Ochiq urug`lilar bo`limi — Gymnospermae. Segovniklar sinfi - Cycadophyta. Qubbasimonlar sinfi - Coniferophyta - Биология - Рефераты

Ochiq urug`lilar bo`limi — Gymnospermae. Segovniklar sinfi - Cycadophyta. Qubbasimonlar sinfi - Coniferophyta

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

94.5 KB

www.arxiv.uz Ochiq urug`lilar bo`limi — Gymnospermae. Sagovniklar sinfi — Cycadophyta. Qubbasimonlar sinfi — Coniferophyta REJA : 1. Ochiq urug`lilar bo`limi haqida umumiy ma`lumot va uning tasniflanishi. 2. Sagovniklar sinfi. Urug`li paporotniklarning tarqalgan davri va o`ziga xos belgilari. 3. Sagovniklar va bennetitlarning tuzilishi, tarqalishi va ko`payishi. 4. Kordaitlarning kelib chiqishi va tuzilishidagi o`ziga xos xususiyatlar. 5. Ginkgo bilobaning tuzilishidagi xususiyatlar. 6. Ninabarglilarning morfologik tuzilishi, ko`payishi va hozirgi kunda tarqalgan oilalari.

www.arxiv.uz Tayanch ibora va atamalar : plyuska , integument, endosperm, mikropile, kamgak, sorus, ekzina, intina , nutsellus, endosperm, qubba, anteridial va protallial hujayralar, smola yo`llari, chang nayi . Ochiq urug`lilarning xarakterli belgisi shuki, ular urug` hosil qilib, shu urug`lari yordami bilan ko`payadi. Urug`lar shaklan o`zgarishga uchragan makrosporangiydan iborat bo`lgan “ urug`kurtak ” dan paydo bo`ladi. Urug`kurtak va shunga yarasha urug` to`g`ridan-to`g`ri sporofillarda joylashadi, ularning shu tariqa ochiq holda joylashishi — ochiq urug`lilarning ikkinchi xarakterli xususiyatidir. Ochiq urug`lilar uchta sinfga bo`linadi. 1. Sagovniklar (Cycadophyta) — makrofilliya bilan xarakterlanadi. Bu sinf quyidagi tartiblarga bo`linadi: urug`li qirqquloqlar (Pteridospermae), sagovniklar (Cycadales), bennettitlar (Bennettitales). 2. Qubbalilar sinfi (Coniferophyta) — mikrofilliya bilan ajralib turadi. Tartiblari: kordaitlar (Cordaitales), ginkgo lar (Ginkgoales), ninabarglilar (Coniferales). 3. Qoplag`ich urug`lilar (Chlamydospermatophyta) — urug`lari maxsus pardaga o`ralgan. Tartiblari: efedralar (Ephedrales), gnetumlar (Gnetales), velvichiyalar (Welwitschiales yoki Tumboales ). Sagovniklar sinfi — C ycadophyta Urug`li qirqquloqlar tartibi — Pteridospermae Urug`li qirqquloqlar paleozoy erasida keng tarqalgan bo`lib, hozir qazilma holdagina uchraydigan o`simliklardir. Ular o`zining tashqi ko`rinishi bilan hozirgi daraxtsimon qirqquloqlarga o`xshash, lekin har xil sporali bo`lib, urug` yordamida ko`payishi bilan ulardan farq kilgan. Urug`li qirqquloqlarga Lyginopteris oldhamia misol bo`la oladi. Uning pastga qayrilgan, kalta-kalta tikanlar bilan qoplangan uzun, ammo ingichka poyasi bo`lgan. Bu hol Lyginopterisni tayanch bo`la oladigan boshqa daraxtlarga o`sha tikanlari bilan yopishib, chirmashib o`sadigan o`simlik bo`lgan, deb, hisoblashga asos bo`ladi. Uning poyasida qo`sh patsimon yirik-yirik murakkab barglar bo`lib, ularning asosiy bandlari, ko`pincha dixotomik

www.arxiv.uz shoxlangan. Lyginopteris poyasining to`zilishi ancha murakkab. Poya o`zak qismining juda rivojlangan bo`lishi va kambiy halqasi yordamida ikkilamchi tartibda qalinlasha olgani bilan ajralib turadi. Ikkilamchi yog`och, hozirgi ochiq urug`lilardagiga o`xshash, traxeidlardan tuzilgan, po`stlog`n ancha qalin bo`lgan. Lyginopteris mikro- va makrosporalar hosil qilgan. Mikrosporofillari (Crossotheca deb yuritiladi) vegetativ barglari singari, patsimon bo`lsa ham, ayrim yaproqchalari tuklarga aylangan bo`lib, shu tuklarda bir talay mikrosporalar bilan to`lgan ikki uyali 6-7 ta cho`ziq mikrosporangiylari bo`lgan. Bu o`rindagi mikrosporangiylar urug`kurtaklarga o`xshaydi. Urug`kurtak murakkab tuzilgan bo`lib, hozirgi sagovniklarning urug`kurtagiga o`xshagan. Urug`kurtak bezsimon tuklar bilan qoplangan maxsus “ plyuska ”ga o`ralib turgan. Urug`kurtakning markazida esa yirik makrospora joylashgan. Sagovniklar tartibi — Cycadales Sagovniklar tropik va subtropik mintaqalarda tarqalgan 9 avlodni o`z ichiga oladi. Ular ustunsimon oddiy poyali daraxtlardir; poyasi ayrim hollardagina shoxlangan bo`ladi. Poyasining uchida juda yirik, patsimon, qalin qattiq barglar tojdek bo`lib turadi. Mikrosporangiylari tangachasimon mikrosporofillarda joylashgan, mikrosporofillari to`p-to`p bo`lib, erkak qubbalarini hosil qiladi. Makrosporangiylar (urug`kurtaklar) makrosporofillarning chetida turadi yoki tangachasimon makrosporofillardan hosil bo`lgan urg`ochi qubbalarida joylashgan. Bu tartibga Cycas (yoki sagovnik) misol bo`la oladi. Cycas birmuncha yo`g`on poyali daraxtdir, ba`zi turlarining poyalari ancha yo`g`on bo`ladi (masalan, C. revoluta poyasining diametri 1 m gacha boradi). Poya uchidagi uzun va qattiq patsimon barglari orasida o`sish kurtagi bor, bu kurtak tangachalar bilan qoplangan. O`sish kurtagi har 1-2 yilda yangi barglar chiqarib turadi, eski barglari esa tushib ketadi; ayni vaqtda barg plastinkasi tushib ketib, bandining asosi poyada qoladi va yuzini qoplab olib, uni tangachalar bilan o`ralgandek qilib ko`rsatadi. Cycasning poyasi murakkab tuzilgan. Uning poyasida o`zak (sago shundan olinadi), po`stloq qismi kuchli taraqqiy etgan bo`lib, traxeidlardan tashkil topgan

www.arxiv.uz yog`och qismi uncha rivojlanmagan. Shu bilan birga sagovnik poyasi ikkilamchi tartibda qalinlasha oladi. Barcha ochiq urug`lilar singari, Cycas har xil sporali o`simlik bo`lib, makro- va mikrosporalar bilan ko`payadi. Makrosporalar har bir makrosporangiyda bittadan yuzaga keladi, makrosporangiylarning o`zi bu o`rinda shaklan o`zgargan bo`lib, urug`kurtak deb ataladi. Urug`kurtaklar makrosporofillarda hosil bo`ladi. Makrosporofillar, vegetativ barglar singari, poyaning uchida joylashgan bo`lib, o`z shakli jihatidan o`sha barglarga o`xshaydi; ular rangining och sariq bo`lishi va patlarining uncha taraqqiy etmaganligi bilan vegetativ barglardan farq qiladi. Makrosporofillarning pasgki qismida qovoq rang- qizil urug`kurtaklar bor, ular pishib yetilgan paytida olxo`ridek keladi. Yetiligan urug`kurtakning markaziy qismini yupqa devorli maxsus to`qima — endosperm yoki gametofit egallagan; uning yuqori qismida ikkita arxegoniyni ko`rish mumkin. Endosperm nutsellus deb ataladigan mayda hujayrali to`qima qavati bilan o`ralgan, uning ustida qoplag`ich yoki integument bo`lib, integument uch qavatdan iborat. Ichki sersuv qavat, toshsimon o`rta qavat va yana sersuv tashqi qavatdan tuzilgan. Urug`kurtakning uchida qoplag`ich orqali tor kanal — chang yo`li yoki mikropile o`tadi, bu kanal nutsellusga olib boradi. Nutsellusda, mikropile qarshisida kichkina kamgak — chang kamerasi bor, bu kamera shu joydagi nutsellus xujayralarining yemirilishidan hosil bo`lgan shirin suyuqlik bilan to`lgan. Urug`kurtak asosida qoplag`ichga tolalar beradigan suv naylari bog`lami o`tadi. Yuqorida aytib o`tilganidek, Cycasning urug`kurtagi shaklan o`zgargan makrosporangiydir. Nutsellus uning devorchasi bo`lsa, endosperm makrosporangiy (nutsellus) ichida joylashgan bitta makrosporadan riojlangan urg`ochi gametofitidir. Qoplag`ich boshqa arxegonial o`simliklarda uchramaydigan yangi tuzilmadir. Shunday qilib, Cycasda (hamma ochiq urug`lidagidek) makrospora doim makrosporangiy bilan birga bo`ladi va uning ichida o`sadi. Otalangan tuxum hujayrasi ham uning ichida taraqqiy qiladi, shu bilan birga urug`kurtak boshdan- oyoq uruqqa aylanadi. Mikrosporangiylari bor mikrosporofillar to`p bo`lib, erkak qubbaga aylangan, erkak qubba makrosporofillar singari poyaning uchida, lekin ulardan

www.arxiv.uz alohida, boshqa individlarda bo`ladi. Cycas — ikki uyli o`simlikdir. Erkak qubbasi o`rtasidan o`ggan o`qda mikrosporofillar joylashgan. Alohida olingan mikrosporofillar uchburchak shaklidagi tangacha ko`rinishida bo`lib, pastki tomonida mikrosporangiylar to`p-to`p bo`lib turadi ( soruslar ). Mikrosporangiylar ichida bir talay mikrosporalar bo`ladi, Cycas mikrosporalari ba`zan changlar ham deb ataladi. Mikrospora yumaloq hujayra bo`lib, ikkita po`st bilan: ustki qalin ( ekzina ) va ichki yupqa ( intina ) po`st bilan qoplangan. Uning ichida quyuq plazma bilan yadro bor. Mikrosporalar mikrosporangiy ichidayoq o`sa boshlaydi. Ayni vaqtda mikrospora uchta hujayraga bo`linadi. Bulardan biri – mikrospora devorchasiga taqalib turadigan kichkinasi – otalik gametofitining yagona vegetativ hujayrasidir. Ikkinchisi – anteridial hujayra bo`lib, spermatozoidlar hosil qiladi. Uchinchi hujayradan chang naychasi yoki gaustoriya yuzaga keladi. Mikrosporangiy yorilganidan keyin sochilgan chang, shamol bilan makrosporangiyga tushadi va mikropile orqali chang kamerasiga o`tadi. Bu yerda uchinchi hujayra cho`zilib, chang naychasiga aylanadi, bu naycha nutsellus to`qimasiga kirib, o`sib kelayotgan changni unga biriktiradi. Shu vaqtning o`zida chang zarrasi ichida (ikkinchi hujayradan) bir talay xivchinlari spiral lenta shaklida joylashgan ikkita yumaloq spermatozoid hosil bo`ladi. Spermatozoidlar shu xivchinlari yordamida chang naychasi ichida harakat qiladi; chang naychalari tez orada yorilib, undan spermatozoidlar chang kamerasiga o`tadi va shu kameradagi suyuqlikda suzib yuradi. Nutsellus to`qimasi yemirilganida chang kamerasi endosperm bilan arxegoniylarga borib yetadi. Spermatozoid arxegoniyga kiradi va yadrosi tuxum hujayrasining yadrosi bilan qo`shilib, uni otalantiradi. Otalangan yadro bo`lina boshlaydi va tuxum hujayrasidan ancha murakkab yo`l bilan embrion paydo bo`ladi. Embrion endosperm ichiga qarab o`sadi, uning butun keyingi taraqqiyoti ham endosperm ichida o`tadi va uning hujayralarida to`plangan oziq moddalari hisobiga davom ztadi. Qoplag`ich bilan nutsellusdan urug`ning po`sti hosil bo`ladi. Urug`ning markazida embrion bo`lib, yetilgan o`simlikda qanday qismlar bo`lsa, unda ham o`sha qismlar: birinchi barglar — urug`pallalar, ular o`rtasidan joy olgan poyaning o`sish no`qtasi va boshlang`ich holatdagi poya —

www.arxiv.uz urug`pallaning pastki bandi bor (bu band keyinchalik qinga o`ralgan ildizga aylanadi). Embrion endosperm bilan o`ralgan urug` sirtdan qoplag`ichlardan xosil bo`lgan po`st bilan qoplanadi. Cycasning rivojlanish tsikli to`g`risida yuqorida aytilganlardan ko`rinib turibdiki, uning jinsiy nasli ilgari ko`zdan kechirib chiqilgan har xil sporali plaunlar bilan qirqquloqlardagiga qaraganda yana ko`proq reduktsiyalangan. Otalik gametofiti atigi uchta hujayradan iborat bo`lib qolgan, ulardan faqat bittasi vegetativ protallial hujayradir; qolgan-ikkita hujayrani anteridiy deb qarash kerak. Onalik gametofiti mikroskopik kichik hujayralar kompleksidan iborat bo`lib, butun umrini sporofitdagi makrosporangiy ichida o`tkazadi va o`z holicha yashay olish xususiyatini yo`qotgan bo`ladi. Ko`pchilik sagovniklar Cycasra o`xshash, aksari shoxlanmaydigan to`g`ri poyali o`simliklar bo`lib, poyasining uchidan uzunligi 2,5-3 m ga boradigan yirik- yirik barglar chiqaradi. Sagovniklarning poyalari odatda metrlar bilan o`lchanadi. Masalan, Avstraliyada o`suvchi Macrozamia Hopeining poyasi 18 m gacha boradi. Sagovniklarda shoxlanish hodisasi juda kam, masalan, Microcycasda uchraydi. Talaygina sagovniklarning poyalari uzoq vaqtgacha tuganaksimon yoki turpsimon shaklda bo`lib, masalan, Zamia yoki Boweniada ko`rilganidek, bir qadar yerga botib turadi. Sagovniklarning hammasida mikrosporofillari poyaning uchidan o`sib chiqadigan otalik qubbalariga to`plangan. Ular tangacha yoki qalqonchalar shaklida bo`lib, pastki tomonida bir talay mikrosporangiylar yig`ilib, kichkina to`plar (soruslar) hosil qiladi. Cycasdan boshqa hamma sagovniklarda makrosporofillar urg`ochi qubbalarini hosil qiladi va tangacha yoki qalqonsimon shaklda bo`ladi. Ular mikrosporofillarga qaraganda katta bo`lib, ikkitadan urug`kurtagi bor. Hamma sagovniklarda rivojlanish tsikli Cycasdagiga o`xshab o`tadi. Bennettitlar tartibi — Bennett1tales Bennettitlar tartibining vakillarn mezozoy erasining trias davridan boshlab, boshlang`ich bo`r davrigacha o`sgan, hozirda yo`qolib ketgan o`simliklardir; ular yura davrida keng rivojlangan. Bennettitlar o`zining tashqi ko`rinishi jihatidan

www.arxiv.uz sagovniklarga o`xshaydi. Ularda ham, sagovniklardagidek yo shoxlanmaydigan uzun ustunsimon poya (Williamsonia avlodi) yoki tuganaksimon kalta poya (Bennettites, Cycadeoidea avlodlari) bo`lgan; bennettitlardan ba`zi avlodlarining poyalari nozik bo`lib, soxta dixotomik ravishda shoxlangan (Williamsoniella, Wielandella). Poyalarining uchlaridan yoki shoxlaridan uzun-uzun patsimon yoki oddiy barglap chiqargan. Bennettitlar poyasi ham Cycas yoki kirqquloqlardagiga o`xshash tushib ketgan barg bandlarining o`rni bilan qoplangan. Poyasining anatomik tuzilishi ham sagovniklar poyasinnng tuzilishiga o`xshaydi. Poyada o`zak juda taraqqiy etgan, birlamchi va ikkilamchi yog`och qismi esa lub bilan birga tor halqa hosil qiladi. Bennettitlar har xil sporali o`simliklar bo`lgan. Ko`pchilik formalarida mikrosporofillar bilai makrosporofillar ikki jinsli qubbalar hosil qilib, bir o`simlikda joylashgan. Qubbalar yo tushib ketgan barg bandlarining qo`ltiqlarida yoki uzun oyoqchali bo`lib, to`g`ridan-to`g`ri poyada joylashgan, ana shunday qubba yoki „gul"ning markazi ixcham tuzilma holida yig`ilgan makrosporofillar bilan band bo`lib, ularning atrofini mikrosporofillar o`rab olgan. Cycadeoideaning mikrosporofillari patga o`xshab tuzilgan. Patlarda bir-biri bilan qo`shilib, sinangiylar hosil qiladigan mikrosporangiylar turgan. Sporangiylarda mikrosporalar bo`lgan. Naslsiz maxsus tangachalar bilan gallanadigan makrosporofillar-dan iborat onalik qubbasi sporofillardan ichkariroqda turgan. Bennettites Gibsonianusning “ gullari ” bir jinslidir. O`qning bo`rtgan uchida urug`kurtakka o`xshagan makrosporangiylar bor. Urug`kurtak juda uzun oyoqchada turadi, uning qoplag`ichi bor, qoplag`ichining uchi cho`zilib, oxirida mikropileli uzun naychaga aylanadi; qoplag`ich ostida nutsellus turadi. Nutsellus ichidan pishib yetilgap ikki pallali embrionlar topilgan. Urug`kurtaklar orasida naslsiz tangachalari bo`lgan; ularning pastki qismi ingichka bo`lib, uchi qalqoncha ko`rinishida kengaygan. Qalqonchalarning chetlari bir-biriga taqalib, orasidan mikropilyar naychalari (chang yo`l) chiqib turgan. Qubba tashqaridan barglar bilan qoplangan. Williamsoniellaning mikrosporofillari shaklan tojbargga o`xshagan bulib, ustida uch qator mikrosporangiylari bo`lgan . Qubbasimonlar sinfi — Coniferophyta

www.arxiv.uz Kordaitlar tartibi — Cordaitales Kordaitlar, asosan paleozoy erasida o`sib, hozir qurib bitgan o`simliklar tartibidir. Ularning qoldiqlari yuqori devondan yura davrigacha hosil bo`lgan qatlamlarda, ayniqsa perm-karbon davr qatlamlarida ko`p uchraydi. Tartibning eng yaxshi o`rganilgan vakili Cordaites avlodidir. Kordaitlar ( 9 6-rasm ) baland, lekin ingichka daraxt bo`lib, bo`yi 30 m ga yetgan. Tanasining uchida qalin shoxlar bo`lib, chiziqli lantsetsimon, cheti butun katta-katta oddiy barglar chiqargan. Ayrim turlarida barglarining uzunligi 1 m, eni 15 sm bo`lgan. Barglaridan parallel, ba`zan dixotomik shoxlangan tomirlar o`tgan. Tanasida serbar yog`och zonasi bilan o`ralgan o`zak bo`lgan, o`sha yog`och qismi tuzilishi jihatidan ninabarglilarning yog`och qismiga o`xshagan. Kordaitlar kambiy halqasi yordamida ikkilamchi tartibda qalinlasha olgan. Mikro- va makrosporangiylar to`planib, to`pgul hosil qilgan. Ular kichik-kichik sporofill boshoqlari yoki qubbalari bor oddiy yoki shoxlangan o`qdan iborat bo`lib, to`g`ridan-to`g`ri poyaning yuqori qismida turgan va barglar orasiga birikkan. Otalik qubbalarida katta, lekin ancha yo`g`on o`q bo`lgan. Spiral holda joylashgan tangachalar shu o`qda turgan, o`sha tangachalarning qo`ltiqlarida esa mikrosporangiylar bo`lgan. Mikrosporangiylar ancha uzun oyoqchalarining uchida 2-3 tadan joy olgan. Urg`ochi qubbalari tashqi ko`rinishidan erkak qubbalariga o`xshasa ham, ichki tuzilishi ancha murakkab bo`lgan. Ularda ham tangachali o`q bo`lgan-u, lekin o`sha tangachalarning qo`ltig`ida bir qancha mayda bargli kalta novdalar turgan. Har bir novdaning uchida makrosporangiy yoki urug`kurtak bo`lgan. Cycas yoki Ginkgoning urug`kurtagi qanday tuzilgan bo`lsa, bu urug`kurtak ham shunday tuzilgan (171- pacm). Urug`kurtakda nutsellusni o`rab turgan qalin po`st bo`lib, yuqori qismidan arxegoniylarga joy bergan endosperm yoki gametofit shu nutsellus ichida turgan. Qoplag`ichning uchi cho`ziq bo`lib, mikropile shu yerdan joy olgan. Nutsellusning ustki tomonida ancha keng chang kamerasi bor, shu kameradan mikrosporalar

www.arxiv.uz topilgan. Makrosporalar ichida bir to`da hujayralarni — anteridial va protallial hujayralarini ko`rsa bo`ladi. Otalanish Cycadales va Ginkgoales dagidek yuzaga chiqqan, ya`ni harakatchan spermatozoidlar ishtiroki bilan o`tgan bo`lsa ajab emas, chunki hech qaerda chang naychasidan qanday bo`lmasin asar qolgan emas. Urug`kurtaklardan urug`li qirqquloqlarning urug`iga o`xshaydigan urug`lar paydo bo`lgan. Гинкголар тартиби — G i nk g oales Ginkgoales tartibi hozir Ginkgoaceae degan atigi bitta oilani o`z ichiga oladi, bu oilaning birdan-bir vakili ginkgodir (Ginkgo biloba). O`tmish geologik davrlarda bu tartib anchagina formalarga ega bo`lgan. G. biloba hozir yovvoyi holda uchramaydi va Xitoy bilan Yaponiyada, shuningdek, G`arbiy Yevropaning botanika bog`larida ko`plab o`stiriladigan madaniy o`simlik sifatidagina ma`lum. G. biloba o`sadigan daraxt bo`lib, balandligi 30-40 m ga, yo`g`onligi 3-4 m ga yetadi, po`stlog`i to`q kul rang va silliq bo`lib, keyinchalik har tomonga yoyilib ketadigan piramidal shox-shabbasi bor. Ginkgo tanalari uchidan zo`r berib shoxlaydi, shu bilan birga ikki xil shoxlar chiqaradi: birinchi xillari uchida kurtagi bor uzun novdalar bo`lib, siyrak barglar bilan qoplangan, ikkinchi xillari uzun novdalardan chiqadigan kalta novdalar bo`lib, bir-biriga taqalib turuvchi tangachalar bilan qoplangan. Ularning uchlaridan bir dasta barglar chiqadi (97- rasm). Ginkgo barglari juda g`alati: ular, odatda, ikki bo`lakka bo`lingan uchburchak plastinkadan iborat bo`lib, uzun bandga aylanadi; ba`zan plastinka yaxlit bo`ladi. Ginkgo anatomik tuzilishi jihatidan ninabarglilarga o`xshab ketadi. Uning poyasi kambiy halqasi yordami bilan ikkilamchi tartibda qalinlasha oladi. Ginkgo ikki uyli o`simlikdir: uning mikro- va makrosporangiylari har xil individda hosil bo`ladi. Mikrosporangiylari kalta novdalarda paydo bo`ladi; ular barg qo`ltiqlaridan o`sib chiqadigan maxsus „to`pgul" larda to`p bo`lib turadi. „To`pgullar” kuchalalar ko`rinishida bo`lib, ularning o`qlaridan mikrosporangiylar joy oladi, mikrosporangiylar uzun oyoqchada turadi va har bir oyoqchada, odatda, ikkitadan bo`ladi. Sporangiy bilan oyoqchasi mikrosporofillni tashkil qiladi. Bu

www.arxiv.uz o`rinda mikrosporofill, ko`pincha, changchi deb ataladi. Makrosporangiylar yoki urug`kurtaklar ham barg qo`ltiqlaridagi kalta novdachalarda rivojlaiadi. Urug`kurtaklar uzun oyoqchaning qalinlashgan ustki qismida ikkitadan bo`lib joylashadi. Urug`kurtaklar asosining atrofida halqasimon valik bor. Mana shu tuzilmalarning hammasi (urug`kurtak oyoqcha, valik) makrosporofill deb qaraladi. Ginkgoning urug`kurtagi Cycas urug`kurtagiga o`xshab tuzilgan. Uning bitta qalin qoplag`ichi bor, qoplag`ichning uchi cho`zilib, ikki pallali mikropilega aylangan. Qoplag`ich ichida nutsellus turadi, unda endosperm yoki arxegoniyli gametofit bo`ladi. Nutsellusning uchida chang kamerasi hosil bo`ladi. Mikrosporalar (changlar) mikrosporangiy ichida taraqqiy qiladi va devorining uzunasiga yorilgan joyidan to`kilib, shamol bilan urug`kurtakka o`tadi hamda mikropile orqali chang kamerasiga tushadi. Mikrospora, xuddi Cycasdagidek, shu paytda uch hujayradan: protallial, anteridial hujayralar va chang naychasi hosil qiluvchi hujayradan iborat bo`ladi. Shu hujayralarning so`nggisi chang kamerasidan kalta chang naychasiga aylanadi, bu naycha ingichka o`simtalari bilan nutsellusga birikadi. Shu vaqtning o`zida anteridial hujayradan bir tutam xivchini bor ikkita yirik spermatozoid paydo bo`ladi. Chang naychasining uchi yoriladi va spermatozoidlar chiqib, avval chang kamerasidagi suyuqlikka, undan arxegoniyga o`tadi va tuxum hujayrasi bilan qo`shilib, uni otalantiradi. Otanish chang naychasi orqali arxegoniyga kiradigan va xarakatlanmaydigan otalik hujayrasi yordami bilan yuzaga chiqadi . Ninabarglilar tartibi — Coniferales Bu tartibga oddiy qarag`ay — Pinus silvestris misol bo`la oladi ( 98 -rasm ). Qarag`ay katta, adl daraxt bo`lib, bo`yi 40 m gacha boradi. Tashqi ko`rinishi o`zi yashab turgan sharoitga ko`p darajada bog`liqdir. O`rmon ichkarisida o`sadigan bo`lsa, tanasi ingichka bo`lib, uchidan ixcham shox-shabba chiqaradi, ochiq joyda yoki o`rmonning siyrak joylarida o`sadigan bo`lsa, tanasi tezda shoxlanib, shox- shabbalari yoyilib ketadi. Shoxlarining uchida har yili yangi chiqaradigan novdalar bor. Bu novdalar ikki xil bo`ladi: bir xili uzun va qo`ng`ir tangachalar bilan qoplangan bo`lsa, ikkinchi xili kalta bo`lib, o`sha tangachalar qo`ltig`idan joy oladi

www.arxiv.uz va uchidan ikkita ninasimon ninabarg chiqaradi. Qarag`ay tanasining anatomik, tuzilishi juda xarakterlidir. O`zak qismi juda kam taraqqiy etgan; kambiy halqasi ishlab chiqaradigan ikkilamchi yog`och qismi esa boshdan-oyoq traxeidlardan tuzilgan, suv naylari yo`q. Bo`yi ba`zan 3-4 mm ga boradigan traxeidlarning radial devorlarida g`alati hoshiyali teshikchalar bo`ladi, traxeidlar yillik halqalar hosil qiladi. Har bir yillik halqada yupqa devorli serbar traxeiddan iborat bahorgi yog`och bilan qalin devorli kambar traxeiddan tuzilgan kuzgi yog`ochni ajratish mumkin. Yog`och qismidan bir talay o`zak nurlarn o`tgan, ulardan tashqari, yog`och qismida hamma vaqt smola yo`llari bo`ladi. Kambiy qatlami yog`och qismini tangachasimon po`st bilan qoplangan yupqa po`stloqdan ajratib turadi. Qarag`ayning erkak qubbalari to`planib, boshoqsimon qalin “to`pgul”lar xosil qiladi, ular shu yilgi uzun novdalarning asosida turadi. “To`pgul”lar, bir-biriga zich taqalgan ayrim qubbalardan iboratdir. Har bir qubba tangachalar qo`ltig`ida, kalta novdalar o`rnida paydo bo`ladi. Erkak qubbasining o`rtasidan o`q o`tadi, mikrosporofillar yoki changchilar shu o`qqa birikadi. Mikrosporofill shaklan tangachaga o`xshagan bo`lib, pardasimon tashqi uchi yuqoriga qayrilgan. Tangachaning pastki tomonida ikkita mikrosporangiy (changdon) bor. Har bir mikrosporofillga o`qdan suv naylari bog`lami o`tadi. Mikrosporangiy ichida bir talay mikrosporalar yoki changlar bo`ladi. Qarag`ayda ularning ko`rinishi juda xarakterlidir. Mikrosporalar dumaloq bo`lib, ikki qavat po`stga: ichki, yupqa po`st — intina bilan tashqi, qalin po`st —ekzinaga o`ralib turadi. Ekzina mikrosporalarning yon tomonlaridan joy oladigan to`rsimon ikkita katta pufak hosil qiladi. Pufaklarning ichi xavo bilan to`lgan, shunga ko`ra qarag`ay changi shamolda oson tarqalib, changlanishga sabab bo`ladi. Mikrospora moddasi quyuq plazma bilan yadrodan iborat. Mikrosporalar changdon ochilmasdanoq, uning ichida una boshlaydi. Ularning unishi shundan iboratki, mikrospora ichida kichkina-kichkina ikkita protallial hujayra paydo bo`ladi, lekin bu hujayralar tez orada yo`qolib ketadi. Bu erkak gametofitning birdan-bir vegetativ hujayrasidir. Keyin chang ichida anteridial hujayra paydo bo`ladi, bu hujayra chang po`sti yonida turadi. Shu vaqtda changdon devori yoriladi va ikki hujayrali bosqichda

www.arxiv.uz bo`lgan shu chang shamol bilan urg`ochi qubbalarga borib tushadi. Urg`ochi qubbalari uzun novda uchida bitta yoki ikkitadan vujudga keladi. Ularda ham, xuddi erkak qubbalardagiga o`xshash, o`rtasidan o`q o`tadi, bu o`qqa tangachalar birikkan bo`ladi. Qoplovchi tangacha degan kichkina tangacha to`g`ridan-to`g`ri o`kda turadi. Shu tangacha qo`ltig`ida, cheti yo`g`on tortgan birmuncha etdor va yirik tangacha — meva beruvchi yoki urug` beruvchi tangacha bor. Bu tangachada, chunonchi, uning ustki tomonida, asosiga yaqin joyda ikkita urug`kurtak joylashgan bo`lib, ular teshikchalari (mikropilesi) bilan pastga, birikish joyiga qarab turadi. Shaklan o`zgargan makrosporangiydan iborat urug`kurtak k i chkina oval tana ko`rinishida bo`ladi ( 99 -rasm ). Urug`kurtak uzunasiga kesib qaralsa, quyidagicha tuzilganligini ko`ramiz. Urug`kurtakning markazida yupqa devorli hujayralardan tuzilgai endosperm yoki gametofit bor. Uning yuqori qismida (mikropilega qaragan tomonida) arxegoniylar turadi. Har bir arxegoniy bitta katta yadroli yirik tuxum hujayrasidan va qattiq plazmadan iborat. Tuxum hujayrasi ustida kichkina qorin kanal hujayrasi yotadi, lekin bu hujayra tez orada yo`qolib ketadi. Endosperm nutsellus bilan o`ralgan, nutsellus ustida urug`kurtakni o`rab, nutsellusning pastki tomoni bilan qo`shilib o`sadigan qoplag`ich bor. Qoplag`ichning uchida mikropile bor. Spora mikropiledan nutsellusga tushadi va shu yerda o`sa boshlaydi. Uning hujayrasi cho`zilib, chang naychasiga aylanadi va keyin nutsellus endosperm orqali arxegoniyga o`tadi. Anteridial hujayra ikkita generativ (jinsiy) hujayrasi — changchini paydo qiladi, bular chang naychalaridan tuxum hujayraga tushadi. Keyin chang naychasi yoriladi, otalik yadrosining biri tuxum hujayrasi bilan qo`shilib, uni otalantiradi. Otalangan tuxum hujayrasidan embrion paydo bo`ladi. Uning rivojlanishi ancha murakkab. Unda uzun osilma hosil bo`ladi, osilma o`sib, embrionni endospermga yaqinlashtirib qo`yadi. Embrion endospermda uzil-kesil tashkil topadi. Urug`kurtakdan urug` paydo bo`ladi; qoplag`ich urug` po`stiga, nutsellus — endospermni o`rab oladigan yupqa pardaga aylanadi. Endosperm zapas oziq moddalar bilan, asosan yog` bilan to`ladi; keyinchalik urug` unganda yosh o`simlik shu oziq moddalar hisobiga oziqlanadi. Qarag`ay urug`larida shamolda tarqalishni osonlashtiradigan tiniq qanotcha bor.

www.arxiv.uz Qarag`ay qubbalari ikki yilda pishib yetiladi. Changlanish iyun oyida bo`lib o`tadi va nutsellusga yopishgan chang kelgusi yilgacha qolib ketadi. Kelgusi yil yozda chang unadi, keyin otalanish sodir bo`lib, embrion va urug` rivojlanadi. Shu bilan birga qubba o`sadi va kuzga kelib, urug`lar pishgandan keyin yashil rangi yo`qolib, qo`ng`ir bo`lib qoladi. Uning tangachalari ajralib, urug`lari sochiladi. Bundan ko`rinadiki, Cycas qanday rivojlansa, qarag`ayning rivojlanish tsikli ham xuddi shunday o`tadi, muhim farq shundaki, qarag`ayda otalanish harakatsiz otalik yadrolari ishtiroki bilan yuzaga keladi va chang naychasi shu yadrolarni tuxum hujayrasiga o`tkazadigan organ o`rnini bosadi. Sagovniklarda otalantiradigan elementlar harakatchan spermatozoidlardan iborat bo`lib, chang naychasi unib kelayotgan changni nutsellusga biriktirib turish uchungina xizmat qiladi. Nasllar sagovniklardagidek gallanadi. Ninabarglilar sagovniklardan farq qilib, yer yuzining, asosan o`rtacha va sovuq iqlimli zonalarida o`sadi va o`sha joylarda katta-katta o`rmonlar hosil qiladi. Shu bilan birga, ular qutb doirasidan ham o`tib, qutblargacha, ya`ni o`simliklar o`smaydigan o`lkalar chegarasigacha boradi. Coniferales sistematikada bir qancha oilalarga bo`linadi. A. Urug`kurtaklari yakka-yakka turadi yoki bir nechtasi g`uj bo`lib joy oladi. Meva beruvchi tangachalari taraqqiy etmaydi, asl qubbalar hosil bo`lmaydi. Tisslar oilasi — Тахасеае Bu oila vakillarining urug`kurtaklari, novdalarining uchida yakka-yakka turadi, otalangandan keyin urug`kurtaklarining asosidan “Urug`ni o`rab olgan ochiq qizil rangli etdor tangacha chiqadi. Bu oilaga Kavkaz va Qrim o`rmonlarida uchraydigan tiss (Taxus baccata) kiradi. Uning yog`ochi qattiq bo`lganligidan tokar ishida juda qadr kilinadi. Shu munosabat bilan tiss ko`plab qirqilib ketgan, hozir juda kam uchraydigan daraxt bo`lib qolgan. Taxus baccataga yaqin turadigan T. cuspidata Uzoq Sharqda o`sadi, bu daraxt o`sha joyda hali ham ancha ko`p uchraydi.

www.arxiv.uz Tiss ikki uyli o`simlikdir, uning urug`laridan boshqa xamma qismlari zaharli.

www.arxiv.uz Podokarpuslar oilasi — Podocarpaceae Bu oilaga kiruvchi o`simliklarning urg`ochi qubbalari etdor, sporofillari bor mayda novdalardan iborat, ulardan bittasi yoki ikkitasida etdor parda bilan o`ralgan bitta urug`kurtak bo`ladi. Podocarpus avlodining turlari Avstraliyada, Yangi Zelandiyada va tropik Osiyoning tog`larida qalin o`rmonlar xosil qiladi. B. Onalik qubbalari bir talay sporofillardan iborat bo`lib, ularning ustki tomonida bitta, ikkita yoki bir nechta urug`kurtagi bor. Otalanganidan keyin meva beruvchi tangachalari, yog`ochga aylanadi, ba`zan sersuv bo`lib qoladi, shunda urg`ochi qubbasi meva shakliga kiradi. Bu gruppaning asosiy oilalari quyidagilardir: Araukariyalar oilasi — Araticariaceae Meva beruvchi tangachada teshigi pastga qaragan bitta urug`kurtagi bor. Yangi Zelandiya, Filippin va Malayya orollarida uchraydigan Agathis (Dammara) avlodidan damara laki (kopal) olinadi. Araucaria Janubiy Amerikada katta-katta o`rmonlar hosil qiladi. Qarag`aylar oilasi — Pinaceae Bu oilaning xarakterli vakili Pinus — qarag`ay avlodidir, yuqorida ta`riflangan R. silvestris shu avlodga kiradi. Bu — bizda juda ham keng tarqalgan oiladir. Ninabarglilarning hammasi amaliy jihatdan juda muhim hisoblanadi, chunki ular a`lo darajali qurilish materiallari va ulardan bir qancha qimmatli mahsulotlar: smola, qoramoy, terpentin, kanifol, yog` olinadi va hokazo. Taksodiumlar oilasi — Taxodiaceae Meva beruvchi tangachalari 2-9 ta urug`kurtak chiqaradi va spiralsimon joylashadi. Bu oilaning eng mashhur vakili Shimoliy Amerikadagi mamont daraxtidir (vellingtoniya — Sequoia gigantea). Bu daraxt yer yuzidagi eng katta daraxt bo`lib, bo`yi 100-150 m gacha, yo`g`onligi 12 m gacha bo`ladi va 1500 yilgacha yashaydi. Botqoq sarvi (Taxodium distichum) ham shu oilaga kiradi

www.arxiv.uz (S`Himoliy Amerika), bu daraxt ham mamont daraxti kabi yirik bo`lib, bo`yi 40 m ga, yo`g`onligi 3 m ga boradi. Sarvlar oilasi — Cupressaceae Bu oila vakillari barglarining qarama-qarshi yoki halqasimon joylashganligi, ba`zan ninaga, ko`pincha tangachaga o`xshagan bo`lishi bilan ta`riflanadi. Meva beruvchi tangachalari qoplag`ich tangachalari bilan qo`shilib o`sadi va bitta qubba tangachasini hosil qiladi. Bu oilaga Qrim va Kavkazda ko`p o`stiriladigan sarv daraxti (Cupressus, Cupressus sempervirens), istirohat bog`larida ekiladigan tuyya (Thuja) va archa (Juniperus) kiradi. Archa shu bilan ta`riflanadiki, meva beruvchi tangachalari etdor bo`lib, qubbasi mevaga o`xshab turadi. Rossiyaning Yevropa qismi va Sibir o`rmonlarida J. communis uchraydi, bu o`simlik buta holi-da, ba`zan daraxt holida bo`ladi. Arktikada uning boshqa turi (J. nana) o`sadi, bu o`simlik poyalar ustida pastak butazorlar hosil qiladi. Qrim bilan Kavkazda qizil archa (J. oxycedrus) uchraydi. J. Sabina — kazak archasi — tangachasimon mayda-mayda ninabargli pastak buta o`simligi Qrim va Rossiya Yevropa qismining janubi-sharqidagi toshli va ohakli quruq qoyalarda o`sadi. Sibir va Turkmaniston tog`larida shu o`simlikka o`xshagan J. pseudosabina, yer bag`irlab o`sadigan pastak buta uchraydi. Shimoliy Amerikada ko`p tarqalgan qalam daraxtini (J. virginiana) ham aytib o`tamiz, uning yog`och qismidan qalam tayyorlanadi. Ninabarglilarning amaliy ahamiyati juda katta, ular a`lo darajali qurilish materiali o`rnini bosadigan yog`ochi xilma-xil maqsadlarda ishlatiladi; har xil buyumlar yasash, sellyulozali qog`oz massasi tayyorlash, pista ko`mir olish uchun ham yog`ochidan foydalaniladi. O`rmonzor oblastlarda ninabarglilar yog`ochi o`tin qilib, ko`plab yoqiladi. Ninabargli daraxtlarda smola bor, undan terpentin va kanifol olinadi; oshlovchi moddalari bor po`stloqlari teri oshlashda ishlatiladi. Sibir kedri, piniya va araukariyaga o`xshagan ba`zi ninabarglilarning yirik-yirik

www.arxiv.uz urug`lari ovqatga ishlatiladi; ulardan yog` ham olinadi. Ninabarglilar manzarali o`simliklar o`rnida ham ko`p o`stiriladi.

www.arxiv.uz ADABIYOTLAR : 1. Burigin I. A., Jongurazov F. X. Botanika. Toshkent, “O`qituvchi”, 1977. 2. Mustafayev S. M . Botanika. Toshkent, “O`zbekiston”, 2002. 3. Sahobiddinov S. S . O`simliklar sistematikasi. Toshkent, “O`qituvchi”, 1976. 4. Васильев А . И . и другие . Ботаника : морфология и анатомия растений . М ., “ Просвещение ”, 1988 . 5. Жуковский П . М . Ботаника . М ., 1982. 6. Комарницкий Н. А., Кудряшов Л. В., Уранов А. А . Ботаника: систематика растений. “Просвещение”, М., 1975. 7. Тихомиров Ф . К . Ботаника . М ., 1968. 8. Хажановский И. Г., Пономаренко С . Ф . Ботаника . М ., “ Колос ”, 1988. 9. Хажановский И. Г. Курс общей ботаники . ч . 1, М ., 1982 10. Hamdamov I. va boshq;- Botanika asoslari. Toshkent, “Mehnat”, 1990.

Похожие

Yopiq urug`lilar — Angiospermae

Yuksak o`simliklar sistematikasi

Bir pallali yoki lolasimon o`simliklar sinfi-monocotyledonae yoki liliopsida

Bir pallalilar sinfi, loladoshlar, piyozdoshlar, sparjadoshlar,qiyoqdoshlar va g`alladoshlar oilalari

Bir hujаyrаlilаr kеnjа dunyosi sаrkоmаstigоfоrаlаr tipi sаrkоdаlilаr, ya`ni sохtа оyoqlilаr sinfi