Қаттиқ тўқималарни биомеханик хоссалари - Биология - Рефераты

Қаттиқ тўқималарни биомеханик хоссалари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

293.462890625 KB

Қаттиқ тўқималарни биомеханик хоссалари Режа: 1. Компакт суяк тўқималари структураси ва таркиби. 2. Компакт суяк тўқимасининг эластиклик ва мутаҳкамлик хоссалари.

Компакт суяк тўқималари структураси ва таркиби. Суяк тўқимаси-бирлаштирувчи тўқималардан бири бўлиб, уч хил ҳужайрадан ва ҳужайралараро моддалардан тузилган. Унда доимо биокимёвий ва структуравий компонент-ларни емирилиши ва янгиланиши бўлиб туради. Узун найсимон суякда икки хил тўқима: компакт ва спонгиоз тўқималар мавжуд. Компакт тўқималар найсимон суякни ўрта қисми (диа-физ) ни асосий ташкил этувчисидир. Диафиз суякнинг асосий юк кўтарувчи қисми ҳисобланади. Компакт тўқималар композицион тузилишга эгадир. У уч фазали материал деб қаралади ва беш хил структура даражасидан иборат (3.1 – расм) 1-даражада-тропоколлаген ва ноорганик кристаллар биополимер макромолекуласи бор. Тропоколлаген молекуласи 3 та полипептит занжирларининг чап спиралларидан тузилган. Улар ўнг спиралларни ҳосил қилади. 2-даражани коллаген микрофибриллалари ва ноорганик моддалар ташкил этади. Микрофибриллалар бешта спирал-симон жойлашган тропоколлаген молекулаларидан ҳосил бўлади. 3-даража - коллаген фибриллаларининг ноорганик мод-даларга боғлиқ ҳолда ҳосил қилган толалардир. 4-даража - ламеллалардан иборат. Ламелла энг кичик мустақил конструкцион элемент бўлиб, компакт суяк тўқи-масини ҳосил қилади: у юпқа эгри пластинкасимон ёки ци-линдрик қобиқсимон бўлиб, минерал коллаген толалардан тузилган. 5-даража - конструкцион элемент- остеонлардан тузилган. Остеон қон томирларни ўраб турувчи концентрик жойлашган суяк ламеллаларидан иборатдир. Ламеллалар 5 тадан 20 тагача бўлиши мумкин. Катта ёшдаги одамни узун найсимон суяги диафиз қисмини кўндаланг кесимини текширилганда, унинг девори қалинлиги бўйича 3 қисмдан иборат

эканлигини кўришимиз мумкин, яъни ички, ўрта ва ташқи қисмлар. Ички ва ташқи қисмлар умумий ламеллалардан ва ўрта қисм остеон-лардан тузилган. Суяк моддасини 3 хил ҳужайраси мавжуд: остеобластлар, остеоцитлар, остеокластлар. Остеобласт ҳужайралари суякнинг юза қисмида жойлашган бўлиб, суяк ҳосил бўлишида иштирок этади. Унинг цитоплазмасида асосий органик моддалар коллаген ва полисохоридлар синтезланади. Ривожланишнинг маълум босқичида ушбу ҳужайралар хужайралараро моддалар ичида алохида ажралган ҳолда кўпайиш хусусиятини йўқота бошлайди ва остеоцитларга айланади. Бунда ҳужайралараро моддалар боғловчи моддаларни кўпайиши сабабли зичлашади. Остеобластлар токли кўпбурчакли ёки эллиптик кўринишда бўлиб, ўлчами 15-20 мкм.ни ташкил этади. Остеоцитлар суяк каналчалари билан бирлашган цитоплазма ўсмаларидан иборатдир. Улар ҳужайралараро органик гидроксиапатит ҳосил қилишда муҳим ролғ ўйнайди ва ноорганик моддалар алмашинувига хизмат қилади ва суяк тўқимаси структурасини ҳамда механик хоссаларини стабиллаштириб туради. Остеокластлар-нисбатан йирик бўлиб, кўп ядроли диаметри 80 мкм бўлган ҳужайралар. Улар маълум шароитда суяк тўқимасининг минераллашган асосий моддасини парчалайди. Суяк тўқимасида ҳужайралар сони доимий эмас, балки одамнинг ёшига, физиологик ҳолатига ва бошқаларга боғлиқ ҳолда ўзгариб туради. Масалан: синган суяк битишида остеобластлар кўпайиб кетади. Агар суяк тўқимасида но-органик моддалар бўлмаса қолган органик моддалар суяк формасини сақлайди, лекин механик хусусияти резина билан бир хил бўлади.

Агарда органик моддалар бўлмаса суяк ташқи кўриниши сақланади, аммо унинг материали кам мустаҳкамликка эга мўрт материалга айланади. Компакт суяк тўқимасининг эластиклик ва мутаҳкамлик хоссалари. Суяк тўқимасининг механик хоссалари турли фактор-ларга боғлиқ, яъни механик факторлар: (тезлик, юкланиш да-волилиги, ориентация, формаси, ўлчамлар ва ҳ.к.) биологик табиатга (кўриниши, жинси, ёши, физиологик активлиги, ундаги патологик ўзгаришлар даражаси ва кўриниши, суяк намунасини сақланган жойи ва ҳ.к.) Компакт суяк тўқимасининг тузилишида ва бура-лишида эластиклик ва мустаҳкамлик хоссалари физик чизиқсиз ва анизотропдир. Бу ерда кучланиш даражаси ортиб бориши билан мате-риал бикрлиги камаяди ва бу ходиса суяк тўқимаси хосса-ларини физик чизиқсизлигидир. Бир хил намуналарни чўзилишга синовлар натижасида кучланиш ва деформация орасидаги боғланишни топилган. Ушбу боғланишнинг математик ифодаси: 3.1 – расм. Компакт суяк тўқималарини структуравий даражалари (1-5).

ε= A (σ /σmax )+ B (σ /σmax )n (3.1) бу ерда А, В, n-лар қуйидаги чегаравий шартлардан топилади A = εy, B= εmax − εy; εmax − энг катта нисбий деформация, εy - эластик деформация. n= [U − ( εyσmax 2 )] [W −( εyσmax 2 )] −1 (3.2) W,U-диаграммадан олинадиган юзалар, деформация потенциал энергияси. Чўзилишда суяк тўқимасининг емирилишдаги мустаҳ-камлиги 150  177 МПа гача ўзгариши мумкин. Бу мус-таҳкамлик алоҳида компонентларнинг мустаҳкамлигига боғлиқ. Гидрооксилапатитда – 600  700 МПа, коллагенда-50  100 МПа. Суяк тўқималаридаги толалар эластик деформацияла-нади, қолган қисми эса пластик ҳолда деформацияланади ва натижада суяк мўрт синишга учраши мумкин. Эластиклик модули қуйидаги формуладан топилади: E= EOA . VA V [1+( Ec EOA )( VM VA)] (3.3) бу ерда: EOA - арматура вазифасини бажарувчи толалар элас-тиклик модули; Ec -матрицани силжиш модули; V Va Vm   -арматура ва матрицани умумий ҳажми. Текширишлар шуни кўрсатадики, одам скелети шаклланишидаги оптималлик, суякнинг ички структурасида ҳам ўз аксини топган. Масалан, узун суяклар структураси бўғинларга яқин жойларида зичлиликдан тобора ғоваклиликка ўтиб боради ва бу билан бикрлик бир хил тартибда ўзгаради, ҳамда бир текисда юк тақсимланади. Суякларнинг сиқилишдаги мустаҳкамлиги юқоридир. Масалан: сон суякнинг бўйламасига юк кўтариш қобилияти эркакларда 45000 Н ва аёлларда 39000 Н ни ташкил этади. Скелетнинг турли жойларидан олинган компакт суяк тўқималари намуналарида сиқилишда чекли кучланиш миқдори 120 дан 170 МПа гача бўлади. Суякларни эгилишдаги юк кўтариш қобилияти сезиларли даражада

камдир, яъни 2500 Н. Тажрибалардан аниқланганки, 25-35 ёшларда суякнинг бу-ралишга бўлган мустаҳкамлиги энг юқори бўлади, яъни 105,4 МПа ни ташкил этади. 75 дан 89 ёшларда бу кўрсаткич ўртача 90,3 МПа ни ташкил этади. Бу ўзгариш суякдаги ғоваклик ортиб бориши ҳисобига рўй беради. Буралишдаги емирувчи буровчи момент қиймати ўртача 120 Нм ни ташкил этади. Компакт суяк тўқимасининг ёйилувчанлик (ползучестp) характери назарий ва тажрибалар асосида текширилган. Тажриба натижалари шуни кўрсатадики, намунага қўйилган чўзувчи кучланиш  11 бир зумлик бўйлама деформацияни ε11= 0,47 % ҳосил қилади. Бунга эластиклик модули E1 16170 МПа га тенг бўлади. 200 мин. давом этадиган ёйилувчанлик жараёнида  11 деформация 0,66% га тенглашади. 200 мин.дан кейин юк олиниши биланоқ намунада бошланғич ўлчамлари тикланади 11  0,67% ва эластиклик модули 30% га камаяди. Тажрибалар асосида олинган натижалар бўйича қурилган ёйилувчанлик эгри чизиқлари 3.2-расмда келтирилган. Тажрибалар натижаларига кўра аниқланганки, суяк мустаҳкамлиги толаларга кўндаланг йўналиш бўйича чўзилишида бўйлама йўналишга нисбатан 10 марта камдир. Толалар бўйича мустаҳкамлик кучланишнинг 220 МПа га тенг қиймати билан характерланади. Бу эса замонавий пўлат конструкцияларнинг нормал ишчи ҳолатига мос келувчи кучланиш билан баробардир. Сиқилиш демормацияси бўйича мустаҳкамлик ташқи кучни қўйилиш тезлигига боғлиқдир. Бу холда катта тезликда мустаҳкамлик 400 МПа га етади. Кўп сонли 3.2.-расм. Компакт суяк тўқимасининг ёйилувчанлик эгри чизиғи.

тажрибалар асосида олинган натижалар бўйича олимлар қуйидаги муҳим хулосани қилишган: А. Одам ҳаёт фаолияти давомида суяк тобора мустаҳкамланиб, ўз материалини ва конструкциясини айрим жойларни ривожлантира бориб, ташқи юклар таъсирига мослашиши аниқланди. Б. Скелет суяклари конструкцияси шундайки, у энг кам энергия сарф қилиб энг катта функционал эффектга эришади. Бош кучланишлар йўналишларида бўлган ва суяк балкалари деб аталадиган суяк структуралари ҳисобига унинг мустаҳкамлиги ортиб боради (3.3 – расм). 3.4 – расмда сон суяги ҳажми бўйича сиқилишга бўлган мустаҳкамлик характеристикаларини тарқалиши кўрсатилган. Эластиклик ва мустаҳкамлик хоссаларининг характеристикалари суяк кўндаланг кесимининг турли соҳаларида турличадир. Ушбу характеристикалар қийматларини ва уларни бошқа параметрлар билан нисбатларини соҳалар бўйича ўзгариб туришини аниқлаш учун суяк кўндаланг кесими олтита соҳага бўлинган. 3.5-расмда 6та соҳада ҳарактеристикалар ўзгариши кўрсатилган. Ушбу соҳаларда эластиклик харатеристикалар-нинг ўзгариши нотекис бўлади. Масалан, эластиклик модуллари орасидаги нисбатлар ( Ее/Е 1 ва Е 3 / Е 1 )нинг ўзгариши 3.5 А -расмда ва силжишда емирувчи силжиш деформациялари нисбатлари γ23 ¿/γ12 ¿ (1) ва γ31 ¿/γ12 ¿ (2) ни суяк кесими соҳалари бўйича ўзгариши 3.3 б-расмда келтирилган.

Тажриба натижалари асосида олинган компакт суяк тўқималарининг эластиклик ва мустаҳкамлик характерис-тикаларининг ўзгариши унинг материалини ортотроп деб олиш мумкинлигини кўрсатади. Бунинг учун ортогонал p координаталар системаси қабул қилинган бўлиб, унда Х ўқи кўндаланг кесимнинг масса маркази орқали ўтади ва у суяк бўйлама ўқига параллел бўлади. 3.1 ва 3.2 – жадвалларда эластиклик характеристикаларини ва кўндаланг деформация коэффициентини қийматлари келтирилган. 3.3 – расм. Сон суягида кучланишлар тарқалиши. -Сиқувчи, - чўзувчи, - сиқилиш ва чўзилиш бир вақтда.

3.4 – расм . Ўнг сон суяги хажми бўйича мустаҳкамликни ўзгариши . Сиқилишда мустаҳкамлиги тенг нуқталар ўзаро туташтирилган чизиқлар билан кўрсатилган . Р, L , A , M – ҳарфлар билан проксимал p , литерал p , ўрта ва медиал p кесимлар белгиланган. БА

3.5-расм. Компакт суяк кўндаланг кесими соҳалари бўйича (А) эластиклик модуллари Е 2 /Е 1 ва Е 3 /Е 1 ҳамда (Б) емирувчи силжиш деформациялари нисбатларининг ўзгариши. 3.1-жадвал Эластиклик доимийлари Ўртача қиймат, ГПа Кўндаланг деформация коэффициенти Ўртача қиймат Е 1 18,5  12 0,307 Е 2 8,50  23 0,622 Е 3 6,90  31 0,119 G 12 4,91  21 0,142 G 23 2,41  32 0,488 G31 3,56  13 0,315 3.2-жадвал Емирувчи дефомация Ўртача қиймат, МПа Деформация Ўртача қиймат, %  11 * 128,4  11 * 0,858  22 * 17,0  22 * 0,230  33 * 12,9  33 * 0,231  1 * 89,0  12 * 2,45  2 * 63,6  23 * 2,73  3* 62.8  31 * 2,17 Спонгиоз суяк тўқимаси структураси ва биомеханикаси Спонгиоз суяк тўқимаси, асосан, умуртқа поғоналарини ва найсимон суякнинг эпифиз қисмларини ташкил этади, бундан ташқари текис ёки юпқа турли шаклдаги суякларда ҳам бор. Умуман, скелет системасини 20% қисмини ташкил этади. Бирламчи ва иккиламчи спонгиоз суяк тўқимаси мавжуд. Бирламчи спонгиоз суяк тўқимаси минераллашган ламеллалардан иборат бўлиб, пайлар билан туташ қисмини ташкил этади.

Иккиламчи тўқималар фазовий структурага эга бўлиб, скелетдан тушаётган механик зўриқишни бошқа элементларга узатишга хизмат қилади. Бундай тўқималарни алоҳида балка ва устунлардан иборат каркас шаклида тузилган деб қаралади. Балка ва устунларни трабекулалар (суяк балкачалари) ташкил этади. Трабекулалар ўз навбатида суяк ламеллаларидан (қалинлиги 0,2-0,6 мм, узунлиги 1,8 мм) иборатдир. Спонгиоз тўқима зичлиги 0,24 гр/см 3  1,78 гр/см3 . Трабекулалар орасидаги бўшлиқ қон, қизил ва сариқ илик, нерв, қон томирлар, турли ҳужайралар ва ҳужайралар аро суюқлик билан тўла бўлади. 35 ёшли одам скелетидаги спонгиоз ва компакт суяк тўқималарини физик ва структуравий характеристикаларини келтирамиз: 1гр спонгиоз суяк тўқимасида 170 та гаверс каналлари бўлиб, уларнинг диаметри 50 мкм ва умумий майдони 80 мм 2 ни ташкил этади. Бутун скелетдаги спонгиоз тўқималар умумий массаси 1000 гр ва умумий майдони 3000000 мм 2 . Компакт суяк тўқимасининг умумий массаси 4000 гр ва умумий майдони 320000 мм 2 1 гр компакт тўқима 672 мм 3 ҳажмни эгаллайди, бунда компакт суяк моддаси 572 мм 3 бўлиб уни зичлиги 1,88 гр/см 3 Суяк тўқималарининг намуналари динамик юклар таъсирига синаш билан динамик эластик модуллари аниқланади. Узун суяк бўйлама ўқи бўйича динамик элас-тиклик модули қуйидагича ифодаланади: E1=0,965 ⋅10 −4fои 2 ( L b) 2P0T h (3.4) бу ерда fои – намунани эгилишдаги хусусий тебраниш частотаси, Гц. Ушбу катталик синов натижасида топилади. L , b , h – намуна узунлиги, эни ва баландлиги (мм). P 0 – намуна массаси. T – L / b нисбатга ва кўндаланг деформация коэффициентига боғлиқ параметр. Динамик силжиш модули қуйидагича формула орқали ифодаланади.

G12=4,08 ⋅10 −4fок2 ( LP 0k hb ) (3.5) áу ерда fок – намунанинг буралишдаги хусусий тебраниш частотаси, Гц. k= 1+(h/b)2 4−2,52 b/h+0,21 (b/h)5 h > b бўлган ҳолат учун h / b га боғлиқ параметр Бу тўқимани механик ҳолати кенг ўрганилган деса бўлади, аммо бу тўқима жойлашган суяк қисмининг геометрияси мураккаблиги учун олинган натижалар ҳар доим бир хил чиқавермайди. Масалан: эластиклик модуллари қиймати 26 дан 600 МПа гача, нисбий деформацияси эса  *=1,25%  24% гача ўзгаради. Аммо сиқилишдаги емирувчи кучланишларнинг тажрибада олинган қийматларини турличалиги бироз камдир, яъни масалан: сон суяги каллаги учун 3,7 дан 11,4 МПа гача ўзгаради. Бундан ташқари, бу кўрсаткич суякнинг куч қўйилган нуқталари ва куч таъсир этиш йўналишларида энг катта қийматга эришади. Спонгиоз суяк тўқимаси структураси ва функцияси орасидаги боғланишни тажрибаларда ўрганиш натижалари бўйича хулоса қилиш мумкинки, трабекулалар таянч вазифасини ўташ билан биргаликда конструкция элементи сифатида ишлайди. Бундан ташқари суякнинг динамик юкланиш таъсирида ҳосил бўладиган ўта юкланишни тақсимлайди ва сўндиради. Спонгиоз суяк тўқимасини микроскопик текшириш (масалан: сон суягини қуйи қисми) натижасида тра-бекулаларни уч хил емирилишини ажратиш мумкин: Биринчиси статик юкланишда ламеллалар орасида тутатиш юзаларида ёриқлар ҳосил бўлиши билан характерланади. Емирилишнинг иккинчи кўриниши катта импулpсли уринма кучланишлар таъсиридан ламеллалар орқали ёриқларнинг ҳосил бўлишидир.

Емирилишнинг учинчи кўриниши чарчаш (толиқиш) ёриқларини тарқалиши ҳамда у узоқ муддатли юкланишга мослашиш билан боғлиқдир. Одамнинг қариш жараёнида спонгиоз суяк тўқималари тузилишида ва механик хоссаларнинг ўзгаришлари рўй бера-ди. Масалан, илгари жисмоний меҳнат билан шуғулланган одамлар қариганда емирувчи кучланишлар миқдори ақлий меҳнат билан шуғулланганларга нисбатан камдир. Спонгиоз суяк тўқимасининг механик ҳолати математик моделлаштириш одатда эластиклик модули структура кўр-саткичларига боғлиқлигини аниқлашга олиб келади. Бу тўқималарни иккита модели кенг қўлланилади: ғовакли ва блокли. Ьовакли моделp тўқимани иккита фазаси мавжудлигини эътироф этади: қаттиқ матрица ва ҳимояланган суюқлик билан тўлдирилган норегуляр ғоваклар. Бунда қуйидагилар қабул қилинган: а) спонгиоз тўқимасининг эластиклик модули Ec ғоваклар сонига боғлиқ функциядир; б) эластиклик модули юпқа қатлам учун матрица кўндаланг кесимидаги қаттиқ моддалар миқдорига тўғри пропорционалдир; в) спонгиоз тўқимага қўйилган куч кесим бўйича текис тақсимланади; г) материалнинг деформацияси кичик. Эластиклик модули қуйидагича топилади: Ec= E(1− kp v2/3) (3.6) бу ерда: E - матрицани эластиклик модули; Pv Vv Vt  - тўқимани ғоваклиги; Vv - ғоваклар ҳажми; Vt - тўқималар ҳажми; k q   23/ ;  ва q - мос равишда ғовакларни ўртача юзаси ва ўртача ҳажмини ўлчашлар ўзгармаслари.

Блокли модел ярим эмпирик ҳисобланади ва спонгиоз тўқималар зичлиги ва ички геометрияси ҳисобига асосланади. Бу ҳолда қуйидаги чекланишлар қабул қилинган: а) тўқимадаги қаттиқ модда спонгиоз тўқимада ҳам компакт тўқималарда ҳам бир хил хоссаларга эга; б) моделнинг механик хоссалари маҳаллий характери-стикалари маҳаллий зичлик даражалари n га пропорционалдир. Бу ерда n тажриба натижалари асосида аниқланади; в) блокли модел катта анизатроп кубга мужассамла-шувчи кўплаб майда кубикчалардан тузилган; г) бир ёки бир неча кубикчани тушиб қолиши, бошқа элементлар ҳолатини ўзгартиради. Агар ғоваклар тақсимланишини бир жинсли деб қарасак, эластиклик модули қуйидагича топилади:Ec= E(1−C)n (3.7) бу ерда: C  1 0   - тўқиманинг ғоваклиги;  - тўқиманинг зичлиги; 0 - матрицани (суяк моддасини) зичлиги. Бўғим тоғойилари биомеханикаси. Бўғим тоғойилари найсимон суякларнинг учларидаги бўғимга яқин қисмларида жойлашган. Бу ғовак, жуда кам эластиклик модулига эга ва осон ўтказувчи материал юкланишда ўзининг ғовакларида жойлашган синовиал суюқликни сиқиб чиқаради ва юк қайтариб олинганда суюқликни ютади. Ташқи куч таъсирида жуда қисқа вақтда ўз шакли ва ўлчамларини ўзгартиради ва куч таъсири олинганда ўзининг бошланғич ҳолатини тўла тиклаш мумкин. Тоғойиларда суюқ ва қаттиқ фазалар бўлади. Суюқ фаза тоғойи умумий массасини 60-80% ини ташкил этади. Қаттиқ фазада 40% хондрацитлар, 25%

протеогликанлар ва 35% коллаген толалар мавжуддир. Нормал ҳолатда тоғойиларда қон томир, лимфа ва нерв толалари бўлмайди. Синовиал суюқлик бўғинни “ёғлаш” (смазка) вазифасини бажаради ва тоғойини озуқа билан таъминлайди. Бундан ташқари ташқи юк миқдори ортганда синовиал суюқликнинг қовушоқлиги ортади ва бу билан бўғиндаги сиртларни бир- бирига тегишига қаршилик кўрсатади. Бўғим тоғойиларида тўртта структура қатлами мавжуддир. Булардан тоғой сиртини ҳосил қилувчи ташқи қатлам бир тартибда жойлашган ва бўғим сиртига уринма ҳолда йўналган ва ўзаро кўндаланг боғланишлар (перемқчка) билан туташган (диаметри 35 нм бўлган) коллоген толалардан тузилган. Бу қатламнинг қалинлиги 10% ни ташкил этади(тахминан 200 мкм). Қатламнинг ичида хондронлар - тоғойи ҳужайралари жойлашган бўлиб, улар коллаген толалар билан концентрик ҳолда ўралгандир ва зарбий таъсирларни сўндиришга хизмат қилади. Ташқи қатлам тоғойини бош структуравий компоненти бўлиб, механик юкларни қабул қилувчи ва биомеханик ҳимоя (мембранаси) пардаси сифатида тоғойини бутунлигини таъминлайди. Иккинчи қатлам, боғловчи моддалар ичида хаотик ҳолда жойлашган коллаген толалар (диаметри 30-60 нм) ва тартибсиз тақсимланган тоғойи ҳужайраларидан иборатдир. Учинчи қатламда ҳам хаотик жойлашган коллаген толалар мавжуддир, аммо уларни диаметри каттароқ, яъни 40-80 мкм. Бунда толалар орасидаги масофалар каттароқ. Тоғойи ҳужайраларини ўлчамлари ҳам катта бўлиб, устунчаларни ҳосил қилади. Устунчалар бўғин сиртига ортогонал ҳолда жойлашган. Тўртинчи қатлам тоғойини минераллашган дейилади, чунки унда минерал моддалар билан қопланган (асосан, калpций тузлари) коллаген толалар тўрини ҳосил қилади. Бу қатлам учинчи қатлам билан базофил сирт билан че-гараланган бўлиб, бу сирт аввалига ўтказувчи ва тоғойи қа-риганда унда бундай хусусият йўқолиши мумкин. Механика нуқтаи-назаридан бўғим тоғойиси чизиқсиз-қовушоқ эластик анизотроп материал ҳисобланади. У иккита функционал ўзига хосликка

эгадир: биринчидан, деформация-ланиш давомида (уларнинг бикрликлари нисбати 1:10) суяк-даги кучланиш концентрациясини бошқа суяк тўқималарига нисбатан осонроқ камайтиради; иккинчидан тоғойи бўғимда энг паст ишқаланиш коэффициентини таъминлайди, яъни 0,005 дан 0,012 гача. Бўғим тоғойига нормал ҳолда таъсир этувчи ташқи юк қиймати 0 дан бошлаб, то тана оғирлигидан 3-4 марта кўп қийматгача бўлиши мумкин. Бунда тоғойи четларида катта чўзилиш деформацияси ҳосил бўлади. Тажрибалар натижасига кўра ташқи қатламда емирувчи чўзувчи кучланиш 25,5 МПа (коллаген толалар бўйламаси бўйича) ва 9,8 МПа (кўндаланг йўналиш) ни ташкил этади. Эластиклик модули 2,3 дан 50 МПа гача бўлиши мумкин. кўндаланг деформация коэффициенти 0,5 га яқин. Демак, тоғойиларни сиқилмайдиган материал деб қабул қилиш мумкин. Силжиш модули 0,4 дан 4,1 МПа гача ўзгаради. Ъозирги вақтда тоғойини чарчашдаги мустаҳкамлигини ўрганиш катта амалий аҳамиятга эгадир. Сабаби, одам бир йилда ўртача 2 млн. қадам босади ва бўғинлардаги тоғой-иларни даврий равишда таъсир этувчи юкланишга учрайди. Тажрибалардан аниқланганки, даврий юкланишлар даражаси ортиши билан тоғойиларни чарчашдаги чидамлилиги сези-ларли даражада камаяди. Бўғим тоғойиларнинг математик моделлаштириш бўйича нисбатан жуда кўп илмий-тадқиқот ишлари олиб борилган. Бўғим тоғойини иккита фазадан иборат, яъни қаттиқ матрица ва махсус суюқликдан иборат деб қаровчи модел мавжуд. Бошқа моделда тоғойини сирт қисмини алоҳида қисман йўналтирилган коллаген толалардан иборат трансверсал-изотроп муҳит деб қаралади. Қолган иккита қатлам хаотик толалардан иборат квазиизотроп материал деб ҳисобланади. Бунда остки қатлам чизиқли эластик ва изотроп деб олинади. Адабиётлар:

1. Регирер С.А. Лекции по биомеханике - М., МГУ, 1980, 144 с. 2. Вопрос прочности в биомеханике/Образцов И.Ф., Кнетс И.В. и др. М., Весшая школа, 1988, 388 с. 3. Бранков Г. Основ биомеханики - М., Мир 1981, 254с. 4. Механика кровообраўения/ Каро К. и др. - М., Мир, 1981. 5. Левтов В.А., Регирер С.А., Шадрина Н.Х. - Реология крови - М., Медицина, 1981.

Похожие

Юмшоқ биологик тўқималарнинг биомеханик хоссалари

Хужайраларнинг кимёвий таркиби ва хоссалари

Одам танасининг функционал мустаҳкамлиги ҳақида тушунча

Оқсилли моддалар. Оқсилларнинг умумий хоссалари. Оқсилларнинг кимёвий тузилиши

Биомеханика фани ва унинг ривожланиши