Юмшоқ биологик тўқималарнинг биомеханик хоссалари - Биология - Рефераты

Юмшоқ биологик тўқималарнинг биомеханик хоссалари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

216.9443359375 KB

Юмшоқ биологик тўқималарнинг биомеханик хоссалари Режа: 1. Юмшоқ тўқималар структураси ва таркиби 2. Юмшоқ биологик тўқималар деформацияланишини ўзига хослиги. 3. Юрак қон-томир системаси элементларининг структураси ва механик хоссалари

Юмшоқ тўқималар структураси ва таркиби Юмшоқ биологик тўқималар : тери, мускуллар, қон-томир деворлари, нафас олиш органлари деворлари, юракни яримойсимон клапанлари, ички аъзолар тўқималари, ўпка ва мия, пайлар ва х.к. тўқималар киради. Улар ўзининг деформацияланиши ва механик хоссалари билан суяк тўқи- маларидан фарқ қилади. Юмшоқ биотўқималарни катта деформацияларга учра-ши (яъни 200% гача нисбий деформацияга учраши) билан бошқа биоматериаллардан фарқ қилади. Бундан ташқари юмшоқ биотўқималар бошланғич ва табиий ҳолатини номаълумлиги, структурасига қараб анизатроплилик ва си- қилмаслик хусусиятлари билан ажралиб туради. 2.1 – расм А-тўқималарни гистологик структураси; Б-кимёвий бирикмалари; 1-коллаген толалар; 2-эластин толалар; 3-асосий моддалар ва хужайралар; 4-коллаген; 5-эластин; 6-гликозаминогликанлар; 7-гликопротеинлар;8- эрувчан протеинлар. Юмшоқ биотўқималарни ташкил этувчи компонентлари қуйидагилардир: ҳужайра, коллаген тола, эластин тола ва асосий (боғловчи) моддалар (2.1-расм). Хар бир компонент ўзининг улpтраструктурасига эгадир. Турлича ковалент боғланган ва боғловчи моддалар биргаликда (химиявий нуқтаи назардан) биополимерларни ташкил этади.

Биополимерлар беш группада бўлади: коллаген, элас-тин, гликозаминогликанлар, гликопротеинлар ва эрийдиган протеинлар. Коллаген - бирлаштирувчи тўқималарнинг асосий эле-ментлари бўлиб, турлича кўринишдаги структураларга эгадир. Коллагеннинг муҳим томони шуки, яъни у полипептид занжирлардан тортиб, то толалар боғламигача спиралp ҳосил қилади. Бундай структура чўзилишда элементларнинг бир- бирига нисбатан силжишига тўсқинлик қилади. Коллагенни элементар ташкил этувчиси тропоколлаген, боши ва думи орқали туташиб, коллаген фибриллаларини ҳосил қилади. Уларнинг диаметри 20-40 нм. Коллаген тола ва боғламлар жуда катта дефор-мацияларга учрамайди. Бу ерда кучланиш ва деформация орасидаги боғланиш чизиқсиздир. Коллаген толалар нисбатан юқори мустахкамликка эгадирлар, масалан, чўзилишда σd =50-100 МПа ва эластиклик модули Е=1000 МПа бўлиши мумкин.   Деформация Деформация 2.3-расм. Эластин - эластомерларга ўхшаш гидрофоб табиатга эга, маълум оралиқларда бикр кимёвий боғланган амино-кислоталар занжиридан иборатдир. Чўзилишда эластин структураси чизиқли ҳоссага эгадир. Эластин структураси икки хил морфологик формада бўлиши мумкин - тола ва мембрана. Эластин толалари, асосан, жуфт-жуфт ҳолда эшилган бўлиб, катта деформацияларга учрайди, яъни 200%гача, эластиклик модули эса Е=0,6 МПа. σ

Асосий моддаларда коллаген толалар ҳужайра ва ҳужайра ичидаги моддалар билан қўшилиб кетган бўлади. Хужайра ичидаги моддалар коллаген тола, эластин, ретикулин ва гидрофилp гелp (гил)дан иборатдир. Энг кам эластиклик модулига эга бўлган бу асосий модда механик нуқтаи-назардан уч хил функцияни бажаради: толадан толага юкни ўтказади, ҳар бир толани инди-видуаллигини ҳимоя қилади ва толалар силжиганда улар орасидаги ишқаланиш кучини камайтиради. Биотўқима механик хоссалари, бу тўқималарда тола, ҳу-жайра ва асосий моддалар қандай турда структура ҳосил қи-лишига боғлиқ. Масалан: пайларда энг содда структура мав-жуд, яъни толалар бир йўналишдадир. Терида коллаген толалар структураси жуда мураккаб, яъни фибриллалардан иборат уч ўлчовли тўрни ҳосил қилади. Тери юзасида коллаген толалар ромбсимон парал-лелограмлардан иборат тўр ҳосил қилган. Шунинг учун тери чўзилганда улар осон деформацияланади. Терида коллаген 75% (қуруқ ҳолда) ва эластин эса 4% атрофида. Юмшоқ биологик тўқималар деформацияланишини ўзига хослиги. Юқорида айтилганидек, юмшоқ тўқималар катта деформацияларга учрайди ва кучланиш билан деформация орасида чизиқсиз боғланиш бўлади. Шартли равишда эгри чизиқни уч қисмга бўламиз. Биринчи қисмда ОАда кучланиш экспоненциал қонун билан ўзгаради. Бу қисм биотўқима фаолиятини физиологик диапозонига тўғри келади. АВ қисмда кучланиш ва деформацияга деярли чизиқли ҳолда боғлиқ. Учинчи ВС қисмида чизиқсиз боғланиш кузатилади. С нуқтада узилиш рўй беради. ОА қисми нисбатан кичик юкларда содир бўлади. Экспериментларда бошланғич ўлчамларни аниқ олиш муҳимдир (2.4-расм). Юмшоқ тўқималарда бошланғич ҳолатни билиб бўлмаслиги муаммодир . Тирик тўқималарда кўпчилик ҳолда кучланган ва даврий равишда юкланиб туради . Агар тирик организмдан  0  С В А 2.4- расм .

кесиб олинган тўқима текширилса , у кесилган - дан кейин қисқаради ва структура ўзича қайта қурилади . Экспериментларни унифика-циялаш (умумлаштириш) ва нати-жаларни таққослаш имконини яратиш учун намуналарни олдиндан “ тренировка ” қилиб (юклаб ва юкни олиб бир неча марта қайтарилади) кучланиш ва деформация боғлиқлиги физиологик диапозонга тўғри келгунча тайёрлаб олинади. Одатда, 3-5 циклда бионамуна нормаллашади (2.5-расм). Баъзи юмшоқ тўқималарда турлича кучланиш релаксацияси кузатилади. Эластинда бундай релаксация умуман йўқ, коллагенда бироз ва силлиқ мускулларда сезиларли ҳолда мавжуддир (2.6-расм). Юмшоқ биотўқималарни яна бир ўзига хос томони шуки, уларда эластиклик параметрларини дефор-мация тезлигига суст боғлиқ-лигидир. Масалан: пассив мускул тўқималарида берилган деформация тезлигини 0,001с1 дан 100 с  1 яъни 10 6 марта ўзгаришига кучланиш қиймати 2,5 марта кўпаяр экан. Қуруқ пайларда бу умуман кузатилмайди. Анизатроплилик юмшоқ биотўқималарга хосдир. Биринчи сафар тақрибий текширишларда уни трансверсалp-изотроп деб қараш мумкин. Аниқроқ ўрганишда уни ортотроп деб қаралади, яъни учта ўзгарадиган йўналишларда турли хоссалари эътиборга олинади. Масалан: одам териси, аорта клапанлари япроқлари ва қон томир деворлари ўзаро перпендикуляр йўналишларда турлича механик хоссаларига эга бўлган анизотроп мембрана деб қаралади. Кучланиш Деформация 2.5 -расм 2.6-расм.Турли тўқималарда кучла-

Юрак қон-томир системаси элементларининг структураси ва механик хоссалари Юмшоқ биотўқималар ичида энг муҳим функцияни (вазифани) бажарадиганларига қон томирлар ва юрак клапанлари алоҳида ажралиб туради. Морфологик жиҳатдан қон-томир деворлари тўқималари тузилиши уч хил бўлади: эластик, аралаш ва мускул тўқималари. Йирик артериялар девори уч қават қобиқдан иборат: ички, ўрта ва ташқи. Ички қобиқ-интима таркибига эндотел, эндотелости ва ички эластик парда (мембрана) қатламлари киради (2.7-расм). Эндотелиал ҳужайралар томир ички сиртига ёйилган бўлиб, гемодинамикада мухим ролp ўйнайди. Агар бу ҳужай-ралар емирилса ” тромбо ” ҳосил бўлади. Эндотелости қатлами - юпқа эластик қатлам ва коллаген тола, бирлаштирувчи тўқима ҳужайралари ва асосий моддадан иборатдир. Ички эластик парда - (мембрана) - кол-лаген толалар билан тўқилган эластин тўрдан иборат. Ўрта қобиқ - медиа эластин толалардан тузилган кон-центрик мембрана (парда)лардан иборатдир. Силлиқ мускул тўқималари эластик мембрана орасида уларга бириккан ҳолда бўлади. Йирик веналар Йирик артериялар (эластик тип) Щрта веналар Щрта артериялар (мускул типи) Артериолалар Венулалар 2.7 – расм. Қон томирлар асосий қисмларининг тузилиши. 1-интима; 2-медиа; 3-адвенция; 4,5-ички ва ташқи эластик мембраналар; 6- вена клапани; 7-капиллярлар.

Ўрта ва ташқи қобиқлар орасида “Ташқи” эластик мембрана (парда) бўлиб, у йирик эластин толалар ва коллаген фибриллалари билан тўқилган тўрсимон структурага эгадир. Ташқи қобиқнинг ташқи юзасида кўплаб эластин толалар боғламлари бир-бирига боғланган ҳолда ташқи сиртни ҳосил қилади. Вена қон томирлари деворлари артерия деворларига ўхшаш, аммо венани аниқ уч қатламдаги қобиқларга бўлиш қийин. Венада артерияларга нисбатан қон босими юқорироқ бўлади. Деворлари артерия деворларига нисбатан юпқароқ. Ташқи қобиқ нисбатан қалинроқ бўлиб, коллаген толалари 3:1 нисбатда кўпроқ. Қон томирларни анизатроп деб олиниб, механик хоссаларини ифодалашда ҳамма параметрлар қуйидагича координат системасида бўлади. Х1 -томир бўйлама ўқи бўйича Х 2 -томир айланаси бўйича (кўндаланг) Х 3 -радиал йўналишда бўлади. Агар қон-томир деворлари материали чизиқли ортотроп деб олинса, 9 та мустақил эластиклик коэффициенти, яъни 3та эластиклик модули ва 6та кўндаланг деформация коэф-фициентини аниқлаш керак бўлади. Агар чизиқсиз эластик материал деб қаралса, ҳар бир кучланиш ва деформацияланиш ҳолати учун мустақил эластиклик доимийларини аниқлаш лозим бўлади. Катта деформацияларни ифодалашда бош ўқлар бўйича узайиш даражалари эътиборга олинади. λ4= l lΟ= 1+ε1; λ2= R RΟ= 1+ε2; λ3= h hΟ= 1+ε3 (2.1) Бу ерда: ε1= ℓ−ℓΟ ℓΟ ; ε2= R− RΟ RΟ ; ε3= h − h Ο hΟ (2.2) Қон-томир деворлари доимо даврий равишда ўзгарувчи (пулpсацияли) босим кучи таъсирида бўлади.

Артериал қон-томир деворларининг узилишдаги мустахкамлиги иккита характеристика билан аниқланади: емирувчи кучланиш ва емирувчи деформация . Улар умуман деформацияланиш тезлигига боғлиқ. Одамни ёшига қараб бу параметрлар ўзгаради, масалан: 60 ёшда емирилувчи кучланиш 2-2,5 марта камаяди (20 ёшга нисбатан) ва емирувчи деформация 20-30%га камаяди. 2.8–расм. Одамнинг аорта клапанлари. 1-аркасимон халқа; 2-синусоидал сирт; 3-япроқча; 4- асос халқаси, 5-комессура, 6-япроқчалар туташув сохаси. 2.9-расм. Аорта клапанидан радиал (1) ва айлана бўйича йўналишларда кесиб ажратиб олинган намуналарни оддий чўзилишга синов натижасида олинган боғланишлар графиклари. Аорта клапанлари мураккаб конструкцияларга эгадир, яъни учта юпқа ярим ойсимон “Япроқча” клапанлардан иборатдир. Улар каркаснинг эластик элементларига бириккан. Бу эластик элементлар: арка халқаси (арочное колpцо), комессура асосий халқаси (2.8-расм). Эластик каркас сўндирувчи вазифасини ўтайди ва клапан «япроқчаси» га таъсир этаётган юк бутун клапан бўйича тақсимланади. Вал p сал p ва синуси очилиб-ёпилиши билан «япроқча» ларни қон билан ювилишини

таъминлайди. Аорта клапанлари даврий юкланишда бўлиб, одани бутун ҳаёти давомида ўз функцияларини сақлаб қолади. Клапаннинг қалинлиги ўртача 0,3 мм бўлиб, унинг аорта томонидан айлана бўйича коллаген толалар боғламлари ва юрак қоринчаси томонида ингичка толалар жойлашган бўлиб, «япроқча» ни деформацияланиш хусусиятини аниқлайди. 2.9-расмда келтирилган графиклардан кўринадики, (1) ва (2) йўналишларда «япроқча» материали физик чизиқсиздир.

Адабиётлар: 1. Регирер С.А. Лекции по биомеханике - М., МГУ, 1980, 144 с. 2. Вопрос прочности в биомеханике/Образцов И.Ф., Кнетс И.В. и др. М., Весшая школа, 1988, 388 с. 3. Бранков Г. Основ биомеханики - М., Мир 1981, 254с. 4. Механика кровообраўения/ Каро К. и др. - М., Мир, 1981. 5. Левтов В.А., Регирер С.А., Шадрина Н.Х. - Реология крови - М., Медицина, 1981.

Похожие

Қаттиқ тўқималарни биомеханик хоссалари

Хаётнинг биологик эволюцияси

Биологик жараёнлар кинетикаси

Биологик хилма – хиллик муаммолари

Тирик организмларда биологик маромлар (ритмлар).