз саноати, электростанциялар ходимларига, қурувчиларга ва дарё ҳамда денгиз кемаларининг ҳайдовчиларига, ҳаттоки ҳавода парвоз қилаётганларга ҳам кўп ташвиш, нотинчлик келтиради. Халқ хўжалигининг бу кўринмас мавжудотлардан у ёки бу тарзда зарар кўрмаган соҳасини топиш, бизнингча, қийин бўлса керак. Масалан, темир

емирилиши (коррозияси) туфайли етадиган улкан зарарни эслаб кўрайлик. Бундай ҳолат бактериялар иштирокида ҳам амалга оширилиши тез-тез учраб туради. Маълум бўлишича, омборхоналарнинг бирида микроблар бир ярим йил давомида ярим миллион тонна олтингугуртли темир рудасини «еб қўйганки», бу ҳодиса озиқа танламайдиган бундай кўринмас мавжудотларнинг таъби ва иштаҳаси уларнинг шакли каби ранг-баранг, қолаверса, битмас-туганмас эканлигидан далолат бериб турибди. ХIX аср охири ва ХХ аср бошида турли мамлакатлар олимлари Пастер кашфиётига таяниб кенг миқёсда микроорганизмларни, аввало, турли касаллик қўзғатувчи микроорганизмларни излаб топишга киришдилар. Олимлар микроблар физиологияси ва ҳаёт фаолияти маҳсулотларини ўргана бошладилар ва кўринмас мавжудотлар оламидан биз учун фойдали бўлган маҳсулотларни синтезловчи турларини ажратиб олдилар. Секин-аста микробларнинг геологик ва биогеокимёвий жараёнлардаги улкан роли аниқлана бошланди. Кўринмас сон-саноқсиз «кимёгарларнинг» моддаларни тўхтовсиз бир турдан бошқасига ўзгартиришга доир табиатда олиб борадиган улкан ишлари ҳаётнинг гуллаб-яшнашига таъсир кўрсатар экан. Кўзимиз илғамайдиган санитарларнинг кенг кўламли улкан фаолиятисиз ер ва сув аллақачонлар ўсимлик қолдиғи, ҳайвон ва балиқ жасадлари билан тўлган бўларди. Ўсимликлар тупроқ ва ҳаводан керакли озиқ моддаларни ололмас, ҳайвонлар (шу жумладан, одам ҳам) ўсимлик озиқаси ва нафас олиш учун кислороддан маҳрум бўлар эди. Микробиологлар ютуқлари шунчалик улкан эдики, таниқли француз тарихчиси П.Таннери айрим муболағалардан ўзини тия олмай: «ХIX асрнинг сўнгги ўн йиллигида бошқа табиий фанлар тарихи бактериал кашфиётлар кўлами олдида бир мунча арзимас бўлиб кўринади», - деб эътироф қилган эди. ХХ аср ўрталарида А.А.Имшенецкий қайд этишича, фаннинг бу тармоғи тарихида «бўрон ва шиддат» даври, яъни «микроб овловчилар

фаолиятининг» ҳозирги кунгача давом этиб келаётган фаол босқичи бошланди. Ўзининг ташқи кўриниши, тузилиши ва кўпайиш усулига кўра, микроорганизмларнинг янги, ниҳоятда турли-туман шакллари аниқланмоқда. Масалан, учбурчак, юлдузсимон ҳамда узун кўп ҳужайрали бактериялар (симонсиеллалар - уларнинг тепа юзаси бўртиқ, пастки томони ботиқ) кашф этилди. А.А.Имшенецкийнинг таъбирича, 30-40 йил муқаддам, ҳатто энг тажрибали микробиологлар ҳам бундай янгича шаклдаги бактерияларни бор эканлигини шунчаки ҳаёлий гап деб ўйлаган бўлардилар. Янги турдаги микроорганизмларнинг кўплаб миқдордаги янги турлари яхши маълум бўлган туркум ва оилалар орасида ҳам қайд қилинган. Мана яққол мисол. 1944 йилда шуълали замбуруғларнинг бир тури - актиномицетдан тенги йўқ стрептомицин ажратиб олинди. Бу антибиотик узоқ йиллар мобайнида сил касаллигининг турли шаклларини даволаш учун асосий восита бўлган ҳамда ўпка, туляремия, буруцеллёз каби оғир касалликларни даволашда ҳам самарали ҳисобланган. Кўпгина мамлакатларда шуълали замбуруғларнинг янги турларини топиш билан антибиотик ишлаб чиқарувчиларни ажратиб олиш учун кенг қидирув ишлари бошлаб юборилди. Стрептомицин кашф этилгунча бор-йўғи 35 хил актиномицет маълум эди, ҳозир эса унинг юзлаб турлари аниқланган. А.А.Имшенецкийнинг фикрича, «бу каби турлар табиатда илгари ҳам мавжуд бўлган, бироқ уларни шунчаки билишмаган». Сўнгги йилларда фан-техника тараққиёти табиий фанларнинг, хусусан физикавий кимё, молекуляр биология ҳамда генетиканинг кўпгина оламшумул ютуқлари билан нишонланди. Бизнинг жонли табиат, унинг эволюцияси тўғрисидаги тасаввуримиз кенгайиб, чуқурлашиб, тобора ойдинлашиб бормоқда. Микроблар оламида янги, мутлақо кутилмаган "ғалати" ҳодисалар кузатилди. Бактерияларнинг атроф-муҳитга генлар чиқариб, ундан генлар ёки генлар блоки - дезоксирибонуклеин кислотаси

бўлакчаларини ютишлари маълум бўлди. Шу йўсинда микроорганизмларнинг бир-бирига яқин ва ҳатто бир-биридан анча узоқ бўлган турлари орасида илгари бизга номаълум бўлган ирсий ахборот алмашув усули амалга ошар экан. Бу ҳақда кейинчалик батафсил ҳикоя қиламиз. Ҳозирча биз табиатда мавжуд микроорганизмларнинг кўп бўлмаган турлари ва штаммларини экиб ўстиришни биламиз ва уддалаймиз. Кашф қилинган микроорганизмларнинг аксарият кўпчилиги бизнинг дўстларимиздир, муайян шароитда улардан кишилар манфаати учун самарали фойдаланиш мумкин. Эҳтимол, микроорганизмларнинг бундай фойдалилик нисбати ҳозирча бизлар учун номаълум бўлган турлари орасида ҳам бўлиши мумкин. Ахир, номаълум турлар олимларнинг фикрича, ҳозир маълумларидан бир неча марта кўпроқ. Бундай иттифоқчилар ва ҳайрли ёрдамчиларни излаб топиш ва уларни инсонга хизмат қилдириш - катта аҳамият касб этади. Оқсил ва бошқа биологик фаол моддаларни ишлаб чиқарувчи микроорганизмларнинг бизга маълум шакллари, турлари ва штаммларидан тиббиёт, қишлоқ хўжалиги ва саноатнинг турли тармоқларида, хусусан рангли, нодир металларни уларнинг заҳираси камбағаллашган ташландиқларидан ажратиб олишда ҳамда пестицид, гербицидларнинг тупроқдаги қолдиқлари, атроф-муҳитда тўпланган синтетик материаллар ва бошқа чиқиндиларни парчалаб юборишда «тўла қувват билан» фойдаланиш, албатта, муҳимдир.

Адабиётлар: 1. Панфилова Н.Е. Сут ва саломатлик. Тошкент- «Меҳнат» 1991й.124 б. 2. Регулятор ы роста растений /Под. ред. Г.С.Муромцева/ М., 1979. 3. Семихатова Н.М. Хлебопекарн ые дрожжи. М, 1980. 4. Готтиеалк. Метаболизм бактерий. М., 1982. 5. Егоров Н.С . Основ ы учения об ан т ибиотиках. М., 1986. 6. Ауэрман Л.Я . Технология хлебопекарного производства. М, 1972.

Похожие

Тирик организмларда биологик маромлар (ритмлар).

Бир ҳужайрали микроорганизмларнинг соддалиги ва мукаммаллиги

Метаболизм тушунчаси, тирик таналарни озиқланишига қараб бўлиниши. Ҳужайра унинг тузилиши

Жиловланган микроблар

Эволюцион гоялар тарихи. Берунийнинг эволюцион карашлари. Ламаркнинг эволюцион канцепцияси.