Биологик хилма – хиллик муаммолари - Биология - Рефераты

Биологик хилма – хиллик муаммолари

Загружено в:

12.09.2022

Скачано:

0

Размер:

80.5 KB

Биологик хилма – хиллик муоммолари Режа : 1. Тирик организмларнинг яшаш мухитлари. 2. Биологик хилма-хиллик. 3. Ўзбекистон «Қизил китоби», қўриқхоналар ва буюртмалар .

Тирик организмлар яшайдиган мухит ( қуруқлик , сув , ҳаво ) биосферани , яъни хаёт соҳасини ташкил этади . Биосфера географик кенгликка, жой рельфига, иқлимнинг маъвсумий ўзгаришларига боғлик табиий шарт шароитларнинг хилма хиллиги билан характерланади. Бирок биосфера хилма-хиллигининг асосий манбаи, бу тирик организмларнинг ўзининг фаолиятидир. Кўпла б турлар фазода маълум тарзда тақсимланган милонлаб тирик организмларни ўз ичига олади. Ҳар бир тур атроф мухит билан ўз тарзича таъсирлашади. Тирик организмлар фаолияти теварак атрофимиздаги табиатнинг жуда ажойиб хилма хил л игини яратади. Ана шу хилма-хиллик саёрамиздаги ҳаётнинг гаровидир. Ҳозирги вактда биосферада икки мил л иондан ортик тирик органпизмлар тури мавжуддир. Шундан 1,5 млн ҳ айвон ва 500 минг ўсимликлар турларини ташкил этади. Ачинарлиси шундаки фа қ ат гулли ўсимликларнинг 30 минг тури ва кўплаб хайвонлар тури Ер юзидан йўқолиб кетиш хавфи остида. Шу боис ўсимлик ва ҳ айвонот оламини мухофаза килиш ва биологик хилма хилликни асраб колиш му ҳ им муоммалардан бири хисобланади. Ҳозирги кунда Са й ёрамиз б ў йича хар йили бит т а ўсимлик ва 10 тагача хайвон тури йуколиб кетмокда. Бу муоммо жахон миқёсида зарур чора тадбирларни илмий асосда ишлаб чикиш ва амалга ошириш эхтиёжларини тугдирмокда. Умуман биосферада мавжуд б ў лган ўсимлик ва хайвон турлар нинг орти қ часи ва кераксиз тури деярли йўқ. Агар бирорта ўсимлик ёки хайвон тури йуқолса бу салбий холат натижасида муайян организм билан боглик бошка ўсимлик ва хайвон турлари хам йўқолади ва шу худуд д аги биотизм орасидаги мувозанат бузилади. Биосферада унинг узоқ давом этган тарихи м о б ай нида қ андай хайвонлар тури таркиб топган бўлса, уларнинг ҳеч бири й ў қотилиб юборилмаслиги керак. Чунки ў симлик ва хайвонлар турларининг Ер курраси б ў йлаб

таркалиши иқлим, тупро қ ва бош қ а шароитга караб маълум табиий ва эв о люцион тара ққ иёт қ онунларга мос ҳ олда юз берган. Баъзан чу қ ур ўрганилмаган вактда айрим жониворлар зарарлидек туюлади. Аслида эса хама хайвонлар ландшафтнинг ҳ аёти учун зарурдир. Бир вактлар хайвонларни фойдали ва зарарли хайвонларга б ў лиш кенг тарқалган эди. Бу фикрнинг бутунл а й нотўғри эканини кейинги тадқиқотлар тасди қ лади. Мантиқан каралса, мутлоқ фойдали ёки мутлок зарарли бўлган ҳ айвон йўқ. Масалан, б ў ри бир вақтлар бутунлай зарарли хисобланган. Аслида эса у санитар хайвон экан. Я қ ин вактларгача захарли илонлар қ ирилар эди. Хозирги вактда эса, улар алмаштириб булмайдиган дори – дармон хам ашёсининг манбаи сифатида авайлаб са қ ланаяпти. Баъзи маълумотларга к ў ра хашоратларнинг сони 8-12 млн турни ташкил килар экан. Уларнинг к ў плари хануз фанга киргани йўқ.Мутахассисларнинг аниқлашича, х атто ҳашоратлар орасида ҳам ҳақиқий зарарлари кам бўлиб, турларнинг бир фоизидан камини ташкил қилар экан. Умуман турларнинг зарарли ёки фойдали эканлиги к ў пинча уларнинг миқдорига боғли қ дир. Айрим турлар факат купайиб кетгандагина зарарли ҳ исобланади. Шунинг учун хайвонот оламини мухофаза килиш ва ундан унумли фойдаланиш энг авв а ло улар сонини тартибга солишдан иборатдир. Бу эса уларни ва табий му ҳ итни изчил мухофаза килишга бо ғ ли қ . Инсон ўзининг хўжалик фаолияти натижасида ҳайвонларнинг яшаш шароитини ўзгартириб хам уларга таъсир кўрсатади. Бундай таъсир оқибатида хайвонларнинг ареалларида экологик шароитнинг ёмонлашуви, ландшафтларнинг ўзгариши, кўпгина ҳайвон турларининг яшашга н о қулай вазият вужудга келади. Ўрмонларни қириб юбориш, т ў ғонлар, сув омборлари, аҳоли манзилгохлари, йуллар куриш, атмосфера ҳавоси, сув ва тупрокларнинг ифлосланиши эклогик шароитнинг ў згаришига олиб келади. Окибатда ёввойи ҳ айвонлар янги шароитга мослаша олмай улар сони кескин қ ис қ аради ёки нобуд булади. Шуни хам таъкидлаш керакки, хайвонот олами

тикланадиган табиий ресурслар гурухига мансуб бўлиб, қулай шар о итда тикланиш хусу с иятига эга. Лекин қирилиб кетган турларни тиклаш бутунлай мумкин эмас. Ўтмишда Марказий Осиё текисликларида, ч ў л ва даштларда юз минглаб жайрон, сайғок, Бухоро буғиси, дарё водийлари ва дельталаридаги тўқ а йзорларда миллионлаб қиғовул ва бошка кушлар тури жуда кўп эди. Хайвонлар яшайдиган табиий шароитларнинг ўзгартирилиши натижасида бу ҳ айвон ва қ ушларнинг кўп турлари жуда кам айи б кетди, баъзи хайвонлар, масалан, Турон йулбарси бутунлай йўқолди. Шунингдек сувнинг ифлосланиши сув ҳавзаларидаги хайвонларнинг экологик шароитини ёмонлаштириб, баъзан уларнинг кирилишига сабаб бўлди. Бунда кўпгина балиқлар катта зарар кўрди. Масалан, Орол фожеаси туфайли 20 дан ортик балик турилари йўқ булиб кетди. Ўзбекистон худудида ҳозирги кунда жами 4600 дан ортик ноёб ўсимлик турлари бўлиб, улар ўз хусусиятларига кўра ғоят бебаходир, 400 дан зиёд ёввойи ўсимликлар тури ноботот оламининг 10-12 фоизини ташкил этади. Республикамиз рел ь ефининг мураккаблиги туфайли ўсмликлар ва хайвонлар дунёси ҳам турли тумандир. Умуман олганда ў симлик ва ҳ айвонлар турининг таркалиши иклим, тупрок ва бошқа шароитларга караб, маълум табиий конунларга асосланган холда юз беради. Сўнг г и йилларда «Қизил китоб»га киритилган ўсимликлар турлари сони 301 тага етди. Ҳайвонларнинг эса бир неча, яъни сут эмизувчиларнинг 23 тури, судралиб юрувчиларнинг 16 тури бали қ ларнинг 17 тури, ҳақасимон чувалчангларнинг 14 тури киритилган. Афсуски, бу ра қ ам йилдан йилга ошиб бормокда. Узоқ йиллар давомида ўсимлик ва хайвонот дунёсини мухофаза килишга нисбатан эътибор суст б ў лди, улардан фойдаланишда ҳам жиддий хатоликларга йул қўйилди. Оқибатда ўсимлик ва ҳайвонларнинг қимматли турлари й ў қ бўла бошлади. Тоғ ва тоғ ён бағирларидаги ёнғоқзор ва бутазорларнинг, ўрмонлардаги кимматбаҳо карағайларнинг шафқатсизл арча кесиб юборилиш и экологик вазиятни кескинлаштирди. Шуни таъкидлаш керакки , Мустакиллик

йилларида республикамиз худудларида нодир ва й ў колиб бораётган ҳайвон ва ўсимликлар турини мухофаза килиш ва уларни кўпайтиришга алоҳида эътибор берилияпти. «Табиатни мухофаза қилиш ва ундан фойдаланиш тўғрисида ў симликлар дунёсини мухофаза килиш ва ундан ҳайвонот дунёсини мухофаза қилиш ва ундан фойдаланиш туғрисида»ги (1997 й) қонунлар бошқа ҳукумат қарорлари қабул килинди. Ўз навбатида бу борада ўтказилиши лозим бўлган тадбирлар кучайтирилди, уларнинг илмий ва амалий жихатларига оид ишлар доираси кенгайтирилди. Инсон тириклиги табиат билан, хайвонот ва ўсимликлар олами мавжудлиги билан чамбарчас боглик. Инсон уларга нисбатан онгли муносабатда бўлиши, табиат манбаларидан тежаб тергаб, меъёрида фойдаланиб ва табиатнинг барча бойликларини асраб авайлаб яшаши даркор. ЎЗБЕКИСТОН «ҚИЗИЛ КИТОБИ» КЎРИҚХОНАЛАР ВА БУЮРТМАЛАР. Ўзбекистон «Қизил китоби» барча ҳайвон ва ўсимликлар турларини сақлаб қолиш, уларни асраб авайлаш ва мухофаза килиш борасида конун асосларига таянган муҳим ҳужжат хисобланади. Умуман олганда у ёки бу тур хайвон ва ўсимликнинг «Қизил китоб»га киритилиши экологик инкироздан, ташвишли холнинг мавжудлигидан далолатдир. Ўзбекистон «Кизил китоб»га киритилган хар бир турнинг ўзбекча, русча, лотинча номлари ва уларнинг қайси тур авлод, оила ҳамда туркумга мансублиги киритилган. Шунингдек китобда турларнинг қисқача таснифи (хаётий шакли, бўйи, шох шаббаси, барча гули, меваси ва фенологияси), тарқалиши ва учрайдиган жойлари хақидаги маълумотлар берилган. Бундан ташқари, китобда келтирилган, ўсимликларнинг қайси табиий шароитда ўстириш усуллари, уларни қандай шароитларда етиштирилиши имкониятлари хақида ва уларни мухофаза қилиш чораларига оид маълумотлар берилган. «Қизил китоб» мухофаза чораларини кучайтириш

қўриқхоналар ва буюртмалар майдонларини кенгайтириш, ёввойи ўсимликлар учун лицензиялар жорий этиш каби бир қанча масалаларни кун тартибига қўяди. Унда шунингдек набобат оламининг бебахо бойликларини сақлаб қолиш учун кенг халқ оммасининг иштирок этиши зарурати алоҳида қайд этилади. Ўзбекистон «Қизил китоби»га киритилган ўсимликлар турлари бу китобда тавсифланишга мувофиқ 4та категорияга бўлинади: «О»- йўқолган ёки йўқолиш арафасидаги турлар. Бунда бир неча йиллар давомида табиатда учратилмаган ёки маданий шароитда сунъий равишда экиш йўли билан сакланиб қолиш эхтимолига эга бўлган ўсимлик турлари киради. «1»- йўқолиб бораётган турлар. Бунга йўқолиб кетиш хавфи остида турган сақлаб қолиш учун махсус мухофаза қилишни талаб этадиган турлар киради. «2»- Ноёб турлар. Бунга маълум кичик майдонларда ўзига хос шароитларда сақланиб қолган, тез йўқолиб кетиши мумкин бўлган ва уларнинг сақланишини таъминлаш учун жиддий назоратни талаб этувчи турлар киради. «3»- Камайиб бораётган турлар. Бунга маълум вакт ичида сони ва таркалган майдонлари табиий сабабларга кўра ёки одамлар таъсири остида қисқариб кетаётган турлар киради. Айни вақтда бундай ўсимликлар хар томонлама назоратни талаб этади. «Қизил китобда» илмий маълумотлар ва шахсий кузатишлар асосида ўсимлик турларининг табиатдаги умумий миқдори ва улар ўсадиган ареалнинг ўзгариш сабаблари келтирилган ҳамда табиий шароитда кўпайиш йуллари ёритилган. Нихоят китобда мухофаза қилиш билан боглик бўлган бошка зарурий тадбирлар туғрисидаги маълумотлар келтирилган. 1978 йилдан бошлаб Ўзбекистондаги йўқолиб бораётган хайвон турларини мухофаза қилиш мақсадида миллий «Кизил китоб» тузилди. Бу китобга киритилган хайвонлар 5 гурухга булинади: 1.- Йўқолиб бораётган хайвон турлари. Улар хақидаги маълумотлар «Қизил когоз»га босилади, бу эса ахволнинг мушкул эканлигини курсатади.

2.- ноёб нодир хайвон турлар сони кам ёки маълум бир худудда учрайдиган, мухофаза тадбирлари кўрилмаса тезда йўқолиб кетиши мумкин бўлган турлар улар тўғрисидаги маълумотлар «оқ қоғоз»га босилади. 3.- камайиб бораётган турлар. Хали нодир эмас, лекин сони муттасил камайиб бораётган турлар улар тўғрисида маълумотлар «сариқ коғоз»га босилади. 4.- Ноаниқ турлар – йўқолиш хавф бўлган лекин улар хақидаги маълумотлар етарли бўлмаган турлар. Уларнинг руйхати хар бир жилд охирида илова қилинади. 5 . - Тикланган турлар. Юкорида эслатилган дастлабки уч туркумдан бирига киритилган лекин самарали мухофаза тадбирларидан с ў нг сони ва ареали тикланган турлар. Улар ха қ идаги маълумотлар «Яшил рангли қоғорз»га бўйича босилди. Бу нарса мухофаза қилиш бўйича курилган тадбирлар самарали эканлигидан далолат беради. Ўтган асрлар ва ҳ озирги кунда хайвонот оламида б ў лаётган ўзгаришларнинг асосий сабаби қуйдагилардир:– ҳ айвонларнинг кўплаб овланиши. Хайвонлар яшайдиган му ҳ ит шароитининг узгариши чунончи ерларни ў злаштирилиши, ўрмонзорларнинг кискариши ва ҳ -к. Бир экологик шароитдаги хайвонларнинг иккинчи бир экологик шароитдаги жойларга олиб борилиши хамда экологик тиз и мнинг издан чикиши. - Хайвонларнинг ўзига хос биологик хусусиятларнинг ўзгариши. - Т а биий- иқлимий ва ижтимоий омилларнинг таъсири. Ҳайвонларнинг яшаш мухити ва хайвонот олами холатига таъсир кўрсатадиган тадбирларни ўтказишни режалаштирганда ва амалга оширганда куйидаги талабларни бажарилишини таъминлаш лозим: - Табиий шароитда хайвонларнинг хилма -хиллигини саклаш. - Хайвонларнинг яшаш му ҳ ити, урчиш шароитлари ва миграция йўлларини мухофаза килиш. -Хайвонларнинг табиий уюшмаларини бутунлигини саклаш:

-Хайвонот оламини илми й ас о сланган, ундан смарали фойдаланиш ва қайта тикланишини хисобга олгин холда иш юритиш: - Аҳоли саломатлигини мухофаза килиш ва ҳалқ хўжалигига зиён етказмасли к ни хисобга олган холда хайвонлар сонини бошкариб турилишини таъминлаш. Мамлакатимизда йўқолиб бораётган ўсимлик ва хайвонларни мухофаза килиш буйича қўриқхоналар ташкил қилинган. Улардан баъзиларини келтириб утамиз. Пайгамбаророл қў ри қ хонаси. Сурхандарё вилояти Термиз шахридан 20 км куйирокда жойлашган. У Амударё уртасидаги Пайгамбаророл оролини ташкил килади. Унинг майдони 4000 гектар булиб Ҳонгул, Оху тўнгиз, қиркавул, захарли илонлар ва парандалар мухофаза қилинади. Бадайт ўқ ай қў ри қ хонаси. Амударё этагида Қ ора қ алпо ғ истон республикаси худудида жойлашган б ў либ, майдони 10.000 гектар. Бу қў ри қ хоналарда махалий ўсимликлар хайвонлардан т ўнғ из, бурси қ , қ уён, Хива кирғавули, олачип о р, қ изил иштонлар мухофаза килинади. Қо ракул қў ри қ хонаси Бухоро вилоятида жойлашган б ўлиб, майдони 20500 гектар. Бунда хонгул, қ уён, жойронсувсар, ондатра, паррандалардан ў рдак, гозларни мухофаза килиш ва кўпайтириш ишлари олиб борилмокда. Кизилкум қў ри қ хонаси. Бухоро вилоятининг Ромитон тумани худудида жойлашган. Майдони 4000 гектар. Қўрихонада ма ҳ аллий ў симликлар ва ҳ айвонлар, айниқса хонгул му ҳ офаза қ илинади ва к ў пайтирилади. Чотқол тоғ ўрмон қўрикхонаси Тошкент вилоятида жойлашган , м айдони 38800 гектар . Қўриқхонада махаллий усимликлар, айникса арчазорлар, хайвонлардан тунгиз, айик, тулки, жайра, какликлар мухофаза килинади. Жомбой курихонаси. Самарқанд вилояти шарқий кисмида жойлашган. Майдони 2500 гектар. Бу қўриқхонада тустовуқ, жайрон ондатра, махаллий усимликлар-тукай табий комплекслари мухофаза килинади. Зомин то ғ ў рмон қў ри қ хонаси Жиззах вилоятининг Туркистон тоғ тизмасининг Ўзбекистонга қ арашли шимолий гарбий кисмида жойлашган.

Майдони 10500 гектар. Қўрикхонада арчазорлар ва бу ерда яшовчи хайвонлар мухофаза килинади ва к ў пайтирилади. ( Тоғ эчкиси, тоғ қў йи, (архар), айи қ) . хайвонларни му ҳ офаза килиш билан боғли қ бўлган ишлар қаторига айниқса , ёш авлодни хайвонларга нисбатан ра ҳ м-ша ф қат ру ҳ ида тарбиялаш му ҳ им ахамиятга эгадир.

Адабиётлар : 1. АлибековЛ.А. Нишонов С .А. _ Табиатни мухофаза килиш ва таб и ий ресурслардан рационал фойдаланиш. Т . Ўқитувчи , 1983 2. Холлиев И. ИкромовА.-Экология. Т « Мехнат » 2001. 3. Баратов П. ва бошқалар- Табиатни мухофаза килиш ва ўзгартириш Т. 1991. 4. Махмудов Ю. Экологиядан кулланма Т. «фан» 1997 йил. 5. Ширинбоев Ш. Сафин М Атроф мухитни мухофаза килиш. Самарканд, 2003. 6. www.ziyonet.uz

Похожие

Хаётнинг биологик эволюцияси

Биологик жараёнлар кинетикаси

Тирик организмларда биологик маромлар (ритмлар).

Юмшоқ биологик тўқималарнинг биомеханик хоссалари

Биологик жараёнлар кинетикаси. Ҳужайравий жараёнлар биофизикаси