Бир ҳужайрали микроорганизмларнинг соддалиги ва мукаммаллиги - Биология - Рефераты

Бир ҳужайрали микроорганизмларнинг соддалиги ва мукаммаллиги

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

172.138671875 KB

Бир ҳужайрали микроорганизмларнинг соддалиги ва мукаммаллиги Режа: 1. Бир ҳужайрали микроорганизмлар 2. Микроб ҳужайралари қандай тузилган ва қандай ишлайди? 3. Эукариот ҳужайралар 4. Дастлабки кўп ҳужайралиларнинг пайдо бўлиши

Бир ҳужайрали микроорганизмлар Бир ҳужайрали микроорганизмлар улкан ҳаёт пирамидасининг асосини ташкил қилгани ҳолда, унинг чўққисини онгли мавжудот - инсон безаб туради. Микроблар ўзининг миқдори ва тез кўпайиш суръатлари бўйича барча бошқа организмларни бирга қўшиб ҳисоблаганда ҳам анча ошиб кетади. Микроблар ўзининг вазифаси бўйича ҳам тирикликнинг асоси, таянчи бўлиб хизмат қилади, чунки улар сайёрамизда моддалар алмашувининг муҳим бўғини, ёши жиҳатидан эса тирик мавжудотлар орасида энг қадимийси, ўтмишдоши, аждодидир. Ерда ҳаёт ривожланишининг айрим босқичларини тавсифлашга ҳаракат қиламиз. Бактериялар (шу жумладан, кўк-яшил сувўтлари) уч миллиард йилдан кўпроқ, бошқа сувўтлар ва замбуруғлар эса - миллиард йилдан буён мавжуд. Қиёслаш учун эслатиб ўтамизки, одамсимон маймунлар бундан 20 миллион йиллар илгари пайдо бўлишган ажралиб чиққан. Одамнинг ривожланиши учун қарийб икки миллион йил керак бўлган, бизнинг туримиз - онгли, фикрлайдиган одам ( homo sapiens ) «атиги» 30-40 минг йил илгари шакллана бошлаган. Демак, биологик жиҳатдан биз ҳали жуда ёшмиз. Ҳусусан, эволюция пиллапояларида энг қуйи поғонани эгаллайдиган бир ҳужайрали мавжудотларга нисбатан эса, айниқса, ёшмиз. Микроб ҳужайралари қандай тузилган ва қандай ишлайди? Улар бошқа тирик мавжудотларнинг ҳужайраларидан қандай фарқ қилади ва нимаси билан ўхшайди? Бу мавзуда кўпгина рисолалар, китоблар ёзилган. Бу - ажабланарли эмас. Ҳужайра, унинг ҳамма органеллаларининг нозик тузилиши, уларнинг вазифалари, эволюция давомида бу органеллалар қандай ўзгариб борган ва ўзларининг ўта мураккаб ҳамда маъсул хизмат вазифаларини қандай қилиб бажаришини очиб бериш - ҳаётнинг буюк сирларини очишга яқинлашиш демакдир.

Органеллалар ва органоидлар деб олий организмларнинг ихтисослашган органларидан фарқли ўлароқ, барча тирик мавжудотларда муайян вазифани бажарадиган ҳужайранинг ички таркибига айтилади. Органеллалар - ҳужайра ички бўшлиғини алоҳида бўлмаларга ажратувчи қобиғи ёки девори (мембрана) бўлиб, айрим мустақил тузилмаларни ҳосил қилади, хромосомалар - ирсий ахборотни ташувчи ва сақловчи, рибосомалар - оқсил синтез қилувчи фабрика, митохондриялар - ҳужайранинг барча ҳаётий жараёнларини энергия билан таъминловчи ва бошқалар. Ҳужайраларни ўрганишга оид фан ютуқлари ҳақида батафсил ҳикоя қилиш жуда мароқлидир. Бироқ бу - мазкур китоб доирасидан чиқиб кетади. Биз бу ерда саноат учун анча муҳим ва кенг китобхонлар учун қизиқарли бўлган ачитқи ва бактерия ҳужайраларининг тузилиши ва ҳаёт фаолияти хусусиятлари тўғрисида қисқача тўхталиб ўтамиз. Ушбу китоб саҳифаларида "ачитқи", "бактерия" сўзлари опа-сингил ёки эгизаклар сингари ёнма-ён келади. Бироқ ачитқи ва бактериялар мустақил яшайдиган ва микроскопик ҳажмда бўлган опа-сингил микроорганизмларга эмас, балки эгизак бўлмаган организмларга тааллуқлидир. Олимлар улар орасида катта фарқ борлигини ўринли таъкидлайдилар. Бактериялар микроскопик ва ачитқи замбуруғлардан ёшлари бўйича анча катта ва бу фарқ уларнинг анатомиясида ўзининг жиддий аксини топган. Органик дунёнинг ҳозирги қабул қилинган систематикасига кўра, бактериялар ва ачитқилар ҳужайра тузилиши бўйича бир-биридан кескин фарқ қилувчи икки хил тирик мавжудотлар оламига мансубдир. Бактериялар ва кўк-яшил сувўтлари - ядросиз, ҳали ядроси (кариоси) тўла шаклланмаган, протоплазманинг бошқа қисмларидан аниқ ажралиб турмайдиган прокариотлар оламига мансуб организмлар. Замбуруғлар, юксак ўсимликлар, барча сув ўсимликлари (кўк-яшил сувўтлари бундан мустасно) ва ҳайвонлар - эукариотлар оламига мансуб. Бу эса уларнинг ҳужайралари ҳақиқий ядрога эга эканлигини билдиради. Эукариотларнинг ядролари мембрана билан ўралган.

Прокариотлардан фарқли равишда эукариотларнинг ҳужайралари митохондрия, хлоропластлар (ўсимликларда) ва центриолалар (ҳужайра бўлинишида қатнашувчи) каби ажойиб органеллалардан ҳам иборат. Биз юқорида Ер юзида дастлабки тирик организмлар эҳтимол анаэроб бактериялар - прокариотлар бўлганлиги тўғрисида айтиб ўтган эдик. Бу оддий бир ҳужайралилардан анча юқори тараққий этган бир ҳужайралиларнинг, кейин эса кўп ҳужайрали мавжудотлар - эукариотларнинг ривожланиши учун миллиард йиллар ўтган. Ҳаёт эволюциясида бундай улкан сакрашнинг асосий тайёргарлик поғонаси қандай бўлган? Қачонлардир энг асов денгизлар ва океанларнинг зим-зиё сув қатламлари билан ўралган бағрида тирик организмлар пайдо бўлиб, теварак-атрофдан мўл-кўл озиқа моддаларни - аминокислоталар, нуклеотидлар, углеводлар, липидлар ва бошқа органик бирикмаларни топганлар. Бу ерда улар қаердан пайдо бўлишган? Улар ҳали ҳаёт нишонаси бўлмаган сайёрамизда қуёшнинг қудратли ултрабинафша нурлари ва момақалдироқ таъсири остида, аммиак, метан ва водородни атмосферада сув буғлари билан тўйиниши, кимёвий синтезланиши ва ёмғир билан океанларга тушиши натижасида миллион йиллар мобайнида тўпланган, деб фараз қилинади. Табиийки, дастлабки организмлар академик И.А.Опариннинг таъбири билан айтганда, «бирламчи олам қозонида» яшай туриб, таналари ривожланиши учун бу абиотик органик моддаларни (яъни, биологик йўл билан вужудга келмаган) парчалаб, бижғитиб энергия ва материалларини олганлар. Анча кейинроқ бундай энергия манбалари ва "қурилиш материаллари" қолмаган ёки етарли бўлмаган сув муҳити майдонларида бактериялар хемосинтез асосида анорганик моддалар - карбонат ангидриди, сульфатлар, нитратлардан фойдаланишга мослаша борганлар. Юз минг ва миллион йиллар давомида анаэроб бактериялар яшаш учун курашнинг янги сифат ва фаолиятларини ўзлаштириб олдилар, янги нафас олиш ферментларига эга бўлдилар, жумладан, нафас олиш ферментларига,

аввало улар биринчи порфирин - цитохромни синтез қилишни ўзлаштирдилар, кейин эса порфирин ҳалқасининг марказида темирни магний билан алмаштириб хлорофиллни ҳам синтез қилдилар. Ўшандаёқ фотосинтезга ўтиш мумкин бўлди ва қуёшнинг битмас-туганмас нури тирик организмларга хизмат қила бошлади. Улар ёрдамида сувни парчалаб, фотосинтезлайдиган бактериялар органик моддалар синтези учун зарур бўлган водородни ола бошладилар, молекуляр кислородни эса атмосферага чиқардилар. Эркин кислородли муҳитда яшашга мослаша бориб, айрим бактериялар кўк-яшил сувўтлари - цианеяларга айландилар. Цианеялар ҳам кўпая бориб атмосферани кислородга тобора бойита бошладилар. Бу камида уч миллиард йиллар олдин бўлган. Бизга маълум бўлган фотосинтезловчи цианеясимонлар ёшини Жанубий Африкадаги Фиг-Три формацияси қазилмалари тасдиқлайди. Атроф-муҳит таркибининг ўзгариши унда кислороднинг пайдо бўлиши, нафас олишда кислороддан фойдаланувчи, яъни озиқ моддаларни оксидлайдиган аэроб бактерияларнинг вужудга келишига сабаб бўлди. Бу ҳужайраларнинг барча ҳаётий жараёнлари учун қувват олишнинг энг улкан ютуғи эди ва бу уларнинг фаоллашуви учун янги-янги имкониятларни очиб берди. Бижғитиш жараёнида (анаэроб гликолизда) бир грамм глюкоза молекуласининг парчаланиши натижасида 58 килокалориягача энергия ажралиб чиқади, тўла аэроб оксидланишда эса - 686 килокалория энергия ажралади. Фарқи қарийб 12 марта! Ўз вақтида Пастер ачитқилар бир хил миқдордаги шакардан кислородли шароитда кислородсиз шароитдагига қараганда 20 марта кўп биомасса ҳосил қилишини аниқлаб берган эди. Табиат, албатта, озиқ моддаларни оксидлашдаги бундай жиддий устунликдан воз кеча олмас эди. Фотосинтезловчи кўк-яшил сувўтларнинг пайдо бўлиши, кейин аэроб бактерияларнинг вужудга келиши прокариот мавжудотларнинг ташкил топиши ядролилар дунёсининг вужудга келиши билан якунланди. Бу билан

Ер юзида ҳаёт тараққиётининг янги босқичига асос солинди ва эукариотлар пайдо бўлиши тарихи бошланди. Жонли табиатда симбиоз ҳодисаси кенг тарқалган бўлиб, бунда бир организм бошқа, ўзидан каттароқ ўзга турдаги организмга доимий яшаш учун жойлашиб олиши ва бири “хўжайин”, бири “ижарачи” бўлиб ҳаёт кечириши ҳар иккаласи учун ҳам катта фойда келтиради. Симбиозга бирмунча яққолроқ мисол - кавш қайтарувчи ҳайвонлар (айтайлик, қорамоллар). Уларнинг қизилўнгачида кўплаб бактериялар ва бошқа бир ҳужайрали организмлар яшайди ва ҳайвонларда овқат ҳазм бўлишига шароит яратади - уларсиз “хўжайин” (мол) яшай олмас эди. Шундай қилиб, олимларнинг эътироф этишларича, симбиоз бир қатор эволюцион ўзгаришларнинг асоси бўлиб, сайёрамизда ҳаёт тараққиёти учун ҳал қилувчи аҳамиятга эга. XIX ва XX асрлар чегарасида табиатшунос олимлар эукариот ҳужайраларнинг митохондриялари, хлоропластлари ва центриоли каби органеллалари айрим прокариотларга ниҳоятда ўхшашлигига эътибор бердилар. Бундай кузатув ўхшатишлар асосида биолог Р.Альтман, шифокор Ж.Уоллин, ўсимликлар физиологияси ва биокимёси бўйича йирик олим М.С.Цвет, профессор К.С.Мережковский, ботаник Б.М.Козо-Полянский, А.С.Фаминцин ва бошқа олимлар органеллаларнинг симбиотик келиб чиқишига оид фикрларни билдирганлар. Кейинроқ бундай фаразни электрон микроскоп ва молекуляр генетиканинг замонавий усулларидан фойдаланиб, ҳужайралар устида олиб борилган тадқиқотларига таяниб, биолог олим Л.Маргулис (АҚШнинг Бостон университети) ҳам эътироф этган. Эукариот ҳужайралар Эукариот ҳужайраларнинг симбиоз натижасида келиб чиққанлиги тўғрисидаги фаразни бизга яқин эукариотлар эволюциясининг жуда олис ва ниҳоятда сирли бўлган архей ҳамда протерозой геологик эраларига мароқли саёҳат қилишга имкон берадиган вақт машинасига ўхшатиш мумкин.

Бу воқеага қисқача изоҳ сифатида академик А.Л.Тахтажян томонидан таклиф этилган тавсифлар ва чизмалардан фойдаланишни лозим кўрдик. 2 1 1-расм. Эукариот организмларнинг вужудга келиши (симбиогенез чизмаси): 1 – микоплазмалар сингари тахминий прокариот амёбасимон организм; 2 – митохондрияли тахминий прокариот амёбасимон организм; 3 – митохондрияли, ҳўжайра мембранали ва хипчинли тахминий прокариот амёбасимон организм; 4 – содда эукариот организм; 5 – спирохетасимон бактериялар; 6 – аэроб бактериялар. Академик А.Л.Тахтажян олимлар фаразларини умумлаштирган, бойитган, уларнинг тадқиқотларини ривожлантирган ва воқеалар жараёнини юқоридаги расмда бирмунча яққол акс эттирган. Бу ҳодисани профессор Т.И.Тихоненко: «симбиогенез гипотезаларининг моҳияти шунга олиб келадики, гўё аллақандай қадимги амёбасимон организм ёнма-ён дайдиб юрган спирохетасимон бактерияларни ейишга чоғланади, бироқ ўлжага унинг тиши ўтмайди. Уни ютишга-ку ютибди, лекин ҳазм қила олмабди... Бунинг устига, спирохетасимон бактериялар амёбасимон мавжудотлар асирлигидан чиқа олмабди. Шунда беихтиёр келишув йўлини тутиб, бу ҳолатни эукариот ҳужайраси симбиози деб атала бошланибди. Симбиогенез умумий фаразлар нуқтаи-назарида ҳамда митохондрия, хлоропласт ва бошқа шу каби органеллалар асосида бир мавжудотнинг бошқа прокариот мавжудот билан тўйиб нонушта қилишга уриниши, амалга ошмаганлиги натижасида вужудга келган", - деб ҳазил тарзида шархлайди.

Маълумки, физиклар жиддий кишилар ва улар атом ядроси ва элементар заррачалар ўзаро таъсирининг қийин муаммоларига чуқурроқ киришсаларда ҳазиллашишни ҳам хуш кўрадилар. Ҳатто «Физикларнинг ҳазиллари» деб аталган китоб ҳам чиққан. Демак, самимий, беғараз ҳазилкашлик микробиологларга ҳам бегона эмас. Энди яна 1-расмга қайтамиз. Шундай қилиб, эукариот ҳужайрасининг пайдо бўлиши бир қанча симбиоз билан боғлиқ. I -сонли симбиоз - (амёба ёки микроплазмани эслатувчи) қадимги прокариот организм бўлиб, бир неча аэроб бактериялар билан бирлашган. Хўжайин ҳужайрасига ўрнашиб олган бу бактериялар муайян даражада ўз мустақилликларини сақлаб қолган ва митохондрияга - ҳужайранинг ғаройиб ички электр станциясига айланган. Митохондриялар етмишдан ортиқ фермент ва коферментлар ёрдамида аэроб нафас олиш (оксидланиш) энергиясини АТФ (аденозинтрифосфат) молекуласи энергиясига айлантиради. АТФ молекулалари, гўё аккумулятор каби митохондрияда ўзи жамғарган энергияни хўжайин ҳужайранинг исталган жойига у ерда керакли ишнинг бажарилиши учун етказиб беради. Натижада анаэроб хўжайин ҳужайранинг ўзи аэробга айланади, яъни ҳаводаги кислороддан фойдаланиш имкониятига эга бўлади. Бундай турдаги нафас олишнинг афзал томонлари хусусида айтиб ўтган эдик. Митохондриянинг аралашуви ҳаётий жараёнларнинг барча йўналишини, хўжайин ҳужайрадаги барча модда ва энергия алмашувини кескин ўзгартириб юборди. Оқибатда бошқа ихтисослашган органеллаларга ҳам эҳтиёж пайдо бўла бошлади. Икки қаватли мембрана билан ўралган (худди аэроб прокариотларга ўхшаш) митохондриялар дастлаб ўз чегараларини ва кейинчалик эса бошқа қолган протоплазмалардан ўзининг асосий команда пункти бўлган ядрони ажратиб олган. Сиртида хилма-хил ферментлар тўпланган мембраналар органеллаларни тақсимловчига, улар ўртасидаги йўлакларга ҳамда «электр узатиш тармоғига» айланган.

II -сонли симбиоз. Митохондрияси бўлган хўжайин ҳужайранинг устки томонига спирохетасимон ҳаракатланувчи бактерия ёпишиб олган. Эҳтимол, бу хўжайин ҳужайрада ядро пайдо бўлгунга қадар содир бўлган бўлиши ҳам мумкин. Спирохетасимон бактерия билан симбиоз икки баравар фойдали бўлган. Биринчидан, ҳужайра хипчинга (ёки хипчинларга) эга бўлиб, бу унга чаққонлик ва суюқ муҳит шароитида тез ҳаракат қила олиш қобилиятини берган. Иккинчидан, хипчиннинг асоси-базаль доначалари ёки хипчин ҳаракатини бошқарувчи кинетосома, афтидан, ҳужайра бўлинишида иштирок эта бошлаб, центриолга айланган, бу эса митотик веретенонинг вужудга келишига сабаб бўлган. Кейинчалик қадимий амёбасимон прокариотнинг митохондрия, ҳужайра мембранаси ва хипчин билан жуда узоқ вақт давомида такомиллашуви жараёнида уларда ядро ҳосил бўлган ва шу тарзда содда эукариот ҳайвон организми пайдо бўлган. Бу содда ҳайвондан эса эукариотларнинг уч туркуми - кўп ҳужайрали ҳайвонлар, замбуруғлар ва ўсимликлар пайдо бўлишининг асосий йўллари 2- расмда келтирилган чизмада яққол кўрсатилган. Бу чизмага батафсил тўхталмасдан, бевосита кейинги ҳикоямиз билан боғлиқ бўлган икки муҳим ҳолатни қайд этишни истардик. Микробиология саноатида кўп тоннали маҳсулот ишлаб чиқаришда турли хил ачитқилар ва моғор замбуруғларидан фойдаланилади. Бу микроскопик жониворларнинг барчаси аввал тубан ўсимликлар тоифасига тааллуқли бўлган.

Ҳозирда эса чизмада келтирилганидек, содда ҳайвонларнинг аждодлари деб тан олинади. 5 3 2 - расм. Эукариот организмлар эволюцияси . 1 - содда ҳайвонлар; 2 – замбуруғлар; 3 – кўп ҳужайрали ҳайвонлар; 4 – тубан ўсимликлар; 5 – олий ўсимликлар; 6 – кўк-яшил сувўтлар; 7 – кўк-яшил сувўтларининг бир ҳужайрали ҳайвонларда жойлашуви. Бу содда ҳайвонлар ва кўк-яшил сувўтлар симбиозининг ҳосиласи сифатида Ер ва Қуёш, жонли ва жонсиз табиат ўртасида воситачи ўсимликлар пайдо бўлди. К.А.Тимирязев ўсимликларни осмондан оловни ўғирлаб одамларга берган ҳақиқий Прометейга ўхшатади. Ўсимлик хлоропластларида кечадиган фотосинтезнинг сири симбиогенез фаразига кўра - бир ҳужайрали ҳайвонларда жойлашиб олган кўк-яшил сувўтларидир. Улар Н.С.Мережковскийнинг ёзишича, ўзлари учун янги муҳитга ва янги «кичик яшил қуллар» ролига мослаша олдилар. «Яшил қуллар» қуёш нури энергияси ёрдамида карбонат ангидрид ва сувни пировард натижада сайёрадаги барча тирик мавжудотни овқат билан таъминлайдиган органик моддага айлантирувчи хлорофиллга эга бўлди. Ҳаёт тараққиётининг бундай манзараси дунёнинг моддий бирлиги, оддийдан мураккабга томон соддароқ шаклларнинг анча юқори даражада ташкил топган организмлар томон тўхтовсиз ҳаракатланишидан,

прокариотларнинг эукариотлар билан, барча тирик мавжудотлар дунёсининг бир-бирлари билан ички чамбарчас боғлиқлигидан дарак беради. Дастлабки кўп ҳужайралиларнинг пайдо бўлиши Дастлабки кўп ҳужайралиларнинг пайдо бўлиши ҳаёт тарихида йирик ҳодиса бўлди. Бу йўлда зарур тайёргарлик босқичи сифатида бир ҳужайралилар колониясининг вужудга келиши бўлган. Колониялар ҳали бутунлай тугамаган жинссиз кўпайиш натижаси сифатида осонгина вужудга келади, ҳужайралар бўлиндилар, лекин тарқалиб кетмадилар. Бу мавзудаги кўпгина тадқиқотларни умумлаштира бориб, биология фанлари доктори М.М.Камшилов «Биосфера эволюцияси» китобида шундай деб ёзади: «Даставвал колониялар таркибига кирувчи ҳужайралар ўхшаш бўлган. Кейин эса овқатни қабул қилувчи, ҳаракатни таъминловчи, кўпаювчи ҳужайралар вужудга келиб, ҳужайраларда меҳнат тақсимотининг табақаланиши бошланган». Кўп ҳужайралига ўтишга уриниш ҳайвонларнинг бир-бирига қариндош бўлмаган турли гуруҳларида аниқланган. Уларнинг ҳосил бўлиш усуллари ҳар хил гуруҳларда турличадир. Бошқача айтганда, тириклик ташкил бўлишининг бу янги шаклига ўтиш бирор-бир бахтли тасодиф натижасини ўзида акс эттирмайди. У кўп сонли ва кўп қиррали уриниш ва табиий танланишнинг самарали якунидир. Унинг натижасида шаклларнинг кенг доираси: содда бир ҳужайрали ва содда кўп ҳужайрали споралари бўлган айрим споралилар, колонияли организмлар, кўп ҳужайралилар, ёки метазоа пайдо бўлган. Нима учун бактериялар ва кўк-яшил сувўтлар эукариотларга айланмаган? Прокариотлар ҳозирги кунда барча реликтлар каби асосан, Ерда ҳаётнинг пайдо бўлиши давридаги ўзига хос хусусиятларни сақлаб қолганлиги учун шундай бўлганми? Нима учун бактериялар миллиард йиллар ўтса ҳам, Илья Ильф ёзганидек, тараққий этиб кучукдай катта бўлмаган, ёки Л.Маргулис ва А.Л.Тахтажяннинг чизмасидагидек ҳайвонот оламининг тимсоли қилиб олинган қуёнчалар даражасигача етиша олмаган. Хўш, бактериялар ва бир

ҳужайрали эукариотлар, масалан, ачитқилар эволюциянинг узоқ асрлар мобайнида бир ҳужайралиларни кўп ҳужайралилардан ажратиб турувчи чегарадан ўта олмаганлигининг сабаби нимада? Академик В.Г.Афанасевнинг таъбири билан айтганда, табиат ва жамият тараққиёти диалектикаси қонуниятларидан бири шундаки, «эски тизим ўрнига келган ҳар қандай янги тизим олдингисидан сифат жиҳатидан фарқ қилибгина қолмай, балки кўп холларда унинг акси ҳам бўлиб чиқади». Эукариотлар пайдо бўлганиданоқ прокариотлар ўрнини эгаллай олмади, балки уларга қўшилиб барча ҳаёт тизимини мураккаблаштириб юборди. Шу каби кўп ҳужайрали организмлар ҳам бир ҳужайралилар ўрнини боса олмасдан, балки улар билан ёнма-ён яшаб, ўз навбатида бутун тириклик оламини мураккаблаштирдилар. Эукариотлар (бир ҳужайралилар ва кўп ҳужайралилар) ўзларининг анчагина такомиллашган тузилишлари туфайли янги хусусият ва қобилиятга эга бўлиб, озиқа манбаи ва яшаш жойи учун ўз аждодлари билан олиб бораётган абадий рақобатли курашдан чиқдилар. Бироқ янги яшаш муҳитини эгаллаб, бу организмлар уни секин-аста ўзгартирдилар ва анча содда тузилган узоқ аждодлари учун уни мушкул, танг ҳолатга келтирдилар. Шундай қилиб, эукариотлар, эҳтимол, кўплаб миллион йиллар ўтгач кўп ҳужайрали организмлар ҳам жадал ривожлана бориб, М.М.Камшиловнинг фикрича, прокариотлар ва бир ҳужайралиларнинг ана ўша тарздаги ривожига сўнгги эволюция жараёнида тўсиқ бўлдилар. Бироқ, биз кўриб ўтаётган фикрлар кўп қиррали ва мураккаб ҳодисаларнинг фақат бир томони, холос. Унинг яна бошқа муҳим томони ҳам бўлиб, уларнинг ўзаро алоқадорлиги ва чамбарчас боғлиқлигини ҳисобга олмасдан туриб, қўйилган саволга аниқ жавоб олиб бўлмайди. Масалан, Г.А.Заварзиннинг ёзишича, бактериялар Ерда бошқа организмларга мослашиб олганликларидан қатъий назар яшашга мослашганликлари учун ҳам мавжуддир ва Ерда ягона истеъмолчи бўлган бу бактериялар барча протерозой эраси даврида ўзини исботлаган. Демак, улар олий

организмларсиз ҳам яшай оладилар. Унинг тескариси эса тўғри бўлавермайди, олий организмлар бактерияларсиз Ерда яшай олмайдилар, чунки «биогеокимёвий даврлар тузатиб бўлмас даражада бузилади». Организм эволюцион тараққиётининг ҳаёт шароитига зарурий даражада боғлиқлигига оид қонуниятларни назардан қолдириш асло мумкин эмас. Бактериялар ва ачитқилар улар яхши мослашиб олган шароитдагина мавжудлар ва ривожланадилар. Улар анча юқори тараққиётдан ўзлари учун қандай фойда олишлари мумкин? «Агар бундан ҳеч бир фойда бўлмаса, - деб кўрсатади Ч.Дарвин, - у ҳолда бу шаклларни табиий танланиш бутунлай ўзгартирмайди ёки улар жуда заиф даражада ўзгаради ва уларнинг бу даражадаги тараққий этганлиги узоқ йиллар давомида сақланиб қолади». Бундай ҳолатнинг асосий сабаби қилиб Ч.Дарвин, «юқори тараққий этган организм жуда оддий ҳаётий шароитда ҳеч қандай хизмат кўрсата олмас, балки, ўзининг мўртлиги оқибатида умидсизлик ва бузилишга дучор бўлиб, ножўя хизмат кўрсатган бўлар эди», - деб давом эттиради. Шу сабабдан, эҳтимол бактериялар бактериялигича қолиб, ит ёки қуён даражасигача ўзгармаган. Негалиги аён. Чунки эволюцион тараққиётнинг барча саволларига ҳозирги кун фани ҳали батафсил жавоб бера олмайди. Аммо бу, албатта, архей ёки протерозой давридаги бактериялардан фарқи йўқ, деб бўлмайди. Ҳозирги кунда мавжуд бўлган бактериялар учун ҳам жонли табиатда амал қиладиган ўзгарувчанлик, яшаш учун кураш, ирсият каби умумий қонунлар тааллуқлидир. Прокариотлар эволюцияси эукариотларга қараганда бошқа йўлдан борди, бир ҳужайрали эукариотлар эволюцияси эса - кўп ҳужайралиларга қараганда бошқача кечди. Маълумки, касаллик қўзғатувчи бактериялар антибиотик ва синтетик дорилар таъсирига, яшаш шароитининг ўзгаришига мослашиб, тез ўзгаради. Инсоният яқин ўтмишида тўқнаш келган вабо вирусининг ўша вақтдаги янги шакли тўғрисида эслатиб ўтишнинг ўзи кифоя.

Бу ҳақда 1973 йил январида Луи Пастер туғилган куннинг 150 йиллигига бағишланган тантанали мажлисда олимлар айтиб ўтган эдилар. Бактериялар эволюцияси давом этмоқда, унинг суръати (авлодлар алмашувининг қисқа муддатига кўра) жуда юқори. Тиббиётнинг микробиология, вирусология, эпидемиология каби соҳалари мутахассислари микроорганизмларнинг касаллик қўзғатадиган янги шакллари пайдо бўлишини олдиндан хушёрлик билан кузатиб борадилар. Уларнинг мақсади - касаллик қўзғатувчи микробларни ўз вақтида аниқлаш, унга қарши курашда фойдали воситаларни топиш, инсониятни ундан ҳимоя қилишдир. Саноатда фермент аппаратларида ҳар лаҳзада миллиардлаб кўпаядиган ачитқилар ва бошқа микроорганизмлар табиатда эркин яшайдиган бир ҳужайралилар авлоди саналади. Микробиология саноатида мамлакатимиз тупроғидан ажратиб олинган «ёввойи штаммларнинг энг фаолларидан», қолаверса бошқа юртлардан олиб келинган турлардан кенг фойдаланилади. Бу «ёввойи штаммлар» аждодлари қийин табиий шароитда яшаган. Улардан тўхтовсиз равишда навбат билан (озиқа етарли бўлганда ҳар 20-30 минутда) янги-янги авлодлар пайдо бўлади. Юз миллион йиллар ичида уларнинг сони қанчага етган экан? Эҳтимол, буни энг замонавий электрон ҳисоблаш машинаси ҳам ҳисоблаб чиқишга қийналса керак. Бу митти мавжудотларнинг миллиардлаб авлодлари қандай балою офатларни бошдан кечирган ва уларга қандай чидаган экан! Уларни ёзда қуёшнинг жазирама нурлари куйдириб, қишнинг қаҳратон совуқлари музлатгандир... Ҳаёт учун бешафқат курашда омон қолиб, мисли кўрилмаган қийинчиликларга чидам бериб тобланган энг яхши тараққий этган организмларгина авлод қолдиришга лаёқатли бўлган, улар сақланиб қолган ва аждодлардан олган ҳужайралардан кўпайганлар ёки ўзлари ўзгарувчанлик туфайли организмнинг тўсатдан келиб чиққан ноқулай шароитларида ҳам

ҳаётий мувозанатни сақлаб қолишга имкон берувчи мослаштирувчи нозик механизмларни ишлаб чиққанлар. Ташқи шароитга мослашмаган миллиард-миллиард организмлар халок бўлган, мослашиб анча такомиллашган организмлар эса янгидан авлод бераверган. Ҳужайра барча аъзоларининг яхшиланиши асрлар бўйи доимий равишда давом этган, табиий танланиш жараёнида организмда керакли ва фойдали майда ўзгаришлар сақланиб қолган: ҳар бир ҳужайра ички тузилишидаги кўз кўриб, қулоқ эшитмаган механизмлар ва фаолиятлар сайқалланиб, янги фойдали хоссалар ишлаб чиқилган, модда алмашувининг янги қирралари тобора такомиллашаверган. «Геологиянинг далолат беришича, инфузориялар ва илдизоёқлилар энг содда шаклларининг айримлари, биз уларни ҳозирда қандай билсак, ниҳоятда узоқ давр мобайнида ўшандайлигича сақланиб қолган. Бироқ ҳозирги кундаги мавжуд тубан шаклларнинг кўпчилиги органик ҳаётнинг илк палласиданоқ ҳеч бир илгари силжимаганлигини тахмин қилиш ниҳоятда енгилтаклик бўлар эди. Чунки бундай организмларни ўрганувчи ҳар бир табиатшунос уларнинг ҳайратомуз, ажойиб ва ўзига хос тузилишидан лол қолган». Буюк Дарвиннинг бу сўзларини ҳеч иккиланмай, ҳозирги микроорганизмларга нисбатан ҳам айтиш мумкин. Микроб ҳужайраси қанчалик кичик бўлмасин, у атроф муҳит билан доимий равишда модда ва энергия алмашиб турадиган мураккаб очиқ жонли системани акс эттиради. Бу миттигина организмга табиат ҳаётнинг барча уйғунлигини инъом қилган ва унда ақл бовар қилмайдиган биокимёвий, биофизикавий ва бошқа мураккаб жараёнлар кечади, атроф-муҳитдан зарур озиқ моддалар олиниб, улар таркибий қисмларга парчаланади ва фойдалиси ўзлаштирилади, энергия ютилади ва ҳайрон қоларли даражада тежаб сарфланади, моддалар молекулаларини ажратувчи ва тўпловчи кўплаб конвейерлар тўхтовсиз ва ўзаро келишиб ҳаракат қилади, турли хил оқсиллар, жумладан, кўплаб

ферментларнинг ҳар бири қатъий белгиланган таркиби, шакли ва вазифасига кўра синтезланади, ҳужайранинг ички таркиби, қисмлари вужудга келади, оддий диффузия қонуни бўйича ҳужайра ичига ташқаридан кириб қолган ёки модда алмашуви жараёнида вужудга келган ҳужайра учун зарарли бўлган моддалар ташқарига чиқариб юборилади ёки ўтиб бўлмас парда билан ўралади, ташқи шароитнинг ўзгаришига оид ахборот қабул қилинади ва тезликда баҳоланиб, ҳужайранинг синтезлаш ва бошқа органлари фаолиятига тузатиш киритилади, ҳолатни яхшилашга қаратилган ўзига хос жавоб реакцияси амалга оширилади ва ниҳоят, бўлиниш, янги ҳаёт пайдо бўлишига оид дастур аниқ ва ўз вақтида бажарилади. Ҳаёт даври - микроб ҳужайрасининг туғилиши, ривожланиши, ўсиши ва бўлиниши - ҳаддан ташқари тор, дақиқалар шунчалар зички, ҳар қандай номақбул шароит ҳалокатга олиб келиши мумкин. Модда алмашуви жараёни ҳужайрада шунчалар тез кечадики, унинг механизми аниқ ва бехато ҳаракат қилиши керак. Буюк олимлардан бири тирик мавжудотларни тирик автомат деб атаган эди. Бироқ бизнинг автоматлаштирилган асримизда ҳам микроб ҳужайрасини ўрганишнинг замонавий усуллари электрон техника ижодкорларининг бевосита иштирокларида такомиллашиб, янада мукаммаллашиб бораверади. Бу ерда ўта мураккаб биофизикавий, биокимёвий ва генетик жараёнларнинг барча босқичлари шу қадар аниқ бошқариладики, бунга фақат қойил қолиш мумкин. Масалан, инсон ва кўплаб ҳайвонлар ичагида яшайдиган ичак таёқчаси - эшерихия колини олайлик. Унинг катталиги узунасига икки, энига эса бор йўғи 0.08 микрометр. Бу митти организмда беш-олти минг турли хил кимёвий бирикмалар тўхтовсиз вужудга келади ва ўзгариб туради, қарийб уч минг турдаги турли хил оқсил, қарийб минг хил нуклеин кислоталари пайдо бўлади ва ўзгариб туради. Агар бунга ҳар бир оқсил молекуласи ўз навбатида аминокислоталарнинг камида мингта қолдиғидан иборатлигини ва ҳар бир нуклеин кислотаси кўп миқдордаги нуклеотидлардан таркиб топганлигини ҳисобга олсак, у ҳолда, бу ерда ҳаётнинг қай даражада қайнаши, биологик

жараёнларнинг шиддати қанчалик юксаклиги ҳамда бошқарув тизимининг қанчалик бенуқсон эканлиги равшан бўлади. Микроб ҳужайраси - ўзининг микрокоинот тик чўққиларига парвоз қиладиган ва чексизлик қаърига қулаб тушиш билан даҳшат соладиган, ҳалокатлар бўлиб турадиган бутун бир оламига, қайноқ ҳаёт дунёсига эга. Умуман, бу ажабланарли эмас, ахир ҳаёт - маълум бўлган барча материя тараққиёти даражасининг энг юқори чўққисидир (биз бу ерда инсоният тараққиёти билан боғлиқ бўлган олий ижтимоий тараққиёт даражасини ҳисобга олмаяпмиз). Табиат бўшашган, заифларга нисбатан шафқатсиздир. Асрлар давомида ҳужайрани чидамли қилиш, чексиз душманлар қиришига имкон қадар тўсиқ қўйиш усуллари ишлаб чиқилди. Улар ҳужайрани ўраб олиб, қулай пайт келди дегунча, микроорганизмга ташланадилар, уни ютиб юборишга, ундаги ҳар қандай фойдали нарсани овқат сифатида истеъмол қилишга жон-жаҳди билан интиладилар. Эволюциянинг узоқ йўлларида айрим турдаги микроблар ўта оғир шароитларда ҳам ўз ҳаётларини ҳимоя қилишнинг ажойиб шаклини ишлаб чиққанлар. Агар атроф-муҳитда етарли миқдорда озиқ моддалар бўлмаса ёки бу ерда бирор-бир сабаб билан ҳужайранинг ўзи томонидан ишлаб чиқарилган ва унга зарарли бўлган заҳарлар ва чиқиндилар тўпланиб қолса, у спораларни ҳосил қилади. Ҳужайра ўлмайди. Барча оқсил, ундаги зарур барча таркибий қисмлар қуюқлашади, зичлашади, сувини қочириб бир неча баробар қуюқлашади ва зирх каби мустаҳкам ва барқарор кўп қаватли қобиқ ичига яшириниб олади. Спора бу кўринишида душманда қизиқиш уйғотмайди, чунки уни ҳазм қилиш ва ўзлаштиришнинг иложи йўқ. У фақат ташқи кўриниши билангина жонсизга ўхшайди. Унинг ҳаёти сақлаб қолинган, бироқ консерваланган ҳолда қайноқ фаолиятдан осойишта ҳолатга ўтган, у ухламоқда. Бу туш номаълум муддатгача узоққа чўзилиши, соатларга ва йилларга, ҳатто юз йилларга ҳам чўзилиши мумкин. Фақат

қачонки ташқи шароит яна мўтадиллашса, спора ўсади ва ҳужайра ўз ҳаётий фаолиятини тиклаб олади... Микроорганизмлар ҳаёт жараёнининг тузилиши ва уйғунлашгани ҳужайранинг тузилиши ва уйғунлигисиз мумкин бўлмасди. Микроскоп техникасидан фойдаланишнинг такомиллашиб бориши (катталаштириш даражасининг ўсиши, олинадиган тасвир сифатининг ошиши) билан микроб ҳужайрасининг соддалиги тўғрисидаги тасаввурлар тобора ўтмишга чекина бошлади. Нур ёрдамида ва кейинчалик электрон микроскоплар орқали олимларнинг астойдил ва тиришқоқлик билан ўтказган тадқиқотлари натижасида равшан бўлдики, микроб ҳужайраси бошқа юксак ўсимлик ва ҳайвон ҳужайраси каби мураккаб тузилишга эга экан. Нафақат ҳужайралар, балки уларнинг мўъжазгина органоидлари (ёки органеллалари) ҳам унчалик содда бўлмаган тузилишга эга бўлиб, ҳаётий муҳим бўлган муайян вазифаларни бажаришга аъло даражада мослашган. Олимлар замонавий физикавий ва кимёвий нозик тадқиқот усулларини қўллаб, ҳар бир ҳужайра ички тузилишининг роли ва фаолияти тўғрисида кўпгина янгиликларни билиб олдилар. Маълумки, диалектик материализм таълимотига кўра атрофимизни ўраб турган табиат тўғрисидаги барча тасаввурларимиз нисбийдир. Микроблар тўғрисида гап кетганда шуни айтиш мумкинки, уларни атом сингари ўрганиш мумкин ва шу билан бирга бир бутун микроб ҳужайраси ва унинг ҳар қайси органелласи битмас-туганмасдир. Ҳар йили фан тараққиётининг ҳар қайси босқичида микробларнинг ички тузилишига, органеллалар қурилишига, мембраналар ва ҳужайраларнинг бошқа элементларига оид кашфиётлар қилинмоқда, уларда кечадиган физикавий ва кимёвий жараёнлар янада аниқроқ ўрганилмоқда, микроблар, ўсимликлар, ҳайвонлар ва вирусларнинг ҳужайралари ўртасидаги алоқа шакллари ва уларнинг ўзаро таъсирлари ҳақидаги янада янги аниқ маълумотлар олинмоқда.

Тирик модда оғирлиги бўйича эукариотлар ҳужайраси прокариотлар ҳужайрасидан ўртача бир неча юз марта каттадир. Бунга ажабланмаса ҳам бўлади, ахир эукариотлар ҳужайраси (шунингдек, кўз билан кўриб бўлмайдиган ачитқи ҳужайралари) таркибига турли туман органеллалар киради ва улар бактерияларда бундай ривожланган ҳолатда бўлмайди. «Собиқ бактериялар» - митохондрияларни эсга олайлик, уларнинг бир нечтаси эукариотлар ҳужайраси ичида зўр бериб ишлайди, ҳатто бу ғаройиб электр станциялари учун кўп ҳаётий худуд керак ҳам эмас. Яқин-яқинларгача ачитқилар ҳақида жуда содда бир ҳужайрали тузилишга эга деб гапиришарди. Микробларнинг йирик билимдони, биология фанлари доктори В.И.Бирюзованинг «Микроорганизмларнинг мембранали тузилиши» деган китобидан олинган (3-расм) ачитқилар ва ҳайвон ҳужайра тузилишига оид қиёсий чизмасига бир назар ташланг-а. Ушбу чизма ачитқи ва анча катта бўлган ҳайвон ҳужайраларининг ўхшашлигини яққол кўрсатиб турибди. 3-расм. Ачитқи (чапда) ва ҳайвон (ўнгда) ҳужайралари тузилишининг қиёсий чизмаси. Барча ҳайвон ҳужайраларига хос ва ҳужайра таркиби органеллалари сўнгги йилларда ачитқилар ҳужайраларида ҳам аниқланди. Улар ҳар иккала ҳолда ҳам қарийб бир хил ҳаракат қилади. Уларни бирлаштирувчи умумийликни таъкидлаш билан, эволюцион тараққиётнинг турли даражаларида бўлган организмлар ҳужайраларини яқинлаштирувчи ҳолатни қайд этамиз. Пировард натижада биз уларнинг қадим ўтмишда умумий бир аждоддан келиб чиққанлигидан далолат берувчи

ҳолат билан бу ҳужайралар ўртасида сифат жиҳатдан жиддий фарқ борлигини ҳам унутмаймиз. Ҳар қандай қиёслаш шартли, албатта. Ҳеч бир юксак ҳайвон организми аслида чизмада тасвирланганидек аниқ кўрсатилган ҳужайра каби бўлмайди. Буни эҳтимол ачитқи ҳужайраси хусусида ҳам айтиш мумкин. Тез-тез ўзгарувчан ҳаёт шароитининг ўзи худди шундай жадал ўзгаришларни, ҳужайра таркиби ва ички тузилиши фаолиятида қайта қуришни талаб қилади. Табиатда қотиб ёки тўхтаб қолган ҳеч нарса йўқ. Тўхташ ўлим билан баробар. Кўп ҳужайрали организмларда ҳужайралар ихтисослашган бўлади, улар ўзларининг шахсий, такрорланмас белги ва хусусиятларига эга, бошқа кўпгина ҳужайралар билан чамбарчас алоқада бўлади ва бир-бирига боғлиқ бўлиб, ўзи ҳам бошқаларига анча таъсир кўрсатади. Ҳар бир орган ҳужайраси муайян ва қатъий чекланган вазифани бажаради. Айтайлик, буйрак ҳужайрасининг "вазифаси ва мажбуриятлари" кўз, мушак ёки юрак ҳужайрасиникидан мутлақо бошқача ҳамда бажарадиган вазифаси ҳам ҳужайранинг алоҳида қурилиши, ички ташкилий жиҳатлари билан боғлиқдир. Мия ҳужайрасининг тузилиши ва ишлаши кўз ёки жигар ҳужайрасиники каби бўлмаслиги керак. Бундай ихтисослашган ҳужайралардан асосан бир-биридан айрим-айрим, батамом мустақил яшайдиган бир ҳужайрали мавжудотлар - микроорганизмлар ҳужайраси кескин фарқ қилади. Ҳайвон мия ҳужайраси ўзи ҳақида, масалан, озиқ-овқат моддалари ва нафас олиш учун кислород билан ўзини таъминлаши тўғрисида ғам емаса ҳам бўлади. Унинг учун осон бўлмаган бу ишни бошқа кўпгина ҳужайралар - овқат ҳазм қилиш, нафас олиш, қон айланиши каби органлар ҳужайралари зиммасига юкланган бўлади. Бир ҳужайрали организмлар яшаши учун олий организмлар ихтисослашган ҳужайраларининг асосий вазифаларини ёлғиз ўзи бажаришга мажбур. Табиийки, бир ҳужайрали организм (агар у хўжайин организмнинг тайёр қони ёки суюқлигини ичиб яшайдиган паразит бўлмаса) универсал

ички тузилишга, эволюцион тараққиётнинг анча юқори босқичида бўлган организмларнинг ихтисослашган ҳужайралари маълум даражада универсал ички тузилишга ва эҳтимол, керак бўлмаганлиги туфайли йўқотган сифатларга эга бўлиши керак. Шундай қилиб, ўн ва юз миллион йиллар муқаддам микроорганизмлар яшаш учун кураш жараёнида ҳозирги кунда бизни ҳайратга соларли даражада мақсадга мувофиқлик, соддалик ва ички тузилишида барча тузилмаларининг ишлашида мукаммалликни талаб қилди. Кейинчалик фаннинг тирик табиатнинг чуқур қатламларига кириб бориши унинг кўпгина ҳайратланарли ва кутилмаган қирраларини намоён этди. Бу эса аввало қандайдир тирик молекулалар тузилиши, улар дунёга келишининг энг нафис ва жинсий жараёнлари, ўзаро алоқаси ва ўзгаришида кўринади. Демак, энг муҳим ҳаётий ҳодиса - оқсил ва нуклеин кислоталари синтези, ирсий ахборот узатиш, энергия ўзгариши ва ҳоказолар - микроблар, ўсимликлар ва юксак мавжудотлар ҳужайраларида деярли бир хил тарздаги биокимёвий ва биофизикавий механизмлар ёрдамида амалга оширилади. Дарҳақиқат, инсон организмидаги тахминан беш миллионтача ҳар хил оқсиллардан биронтаси ичак таёқчалари таркибидаги уч минг турли хилдаги оқсиллардан биронтаси билан, ҳатто бу оқсиллар ўхшаш функцияларни бажарса ҳам, айнан бир хилда эмас. Ҳар бир организмнинг ҳужайра оқсили ўзиники, улар ўзига хос, такрорланмас даражада индивидуалдир. Улар барчасининг молекуляр асоси бирдир. Маълумки, оқсиллар асосан, 20 хил турли аминокислоталардан, нуклеин кислоталари эса 4 хил нуклеотидлардан ташкил топади. Шундай қилиб, бактериялар, ачитқилар ва юксак ўсимлик ва ҳайвонлар аминокислоталари ва нуклеотидлари кимёвий таркиби ва тузилишига кўра мутлақо бир хилдир. Айтиш мумкинки, бактериялар ва ачитқиларнинг лизин ва треонин каби аминокислоталари ҳайвонлар, шу жумладан, одамлар лизини ва треонинидан ҳеч бир фарқ қилмайди. Масалан, ҳайвонлар озиқаси ёки одам озиқ-овқатида

лизиннинг етишмовчилиги ўрнини бактерия ва ачитқилар лизини билан тўлдириш мумкин. Шунингдек тубан ва юксак организмлар учун умумий бўлган аминокислоталар ва нуклеотидлар каби В гуруҳи витаминлари ҳам умумийдир. Бу витаминларсиз оқсил синтезини тартибга солувчи мураккаб генетик тизим фаолиятини, модда ва энергия алмашувининг барча жараёнларини тартибга солувчи ферментлар нормал фаолият кўрсата олмайди. Айнан шунинг учун микробиология саноати микробиологик синтез асосида ишлаб чиқарадиган оқсил моддалар, аминокислоталар, витаминлар, ферментлар ва биомолекулалар катта физиологик фаолликка эга ва ўзида универсал «қурилиш блокини» акс эттирган бўлиб, қарийб барча тирик мавжудотлар учун бир хилда яроқлидир. Биз ҳозиргача биополимер молекулалар, прокариот ҳужайралар ва эукариот организмлар хусусида сўз юритдик. Бироқ биологик тадқиқотлар бу чегаралар доирасидан анча четга чиқади. Ахир тирикликнинг бундай ташкилий даражаси ҳаёт тизимининг барча жилосини кўрсата олмайди. Бир ва кўп ҳужайрали организмларни ўрганиш муқаррар равишда унинг турларини, кейин эса популяцияларини, яъни ушбу турнинг бирликлари ўртасидаги ўзаро алоқадорликни тадқиқ қилишга олиб келади. Популяцияни унинг бошқа турдаги, ўша яшаш шароитида ва ўз мажмуи билан биоценозни ташкил қилган бошқа популяциялар билан ҳар томонлама алоқаларини аниқламай, ўрганишнинг иложи йўқ. Ушбу худудда яшайдиган, бир-бири билан ва атроф-муҳит билан ўзаро алоқада бўладиган популяцияларни тадқиқ этиш шундай амалга оширилади. Биз бу ерда популяциялар ва биоценозларнинг фақат микробларнинг ҳаёт фаолияти билан бевосита боғлиқ бўлган хоссаларигагина тўхтаб ўтамиз. Табиатдаги ҳар қандай ҳамкорликнинг тирик мавжудотларни ҳаракатга келтирувчи асосий (бироқ ягона эмас) куч озиқ-овқат ва худуд учун доимий курашдан иборат.

Сайёрамиз барча аҳолисининг трофик (озиқ-овқат) занжири ўсимликлар ва микроорганизмлардан бошланади. Улар ўз навбатида фотосинтез ёки хемосинтез натижасида маҳсулотга айланади, оддий минерал моддалардан қуёш нури ёки кимёвий бирикмалар билан янада бой энергия манбаи бўлмиш мураккаб органик бирикмаларни ҳосил қиладилар. Озиқ-овқат занжири ўсимликхўрларни ҳам ўз ичига олади. Улар дастлабки органик моддалар яратувчиларини истеъмол қилади ва ўз навбатида гўштхўрлар (масалан, йирикроқ йиртқичлар майда йиртқичларни ҳавода, қуруқликда ёки сувда ушлаб ейди) учун озиқа бўлади. Ҳайвонлардаги паразитлар - текинхўрлар ҳам шулар жумласига киради. Озиқ-овқат занжири сапрофагларга бориб туташади (бу ном юнонча sapros - чириган ва phagos - емоқ сўзларидан олинган). Органик моддаларни аста-секин парчалай бориб, уларни ўлимтикка айлантирувчи бу каби микроорганизмлар - бактериялар ва замбуруғлар - мурдалар ва экскрементлар (аҳлат чиқиндилар) билан озиқланадилар. Улар аста-секин органик моддаларни минераллаштириб, уларни ўлик табиат дунёсига қайтарадилар. Трофик занжирларни, шунингдек биомасса ва энергия занжирлари деб ҳам айтиш мумкин. Улар чизмада кўрсатилганидек ҳар қандай биоценозда анча мураккаб ва ҳатто чалкаш бўлади. Булар тафсилотини чуқурлаштириб ўтирмай, асосий белгиларига тўхталамиз: биомасса миқдори ва унинг имконият даражаси озиқа занжиридан кетма-кет узатилаётганда кескин қисқаради. Бу термодинамиканинг иккинчи қонунига жавоб беради. Йирик физиолог А.М.Уголев таъкидлаганидек, моддалар ва энергиянинг ҳалқа бўйлаб айланиши (биотик айланиш) бутун биосферанинг мавжудлиги учун зарурдир. - Ҳар йили тахминан 230 миллиард тонна органик модда ҳосил бўлиб, гетеротроф организмлар («ўзга органик моддалар билан озиқланувчи») озиқланиши натижасида бузилади,- дейди А.М. Уголев. Кўп ҳолларда биомасса озиқ занжири ҳар якуний бўғинда бир тартибга (яъни ўн баробар)

камаяди. Синтез ва деструкция ўртасидаги мувозанат, моддалар парчаланиши - сайёрамиз миқёсида ҳаётни сақлаб туриш ва ҳар бир турнинг алоҳида-алоҳида яшашининг зарур шартидир. Кейинчалик фанлараро янги - трофология фанининг яратилишида А.М.Уголев унинг фаол асосчиларидан ва қизғин тарғиботчиларидан бири бўлди. «Трофология, ҳар хил даражада ташкил топган биологик тизимлар, ҳужайрали, органли, ўзгарувчан органлардан иборат популяцияли ва сайёравий ассимилляцияларнинг (яъни, ҳаёт учун зарур бўлган моддаларнинг ютилиши ва ўзлаштирилиши) қонуниятларини ўрганувчи фандир, деб қайд этади А.М.Уголев ва яна, трофология - йирик назарий ва амалий аҳамиятга эга бўлган фан», - деб қўшиб қўяди. Ҳақиқатан, трофология фани ХХI асрда атроф-муҳитни муҳофаза қилиш ва табиатдан оқилона фойдаланиш борасида ниҳоятда долзарб аҳамият касб этади. Хўш, бу фаннинг микробиологияга, хусусан саноат микробиологиясига бирор-бир даҳлдорлик жиҳати борми? Албатта, бевосита боғлиқлик томонини таъкидламаслик мумкин эмас. Ҳужайра ва биосфера даражасида бўладиган ҳодисалар миқёсидаги мисли кўрилмаган фарққа қарамай, ассимилляция қонуниятларининг айримлари универсалдир, деб ҳисоблайди А.М.Уголев. Бу молекуляр биология, ҳужайралар ва биологик мембраналарнинг тузилиши, ривожланиши ва функциялари тўғрисидаги фанларнинг ютуқлари натижасида қилинган хулосадир. Бактерия, замбуруғ, ўсимлик ва ҳайвонлардаги озиқ моддаларнинг ютилиши ва ўзлаштирилишини таъминловчи тизимлар ягона, умумий қонуниятлар асосида қурилган ва уларга амал қилади. Масалан, озиқ маҳсулотларнинг деполимерлашуви (гидролизи, ҳазм бўлиш) каби фундаментал жараённи олиб кўрайлик. Бу жараённинг ўзига хослиги, фақат муайян ҳайвонга (масалан, қуёнга) ёки унинг органига (айтайлик, оёғига) тегишлилиги йўқолади ва оқибатда организмда шундай кераксиз чиқинди вужудга келадики, у ҳужайра мембраналари орқали ўз

жойини тарк этишга мажбур бўлади. Маълумки, тирик организмларда, бактериялардан тортиб сут эмизувчиларгача, овқат ҳазм қилишнинг (гидролиз) учта асосий тури мавжудлиги аниқланган, яъни ҳужайрадан ташқарида, мембранали ва ҳужайра ичида (4-расм). Ҳужайрадан ташқарида овқат ҳазм қилишда ҳужайра ўзидан "ташқарига" эритувчи ферментлар чиқаради ва улар йирик молекулалар бўлиб озиқ моддаларни бўлакчаларга парчалаб юборади ва уларнинг дастлабки ҳазм бўлишини амалга оширади. а б в 4-расм . Турли усулда овқат ҳазм қилиш жараёнида озиқа моддалари гидролизи жараёнининг жойлашуви : а) ҳужайра ташқарисида овқат ҳазм қилиш; б) ҳужайра ичида овқат ҳазм қилиш; в) мембранали овқат ҳазм қилиш; 1-ферментлар; 2-ҳужайра суюқлиги; 3-ҳужайра вакуоласи; 4-ядро; 5- ҳужайра мембранаси. Ҳужайра мембранаси билан боғлиқ бўлган ферментлар нисбатан майда молекулаларни яна парчалайди (гидролизлайди) ва ҳосил бўлган маҳсулотларнинг ҳужайрага сўрилишига кўмаклашади. Бу моддалар ҳужайра ичига кирганларидан сўнг уларнинг ҳазм бўлишини цитоплазмадаги ёки махсус вакуоладаги ферментлар охирига етказади. Барча тирик мавжудотлар, жумладан, бактериялар ва ачитқилар озиқ моддаларининг мембрана орқали ҳаракатининг (ташиш) механизми ниҳоятда ўхшашдир.

Адабиётлар: 1. Панфилова Н.Е. Сут ва саломатлик. Тошкент- «Меҳнат» 1991й.124 б. 2. Регулятор ы роста растений /Под. ред. Г.С.Муромцева/ М., 1979. 3. Семихатова Н.М. Хлебопекарн ые дрожжи. М, 1980. 4. Готтиеалк. Метаболизм бактерий. М., 1982. 5. Егоров Н.С . Основ ы учения об ан т ибиотиках. М., 1986. 6. Ауэрман Л.Я . Технология хлебопекарного производства. М, 1972. 7. Стейнцер Р, Э.Эдельберг, Ингрэм Дж. Мир микробов. в 3 т. Шер. с англ/ Под ред. Е.Н.Кондратьевой и др. М,. 1979. 8. Маслин Д.М. Анзамицин (обзор) /Антибиотики. М., 1979. Т24. №7. С. 535- 557.

Похожие

Микроорганизмларнинг озиқланиши

Микроорганизмларнинг классификацияси ва бўлимларига тавсиф.

Микроорганизмларнинг нафас олиши

Микроорганизмларнинг паразитлик хусусиятлари

Углеродни табиатда алмашинишида микроорганизмларнинг роли