Биологик жараёнлар кинетикаси

Биологик жараёнлар кинетикаси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

75 KB

Биологик жараёнлар кинетикаси Режа: 1. Кимёвий кинетика асослари 2. Тирик тизимларда термодинамиканинг I ва II қ онунлари 3. C тационар ҳолатларнинг бар қ орорлиги ва биологик триггерлар

Кимёвий кинетика асослари Кимёвий кинетика асослари кимёвий жараёнлар кечишини белгиловчи қонуниятларни ва уларнинг механизмини ўрганади. Ҳужайра ва тўқималарда моддалар алмашинувининг тезлиги ҳаётий жараёнларнинг нормал кечиши ва бошқарилишида муҳим роль уйнайди. Кимёвий кинетика назарияси асосида кимёвий реакциялар тезлиги реакцияга киришувчи реагентларнинг фаол массасига пропорционал деб ифодаланувчи Гулберг-Вааге қоидаси ётади. Бу қоидани тенглама кўринишида қуйидагича ёзиш мумкин: k 1 А –––––––  В (махсулот) А модданинг парчаланиш тезлиги модданинг концентрациясига [А] га мутаносиб, яъни: v = d [ B ] / dt = k 2 [ A ] k 1 Агар, m А + n В –––––––  P (махсулот) кўринишидаги реакция олинса, реакция тезлиги қуйидагича ифодаланади: - dP / dt = k 2 [A] m  [B] n Ушбу тенгламалардаги k – пропорционаллик коеффиценти бўлиб, унинг қиймати олинган реагентлар концентрацияси 1га тенг бўлгандаги реакция тезлигига тенг. Тенглама олдига қуйилган (-) ишора, реакция тезлигининг вақт давомида камайиб боришини ифодалайди. Тўғри ва тескари йуналишдаги реакциялар тезлик константаларининг нисбати k мув = k +1 / k -1 муозанат константаси деб аталиб, k +1 > k -1 шароитда, у тўғри реакциянинг тескари реакциядан устунлик қилишини билдиради. Кинетикада кимёвий реакциялар биринчи, иккинчи, учинчи, нолинчи ва каср тартибли реакцияларга бўлинади. Реакция тартиби реакция тезлигини ифодаловчи тенгламадаги реагентлар концентрацияси даражаларининг йи ғ индисидан иборат катталик ҳисобланади. Агар dP / dt = k [ A ] 1 бўлса, бу реакция биринчи тартиб кинетика асосида боради. dP / dt = k [ A ] 2 бўлса, реакция иккинчи тартиб кинетика асосида боради ва кинетик тенгламада

концентрация к ў рсатилмаган бўлса, бундай реакция нолинчи тартиб реакция деб аталади ва dP / dt = k 0 кўринишида ифодаланади Молекулалар реакцияга киришиш олдидан фаоллашган ҳ олат деб аталувчи конфигурация даврига ў тади. Реакциянинг фаолланиш энергияси фаолланиш энергияси кам бўлса, реакция тез боради. Биологик катализаторлар фаолланиш энергиясини пасайтириш билан химиявий реакцияларни тезлатади. Химиявий реакция тезлигига ҳ ароратнинг таъсири қуйидаги тенглама орқали ифодаланади: Q 10 = V T +10 / V T Бунда ҳ арорат 10 о С га к ў тарилганда реакция тезлиги тахминан 2-4 марта гача ортади. Мураккаб реакциялар кинетикаси Тирик организмда кечадиган реакциялар босқичли, узвий ва бир вақтнинг ўзида боради. Масалан, сут кислотасининг биологик дегидрирланиши қуйидагича ифодаланади: 1) СН 3 - СНОН - СООН + кофермент I  СН 3 СО- СООН +тикланган кофермент I 2) тикланган кофермент I + феррицитохром с ( Fe 3+ ) — феррицитохром с  ферроцитохром с + кофермент I 3) феррицитохром с + кислород  феррицитохром с + Н 2 О ----------------------------------------------------------------------------------------- Йи ғ инди реакция: сут кислота + кислород  пиро у зум кислота + Н 2 О Реакциянинг оддий занжир кўриниши қуйидагича ифодаланади : k 1 k 2 А _________  B __________  С , d a / dt = k 1 a, d b / dt = k 1 a – k 2 b, dc / dt = k 2 b, Реакция тезлигининг бошқарилиши

Моддалар алмашинуви жараёни асосида чизиқли , тармо қ ли ва циклик реакциялар ётади . Бу организмни ички ва ташқи шароит ўзгаришларига мослашиш ва барча жараёнларнинг боғлиқлигини таъминлайди . Организмда умумий реакция тури да қ атнашмайдиган бирорта ҳам модда йу қ . Улар хар хил химиявий ўзгаришларга учрайди ва модда алмашинувини охирги махсулотига айланади . Химиявий реакциялар хар хил эффективликка эга бўлади . Моддаларнинг миқдори хар хил реакцияларнинг йуналишини ҳ амда уларнинг қ ай суръатда кечишини белгилайди . Кинетик параметрларни қайта та қ симланиши организмдаги реакция турларига эмас , фермент концентрациясига , химиявий реакция тезлиги , ҳужайра ички суюқлиги , структураси , ўтказувчанлиги , ўтказувчининг константаси ўзгариши ва бошқаларга боғлиқ бўлади . Ферментатив реакциялар кинетикаси Тирик организмда реакцияларнинг кечиш тезлиги асосан катализаторлар, ферментлар, ингибиторлар ва реакция шароитига боғлиқ. Ферментатив кинетика химиявий кинетиканинг бир бўлими тарзида ферментлар катализ қиладиган реакция тезлигининг реакцияга киришувчи моддалар табиати ва уларнинг таъсир этиш шароитига боғлиқ бўлиши қонуниятларини ўрганади. Маълумки, хар қандай химиявий реакция реакциянинг термодинамик константаси билан характерланади. Бу константа система химиявий мувозанатга эришган ҳ олатини ифодалайди. Мувозанат константаси (м k ) тўғри ( k +1) ва тескари реакция константаси ( k -1 ) нисбатидан аниқланади, яъни: м k = k +1 / k - - 1 Реакциянинг энг юқори тезлиги ( v max ) да фермент субстратга туйинган бўлади. Бунда фермент-субстрат комплекси ҳосил бўлади. Бу ғояни 1913 йилда Мехаэлис ва Ментенлар ривожлантириб, ферментлар таъсирининг умумий назариясини яратдилар. Бунга мувофиқ фермент ўзининг субстрати S билан нисбатан тез ва қайта р боғланади: Е + S = Е S

Кейинги реакцияда фермент-субстрат комплекси реакция махсулоти Р ва эркин фермент Е ҳосил бўлади : Е S = Е + Р Е S комплексининг ҳосил б ў лиш ва парчаланиш тезлиги қуйидагича ифодаланади: d [Е S ] / dt = k 1 ( [Е] - [Е S ] ) – ( d [Е S ] / dt ) = k 2 [Е S ] + k 3 [Е S ] Агар, Е S нинг ҳосил б ў лиш суръати унинг й ўқ олиш тезлигига тенг бўлса, реакция муозанат ҳ олатда (стационар) бўлади: K 1 ( [ Е ] - [ Е S] [S] ) = K 2 [ Е S] + K 3 [ Е S] Ушбу ифодани ўзгартириш орқали қуйидаги формула олинади: [ S ] [ E ] – [ ES ] / [ ES ] = K 2 + K 3 / K 1 = K M Михаэлис константаси Михаэлис константаси (К М ) – ферментнинг муҳим характеристикаси бўлиб, унга қараб фермент атив реакция ха қ ид а хулоса чиқариш мумкин. Михаэлис константаси моль / л б илан ифодаланиб, қиймати ка т та бўлса, ES комплекс осонлик б илан парчаланади ва реакция секин ў тади. Агар (К М ) қиймати кичик бўлса, реакция тез боради. Реакциянинг бошланғич тезлиги учун ( P =0 бўлганда) Михаэлис- Ментен тенгламаси қуйидаги кўринишда бўлади: V = V MAX / 1+ K m / [S]  V MAX / K M [S] Бу ерда К М – максимал тезликнинг ярмига мувофиқ субстрат концентрацияси. Ферментлар pH –кўрсаткичи тор зонасида кучли активлик номоён қилади. Бунда му ҳ ит водород ионлари концентрацияси ўзгариши фермент молекуласининг ионланиш даражасига таъсир қилиб, фермент фаоллигини ўзгартиради. Ферментатив реакциялар t = 40-60 0 С ҳ ароратда кучли фаолликка эга бўлади. Хар бир фермент учун оптимал ҳ арорат кўрсаткичи мавжуд. Ферментатив реакцияларнинг тезлиги эффекторлар таъсирида ўзгариши мумкин: а ктиваторлар фермент молекуласи билан бирикиб, унинг

фаоллигинини оширади, ингибиторлар эса ферментнинг фаоллигини қайтар ёки қ айтмас ингиби рланишига олиб келади. Ферментатив реакцияларда оқсил молекуласи - фермент дан ташқари, бир қ атор органик ва анорганик моддалар- кофакторлар иштирок этади. Тирик тизимларда термодинамиканинг I ва II қ онунлари Термодинамика энергия ўзгаришини белгиловчи қонуниятларни ўрганадиган фан ҳисобланиб, тирик организм ва атроф муҳит ўртасидаги энергетик балансни ҳаётий жараёнларга боғлиқ ҳ олда ўрганади. Термодинамик методлар ўз мо ҳ иятига к ў ра статистик ҳисобланади. Бунда бирор молекуланинг ҳ арорати ва босими эмас, балки бир қ анча ўзаро ало қ адор бўлган молекулаларнинг термодинамик параметрлари ўрганилади ва макросистема ифодаланади. Термодинамика уларнинг табиати, механизми ва бошқа шунга ў хшаш ҳ олатлари ҳақида тухталмай, фа қ ат энергетик ну қ таи назардан к ўриб чиқади. Хозирги кунда биологияда термодинамиканинг иккита перспектив йуналиши қўлланилади : биринчидан, тирик организмда энергия алмашинувини ҳисоблаш ёки ало ҳ ида системада, иш давомида (масалан: мускул қисқариши, нерв импульсларининг ўтказилиши, осмос) биологик жараёнларнинг фойдали иш коэффиценти, биохимиявий реакциялар энергетикаси ; и ккинчидан, тирик организмни очиқ термодинамик система сифатида ўрганиш Термодинамик система - системани ташкил қилувчи жисмлар орасидаги энергия алмашиши мумкин бўлган система ҳисобланади. Унинг ўлчами доимо уни ташкил қилувчи қисмлар ўлчамидан катта бўлади. Термодинамика ташқи муҳитга боғлиқ ҳ олда системанинг учта типини к ўриб чиқади : 1. Изоляцияланган система — ташқи муҳит билан ўзаро энергия ва модда алмашинуви содир булмайдиган система. 2. Ёпи қ система — ташқи муҳит билан энергия алмашинади, лекин система чегарасида модда алмашинуви содир булмайди.

3. Очиқ система — ташқи муҳит билан энергия ва модда алмашинуви содир бўлади. Т ирик организм очиқ система ҳисобланади. Термодинамик функция Системанинг физик-химиявий табиати термодинамик функциянинг ( ҳ арорат, босим, хажм, энергия, энтропия ва бошқа) ҳ олатини ифодалайди. Масса ва микрозаррачалар миқдорига боғлиқ бўлган параметрлар (хажм, энергия, энтроппя) экстенсив параметрлар ҳисобланади. Масса ва заррачалар миқдорига боғлиқ бўлмаган параметрлар (босим, ҳ арорат, энтропия ўзгариши) интенсив параметрлар дейилади. Энергия бу материя нинг асосий ҳаракат шакли ҳисобланади. Энергия системанинг иш бажариш қ обилиятини ўзида акс эттиради. Формал равишда энергияни интенсив факторни экстенсив факторга кўпайтириш орқали ифодалаш мумкин. Масалан, механик энергияни PV (P-босим, V-хажм), TS (T- ҳ арорат (t + 273 о С) S-энтропия), Mm (M -химиявий потенциал, m-масса), EI ( E -кучланиш, I-ток кучи). Термодинамиканинг биринчи қонуни . Термодинамиканинг биринчи қонунига мувофиқ системада ташқи муҳитдан ютилган иссиқлик  Q система ички энергиясини ўзгартириш  U ва система бажарадиган ( ҳажм ўзгариши  V учун ташқи P босимга қарши бажариладиган иш P  V ва кимёвий ўзгаришлар билан ифодаланувчи максимал фойдали иш  А MAX ишдан иборат ) умумий иш  А га сарфланади ва бу қуйидагича ифодаланади:  Q =  U +  А, Бу ерда иш  А = P  V +  А 1 MAX ёки:  Q =  U + P  V +  А 1 MAX Бунда системадаги иссиқлик миқдорига мос, ҳолат функцияси энтальпия (Н = U + PV ) ни киритамиз ва бундан термокимёвий Гесс қонуни келиб чиқади:  Н =  U + P  V

Бу тенгламага мувофиқ кимёвий реакциянинг иссиқлик эффекти -  Q охирги ва дастлабки ҳолатлар энтальпиялари ўртасидаги фарқ билан ифодаланади. Термодинамиканинг иккинчи қонуни Термодинамиканинг иккинчи қонунига мувофиқ қайтар жараёнларда энтропиянинг кичик қийматда ўзгариши  S система томонидан ютилган иссиқлик  Q / T га тенг, яъни  S = 0, бўлса қайтмас жараёнларда  S > 0 бўлиб, умуман  S >  Q / T бўлади. Изоляцияланган системаларда қайтар жараёнлар учун  Q = 0 , қайтмас жараёнлар учун  S > 0 бўлади. Л. Больцман макроскопик ҳолатэнтропияси ушбу ҳолат жорий этилиш эхтимоллигига боғлиқ деб кўрсатиб, бу w - термодинамик эхтимоллик дейилади ва Больцман жараёнларнинг термодинамик эхтимоллиги ва энтропия орасидаги муносабатни қуйидаги формула билан ифодалади: S = k ln w бу ерда : k — Больцман константаси w — термодинамик эхтимоллик Шунингдек, биокимёвий жараёнлар энергетикасида Гелмголц эркин энергиси ( F = U – TS ) ва Гиббс эркин энергияси ( G = U + PV –TS ) катта аҳамиятга эга. А = Q х Т 1 — Т 2 / Т 1 C тационар ҳ олатларнинг бар қ орорлиги ва биологик триггерлар Термодинамик система параметрлари (V, P, T,  ва бошқалар ) муҳит билан ўзаро таъсирлашишда вақт давомида ўзгармаса, система ҳолати стационар ҳолат дейилади. Термодинамик нуқтаи назардан тирик ҳужайра очиқ система ҳисобланади. Бу системанинг нормал фаолияти эса системадаги стационар ҳолат барқарорлик мувозанат кўрсаткичига боғлиқ бўлиб, Пригожин теоремаси орқали ифодаланади: ташқи параметрларнинг ўзгармаслик ҳолида, стационар ҳолатда энтропия ҳосил қилиш тезлиги минимал катталикка интилади. И. Пригожин принципига асосан, стационар ҳолатда энтропия ўсиш тезлиги, яъни энтропиянинг вақтга нисбатан олинган

функцияси  S i /  t қайтмас жараёнлар боришига боғлиқ. Бунда энергетик мувозанат йиғиндиси 2 қарама-қарши оқим: мусбат энтропия- ҳужайрадан ташқи муҳитга йўналган ва ташқи муҳитдан ҳужайрага йўналган манфий энтропия қиймати билан характерланади. Биринчи оқим бу ҳужайрадаги моддалар деградацияси, яъни системадан ажралувчи СО 2 , мочевина, пурин ва бошқа моддалар билан, иккинчи оқим эса эркин энергия билан ифодаланади. Система стационар ҳолатда бўлиши, яъни ҳужайра нормал ишлаши учун ушбу икки оқим ўртасида мувозанат мавжудлиги таъминланиши лозим. Авторегулятив процесслар бузилиши юқоридаги мувозанат ҳолатини издан чиқариб, системани ҳалокатга олиб келади. Бу жараёнларни ҳужайрада О 2 диффузиси мисолида кўриб чиқадиган бўлсак, бунда модданинг диффузия оқими термодинамика иккинчи қонунига мувофиқ градиент концентрация асосида Фик қонуни бўйича боради: ҳужайрага моддаларнинг диффузияланиб киришининг математик ифодаси диффузия тезлиги (  m /  t) концентрация градиентига (  с /  х ) ва модда диффузияланувчи соҳа юзаси (s) га пропорционал бўлади:  m /  t = - D s (  с /  х) Бу ерда D – пропорционаллик коеффиценти деб аталади. Шунингдек, модданинг ҳужайрага диффузияланиб кириш тезлиги Коллендер ва Берлунд (Collander, Barlund) тенгламасига бўйсинади:  m /  t = k s (C-C 0 ) Бу ерда, C-C 0 – ҳужайра ичи ва ҳужайра ташқарисидаги модда концентрацияси, k – сингиш константаси. Ҳужайрага О 2 диффузиси юқорида ифодаланган градиент концентрация асосида бориб, ҳужайранинг кислородга эҳтиёжи, яъни оксидланиш реакциялари қийматига боғлиқ ҳолда амалга ошади ва бунда СО 2 кўпайиши кузатилса, авторегулятив процесслар ишга тушиб, О 2 нисбатан градиент пасайтирилади. Термодинамик системанингқўзғалган ҳолатдан стационар ҳолатга ўта олиш характери стационар ҳолат барқарорлиги критерийси ҳисобланади.

Биологик тизимлар кинетикаси бир неча стационар ҳолатлар бир вақтнинг ўзида мавжуд бўлади. Системадаги бу ҳолат системанинг бир стационар ҳолатдан иккинчисига ўтиши, яъни системанинг триггерлик характерини белгилаб беради. Системада стационар ҳолатларга ўтишда кесишиш нуқтаси бифуркация нуқтаси деб аталади. Бир неча барқарор стационар ҳолатга эга ва улар ўртасида беқарор нуқта орқали ўтиш имконияти мавжуд бўлган системалар триггер система деб номланади. Триггер ўтишнинг бир неча йўллари мавжуд. Кимёвий реакцияларда реагент концентрацияси оширилганда системадаги триггер ўтиш ҳолатини куч ёки махсус ўтиш усули деб аталади ва буни X - ўзгарувчининг таъсир натижасида кескин ўзгариб, тизим сепаратрисадан ўнг томонда жойлашган А нуқта томон сурилиши ҳамда системанинг фазовий траектория бўйлаб А 1 нуқтага ўтиши билан изоҳланади. Агар система триггер ўтишида фазовий портрет деформацияси кузатилиб, бунда X- ўзгарувчи эмас, балки система параметрлари ўзгарса ва фақат битта стационар ҳолат мавжудлиги тизимига ўтилса, бундай кўриниш- триггер ўтишнинг махсус бўлмаган ёки параметрик усули деб номланади. Триггер ўтишлар системадаги барқарор стационар ҳолатлар ва улар ўртасидаги ўтишлар имкони бўлган биопроцессларнинг моделларини тузишда қўлайлик яратади.

Похожие

Биологик жараёнлар кинетикаси. Ҳужайравий жараёнлар биофизикаси

Хаётнинг биологик эволюцияси

Юмшоқ биологик тўқималарнинг биомеханик хоссалари

Тирик организмларда биологик маромлар (ритмлар).

МИКРООРГАНИЗМЛАР ИШТИРОКИДА БОРАДИГАН БИОКИМЁВИЙ ЖАРАЁНЛАР