Yopiq urug`lilar — Angiospermae - Биология - Рефераты

Yopiq urug`lilar — Angiospermae

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

48 KB

www.arxiv.uz REJA : 1. Yopiq urug`lilar va o chiq urug`lilar ning o`xs hashlik va farqli belgilari . 2. Yopiq urug`lilarning kelib chiqishi haqidagi nazariya lar. 3. Yopiq urug`lilarning tasniflanishi.

www.arxiv.uz Tayanch so`z va iboralar: embrion xaltasi, qo`sh otalanish, urug`chi tumshuqchasi, aktinomorf, zigomorf, metamorfoz. Yopiq urug`lilar tipi eng katta o`simliklar tipi bo`lib, xozirgacha ma`lum o`simlik turlarining yarmidan ko`prog`ini o`z ichiga oladi. Bu tip o`ziga xos bir qancha xususiyatlari bilan boshqa tiplardan ajralib turadi. Bu o`simliklarda urug`chi borligi hammadan xarakterlidir, urug`chi bir yoki bir necha meva barglaridan (makro- yoki megasporofillardan) vujudga keladi, meva barglarining chetlari bir-biriga qo`shilib ketgan bo`ladi, shunga ko`ra, urug`chining pastki qismida kamgak joy, ya`ni urug`kurtak (makro- yoki megasporangiy) rivojlanadigan tuguncha yuzaga keladi. Otalanishdan keyin tuguncha o`sib, mevaga aylanadi, meva ichida urug`kurtakdan yuzaga kelgan urug`lar (yoki bitta urug`) bo`ladi; bu o`simliklar ochiq urug`lilardan ajratilib, yopiq urug`lilar deb atalishi ham shunga bog`liq (ochiq urug`lilarning urug`i o`sib, kattalashgan megasporofillarda ochiq holda turadi). Bundan tashqari, yopiq urug`lilarga: sakkiz yadroli embrion xaltasi yoki shunday xaltadan yuzaga keladigan xalta borligi qo`sh otalanish bo`lishi, otalanishdan keyingina yuzaga keladigan triploid endosperm bo`lishi, changni ushlaydigan urug`chi tumshuqchasi borligi va ko`pchiligida birmuncha tipik gul bilan gulqo`rg`oni bo`lishi xarakterlidir. Anatomik belgilardan yopiq urug`lilarda asl suv naylari (traxeyalar) borligi ko`rinadi, ochiq urug`lilarda esa faqat traxeidlar bo`ladi-yu, suv naylari kamdan-kam uchraydi. Yopiq urug`lilar bilan ochiq urug`lilarda o`xshash belgilar ko`p bo`lganiga ko`ra, yopiq urug`lilarni qanday bo`lmasin juda oddiy ochiq urug`lilardan kelib chiqqan deb gumon qilish kerak bo`lsa-da, ularning eng yaqin ajdodlarini haligacha aniq ko`rsatish qiyin. Yopiq urug`lilarning hammadan qadimgi va juda uzuq-yuluq qazilma qoldiqlari (changi, yog`ochi) yura geologik qatlamlaridan topilgan. Pastki bo`r qatlamlaridan yopiq urug`lilarning kamdan-kam ba`zi qoldiqlari topilgan, o`rta bo`r qatlamlarida esa yopiq urug`lilar birdan ko`plab uchraydi, uchraganda ham ancha xilma-xil formalari uchrab, bu formalarning

www.arxiv.uz hammasi hozir o`sadigan har xil oilalarga, hatto avlodlarga kiradi (magnoliyadoshlar, lavrlar, buklar, tollar, tutlar va boshqalar). O`simliklar sistematikasining quyi darajasida turgan har xil gruppalar — keytoniyalar, urug`li qirqquloqlar, bennetitlar, gnetumlar (jumladan, gnetum yoki efedra) yopiq urug`lilarning ajdodi bo`lgan deb gumon qilinar edi. Keytoniyalarda tuguncha, tumshuqcha bor edi-yu, lekin ularda tuguncha yopiq urug`lilardagidan boshqacharoq bo`lardi; ularda bir nav gulga o`xshagan narsa ham bo`lmay, sporofillari oddiy tuzilgan edi, shunga ko`ra bu o`simliklar, chamasi evolyutsiyaning tumtoq bir shoxidir. Bennetitlarda o`ziga xos ikki jinsli gullari bo`lgani bilan urug`chisi yo`q edi, ularning urug`lari megasporofillardan yuzaga kelgan meva ichida turmay, bepusht tangachalar orasida yashiringan edi, xolos. Urug`li qirqquloqlarda gul bo`lmagan, urug`lar ham ochiq turgan. Yopiq urug`lilar gnetumlardan kelib chiqqan degan nazariyaga ko`ra, eng oddiy yopiq urug`lilarda bir jinsli mayda-mayda gullar bor edi, bu gullarda gulqo`rg`oni bo`lmas yoki bo`lsa ham arang ko`zga ilinadigan bo`lar edi, deb faraz qilinadi. Lekin, yuqorida aytilganidek, qubba tipida spiral bo`lib joylashgan bir talay a`zolari bor ikki jinsli yirik-yirik gullar, hozir bir qancha mulohazalarga ko`ra eng oddiy gullar deb hisoblanadi. Shuning uchun hozirgi yopiq urug`lilarni qurib itgan qandaydir ochiq urug`lilardan, qubba tipidagi ikki jinsli gullari (strobillari) bo`lgan juda oddiy ochiq urug`lilardan kelib chiqqan deb faraz qilsa ham bo`ladi, ochiq urug`lilarning o`sha gullaridagi gul o`rnida (o`qida) bir jinsli gulqo`rg`onning erkin (bir-biriga qo`shilmagan) yaproqchalari, mikrosporofillar (changchilar) va megasporofillar (meva bargchalari) spiral holda joylashgan edi. Ochiq urug`lilar sistemasida bu gruppa past bir joyda, urug`li qirqquloqlar va bennettitlar hamda sagovniklar orasida turishi kerak. Urug`larning yopiq bo`lishi urug`kurtaklar bilan rivojlanib kelayotgan urug`larni tashqi muhitning noqulay ta`sirlaridan, birinchi navbatda havoning quruqligidan saqlashda shubhasiz katta rol o`ynadi. Biroq, yopiq urug`lilarning tez ko`payib, yerda ilgaridan ustunlik qilib kelayotgan arxegonial o`simliklarni siqib

www.arxiv.uz chiqarganligini urug`larining yopiq bo`lishi bilangina tushuntirish qiyin. Yashash uchun kurashda yopiq urug`lilarning qanday sabablarga ko`ra g`olib chiqqanligi to`g`risida rus botanigi M. I. Golenkin (1927 yil) qiziq gipotezani o`rtaga qo`ydi. U, bo`r davrining o`rtalarida qandaydir umumiy kosmogonik sabablarga ko`ra butun yer yuzida yorug`lik va havo namligi keskin o`zgardi deb taxmin qiladi. Ilgari yerni doim o`rab turadigan qalin bulutlar tarqalib, ravshan quyosh nurlari yerga tushadigan bo`lib qoldi, shu munosabat bilan havo ancha quridi. O`sha vaqtdagi yuqori darajali arxegonial o`simliklarning ko`pchiligi ravshan yorug`lik bilan quruq havoga moslashgan emas edi va moslasha olmadi, natijada ular quriy boshladi yoki o`zining yashash maydonini ancha toraytira boshladi (ninabarglilar va kserofit o`simliklardan boshqalari). O`sha davrgacha juda oz joyga tarqalgan va kamgina formalardan iborat bo`lgan yopiq urug`lilar esa, aksincha, yorug` quyosh nuri bilan quruq havoga yaxshi chidaydigan bo`lib qoldi. Mana shu hol, shuningdek, yopiq urug`lilarning evolyutsiyada haddan tashqari muloyim bo`lib, har xil tashqi sharoitlarga turli yo`llar bilan moslasha olganligi ularning butun Yer yuzasiga tez tarqalib, ilgaridan hukmdor bo`lib kelgan yuqori darajali arxegonial o`simliklarni siqib chiqarishiga sabab bo`ldi. Yopiq urug`lilarning g`olib chiqishi Yerdagi xayvonlar olamining o`zgarishiga ham olib keldi; bu o`zgarish hasharotlar, xasharotxo`r, sut emizuvchi va qushlarning, keyinchalik esa yirtqich va mevaxo`r hayvonlarning tez evolyutsiya qilishiga sabab bo`lishi kerak edi. O`z navbatida yopiq urug`lilarda ham shakl, ximizm va funktsiyalar evolyutsiya protsessida moslanish tomoniga qarab necha martalab asta-sekii o`zgarib bordi. O`simliklar bilan hayvonot olami o`rtasidagi murakkab va xilma-xil o`zaro munosabatlar shunga sabab bo`ldi. Yopiq urug`lilarning g`olib chiqishi, Yer yuzidagi tiriklik olamining taqdirida burilish davri, zo`r revolyutsiya bo`ldi. Yopiq urug`lilar dastlab qaerda paydo bo`lgan degan savol to`g`risida har xil farazlar bor. Ba`zilarning fikricha, yopiq urug`lilar dastlab Amerika, Osiyo va Avstraliya orasida joylashgan, keyinchalik Tinch Okean suvlariga cho`kkan

www.arxiv.uz gipotetik tropik materikda paydo bo`lgan. Ba`zilar yopiq urug`lilarning dastlab paydo bo`lgan joyi Arktika materigidir deb hisoblasa, boshqalar subtropiklar va shimoliy yarim sharning o`rtacha issiq zonalaridagi tog`lardir deb hisoblaydi. Hozir ko`pchilik botaniklar dastlabki yopiq urug`lilarni monopodial tipda bir nechta yo`g`on shox chiqargan kalta tanali daraxtlar bo`lgan deb hisoblaydi. Simpodial tipda shoxlanib, bir talay yo`g`on va ingichka shoxlar chiqargan ancha katta daraxtlar o`sha daraxtlardan paydo bo`lgan. Daraxtsimon o`simliklardan har xil davrlarda va har xil filogenetik taraqqiyot davomida butalar, yarim butalar va o`tsimon o`simliklar, avval ko`p yillik o`simliklar, so`ngra, iqlnm va yashash joylarining o`ziga xos sharoitlariga ko`ra har xil avlodlarda ikki yillik va bir yillik o`simliklar paydo bo`lgan. Yopiq urug`lilar juda plastik (muloyim) bo`lgani tufayli evolyutsion taraqqiyotda ularning vegetativ organlari, ayniqsa, barglari, bir talay metamorfozlarga uchragan, gullari bilan mevalari nihoyatda xilma-xil bo`lib qolgan. Ximiyaviy tarkibi bilan fiziologik reaktsiyalarning murakkab va xilma-xil bo`lishi xam yopiq urug`lilarga xos xususiyatlardandir. Yopiq urug`lilar gulining evolyutsiyasi (bu o`simliklarning sistematikasida asosan gul tuzilishiga ahamiyat beriladi) sodda qilib, umuman aytganda, uzun (qubba tipida) gul o`rni bor, aktinomorf, ikki jinsli gullardan, a`zolari son jihatdan notayin bo`lib, erkin holda (bir-biriga qo`shilmay) spiral joylashgan, ustki tugunchasi bilan bir talay urug`kurtaklari bo`lgan gullardan — bir jinsli, siklik, zigomorf gullarga, yassi gul o`rnidagi a`zolari son jihatdan juda tayinli bo`lib, ma`lum darajada bir-biriga qo`shilgan hamda bir uyali pastki tugunchasi bilan bitta yoki bir nechta urug`kurtagi bo`lgan gullar tomoniga qarab borgan. Yopiq urug`lilar gulining shu evolyutsiyasi har xil evolyutsion qatorlarda bir-biriga bog`lanmagan holda mustaqil davom etgan. Yopiq urug`lilar xamma yerda, o`simliklar dunyosining deyarli eng chetki chegarasida ham tarqalgan bo`lib, ninabarglilar o`rmoni, torfli botqoqliklar va

www.arxiv.uz ba`zi tundralarni aytmaganda, hamma joyning manzarasi yopiq urug`lilarga bog`liq. Odamning hayotida va xo`jalik faoliyatida yopiq urug`lilar boshqa o`simlik gruppalariga qaraganda beqiyos darajada katta rol o`ynaydi. Oziq-ovqat, kiyim- kechak, yem-xashak, dorivorlar, xo`shbo`y moddalar, narkotiklar, dori-darmonlar, oshlovchi moddalar, kauchuk, guttapercha, po`kak va boshqa bir talay narsalar yopiq urug`lilardan olinadi; qurilish materiallari, yoqilg`i, buyum yasaladigan material, qog`ozni ham ma`lum darajada yopiq urug`lilar beradi. XVI asrdan beri necha o`nlab sistemalar taklif etilgan bo`lsa-da, boshqa talaygina o`simlik tiplari singari, yopiq urug`lilar to`g`risida ham hammaga manzur bo`lgan sistema yo`q. Qaysi o`simlik gruppalarini hammadan sodda deb hisoblash kerak va yopiq urug`lilarni mono yoki polifiletik yo`llarning qaysi biri bilan yuzaga kelgan deb bilish kerak degan asosiy qoida ustidayoq ixtiloflar chiqa boshlaydi. XIX asrning oxirlari va XX asrning birinchi choragida nemis botanigi A. Engler bilan avstriya botanigi R. Vettshteyn sistemalarini ko`plar tan olar edi. Engler sistemasi bir qancha qoidalari eskirgan bo`lsa-da, xususan, amaliy maqsadlarda hozir ham qo`llaniladi. Chunki Engler sistemasi boshka sistemalar singari tartib va oilalargacha emas, balki avlod va kenja avlodlargacha ishlab chiqilgan birdan-bir eng yangi sistemadir. Ikkala sistemada — Engler va Vettshteyn sistemasida, gullari bir qoplag`ichli va qoplag`ichsiz, mayda, anemofil, kam a`zoli bo`ladigan oilalar (kavuaringullar, qalampirgullar, tolgullar, qayingullar, buksimongullar va boshqalar) har xil sababdan bo`lsa-da, hammadan sodda oilalar deb qaraladi. Hozir ko`proq rasm qilingan eng yangi sistemalarda, aksincha, gullari yaxshi rivojlanib, ko`p a`zoli, aloxida tojibargli (ikki qoplag`ichli) bo`lib olgan va hasharotlar bilan changlanadigan (entomofil) oilalar, masalan, ko`p mevalilar (Polycarpicae} tartibiga kiruvchi magnoliyagullar, ayiqtovongullar, xurmachagullar, zirkgullar va boshqalar bosh tomonga qo`yiladi. Gullari bir qoplag`ichli va qoplag`ichsiz bo`ladigan oilalar esa, bir qancha mulohazalarga ko`ra, ikkilamchi tartibda „oddiylashgan" deb qaraladi, masalan, ulardan

www.arxiv.uz ko`plarida tsenokarp ginetsiy, past tuguncha bor — bu belgilar mutlaqo oddiylik belgilari emas. Rus botaniklari Kozo-Polyanskiy, Bush, Grossgeym, gollandiyalik olim Galler, amerika olimi Bessi, Pula, Shafner, inglizlardan Getchinsonning (Xachinson) sistemalari shunday sistemalardir. Ko`pchilik sistematiklar, ayniqsa o`tmish zamon sistematiklari yopiq urug`lilarni ikki sinfga — ikki pallalilar va bir pallalilarga bo`ladi. Ikki pallalilarga xarakterli xususiyatlar quyidagilar: urug`i ikki pallali bo`lib, o`tkazuvchi to`qimasi (kambiyli to`qima) ochiq turadi, bosh ildizi bir umr saqlanib qoladi (urug`dan chiqqan individlarda), barglari elaksimon va patsimon tomirlanib, gullari 5-4-2 a`zoli bo`ladi. Bir pallalilar bunga qarama-qarshi belgilar bilan ta`riflanadi: urug`lari bir pallali bo`lib, o`tkazuvchi to`qimasi yopiq turadi (kambiysiz), bosh ildiz barvaqt qurib, o`rniga yon ildizlar paydo bo`ladi, barglari parallel yoki yoysimon tomirlanadi, gullari uch a`zoli bo`ladi. Birinchi gruppaga xos ayrim belgilar, ikkinchi gruppaning vakilarida ham uchrashi mumkin, shuning uchun bu belgilarning hammasi bir bo`lgandagina muhim hisoblanadi. Yopiq urug`lilarning filogenezida ikki pallalilar bilan bir pallalilar qanday o`zaro munosabatda bo`lgan degan masalaga kelganda shuni aytish kerakki, kamdan-kam morfologlar bilan sistematiklargina ikki pallalilarni bir pallalilardan kelib chiqqan deb biladi. Shu ikkala sinf qandaydir umumiy bir ajdoddan paydo bo`lib, parallel ravishda taraqqiy qilgan degan nazariya ko`proq rasm bo`lgan edi, shu bilan birga, sirtdan ancha sodda ko`rinadi deb bir pallalilar sistema boshiga qo`yilar edi. Ko`pchilik yangi sistemalarda, aksincha, bir pallalilar sodda tuzilgan birlamchi ikki pallalilardan kelib chiqqan degan qoida oldinga suriladi va bir pallalilar sistemada ikki pallalilardan keyin qo`yiladi. Birlamchi ikki pallalilarda (ko`p mevalilar) gullar bilan anatomik tuzilishning ancha oddiy bo`lishi, yopiq urug`lilar poyasining birlamchi shakli deb hisoblanadigan daraxtsimon formalar borligi, bir pallaning ikki pallaga ajralishi yoki ikkinchi pallaning yangidan paydo bo`la olishi mumkinligini ko`rsatadigan dalillarning yo`qligi shunga asos bo`la oladi deb hisoblanadi.

www.arxiv.uz Ba`zi sistematiklar (Kuznetsov, Bush, Lotsi) bir pallalilarni mustakil sinf deb qaramaydi va bu o`simliklarni ikki pallalilar sistemasining har xil joyiga qo`yadi. Bu fikrni kamdan-kam olimlar yoqlaydi, shunda ham faqat pedagogik mulohazalarga ko`ra yoqlaydi, sistemaning yana to`laroq bo`lishi uchun bir pallalilarni mustaqil sinf deb qarash qulayroqdir. Yopiq urug`lilar sistematikasidagi „tartib" degan sistematik kategoriya bilimlarimizning hozirgi darajasida ancha noaniq va, ko`pincha, sun`iy bo`lib ko`rinadi. Tartibga ko`pincha sirtdan o`xshash bo`lgani holda, qon-qardoshlik aloqalari bilan bir-biriga bog`lanmagan oilalar kiritiladi. Yopiq urug`lilar tartiblarining soni bilan hajmi turli avtorlarning sistemalarida bir xilda emas. Ularning qarindoshlik aloqalari ham turlicha ta`rif qilinadi va ko`pincha tartiblardan ko`ra ayrim oilalar orasidagi taxminiy filogenetik yaqinlik to`g`risida juda aniq gapirsa bo`ladi. Umuman aytganda, yangi sistemalarda tartiblar, qisman oilalar hajmini kichraytirishga va shunga yarasha tartib, oilalar sonini oshirishga intilish borligi ko`riladi. Engler sistemasida (Dils tomonidan bir oz o`zgartirilgan 1936 yilgi nashrida) ikki pallalilar 44 tartib bilan 268 oilaga, bir pallalilar esa 11 tartib bilan 45 oilaga bo`linadi. Getchinson (Xachinson) sistemasida ikki pallalilar 76 tartib bilan 264 oilaga, bir pallalilar esa 29 tartib bilan 68 oilaga bo`lingan. Yopiq urug`lilarni ikki pallalilar bilan bir pallalilarga bo`lishni tan olmaydigan rus botanigi A. A. Grossgeym yopiq urug`lilarning hammasini 67 tartib bilan 304 oilaga bo`ladi.

www.arxiv.uz ADABIYOTLAR: 1. Burigin I. A., Jongurazov F. X. Botanika. Toshkent, “O`qituvchi”, 1977. 2. Mustafayev S. M . Botanika. Toshkent, “O`zbekiston”, 2002. 3. Sahobiddinov S. S . O`simliklar sistematikasi. Toshkent, “O`qituvchi”, 1976. 4. Васильев А . И . и другие . Ботаника : морфология и анатомия растений . М ., “ Просвещение ”, 1988 . 5. Жуковский П . М . Ботаника . М ., 1982. 6. Комарницкий Н. А., Кудряшов Л. В., Уранов А. А . Ботаника: систематика растений. “Просвещение”, М., 1975. 7. Тихомиров Ф . К . Ботаника . М ., 1968. 8. Х а жановский И. Г., Пономаренко С . Ф . Ботаника . М ., “ Колос ”, 1988. 9. Хажановский И. Г. Курс общей ботаники . ч . 1, М ., 1982 10. Hamdamov I. va boshq;- Botanika asoslari. Toshkent, “Mehnat”, 1990.

Похожие

Ochiq urug`lilar bo`limi — Gymnospermae. Segovniklar sinfi - Cycadophyta. Qubbasimonlar sinfi - Coniferophyta

Generativ organlarning tuzilishi va turlari

Очиқ ва ёпиқ уруғли ўсимликлар

Yuksak o`simliklar sistematikasi

Evolutsiyani isbotlashda biogeografiya fani dalillari