Йирик микробиологик синтез заводлари - Биология - Рефераты

Йирик микробиологик синтез заводлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

39.8056640625 KB

Йирик микробиологик синтез заводлари Режа: 1. Йирик микробиологик синтез заводлари 2. Ўсимликлар поясининг ҳужайра қобиқлари 3. Гидролиз заводларида ёғочга комплекс равишда кимёвий ва микробиологик ишлов бериш 4. Углеводородлар жонли материянинг ажралмас бир қисмидир.

Йирик микробиологик синтез заводлари Маълумки, дунёнинг етти мўъжизаси сифатида Миср эҳромлари, Вавилондаги Шаммурамат осма боғлари, Олимпиядаги Зевс ҳайкали, Эфесдаги Артемида ибодатхонаси, Тожмаҳал мақбараси. Родос бухтасидаги Қуёш худоси Гелиоснинг баландлиги 70 метрдан зиёд баҳайбат ҳайкали, Фарос оролидаги баландлиги қарийб 180 метр келадиган мармар минорали маёқ ва Галикарнасдаги барельефлар ва ҳайкаллар билан безатилган мақбара эътироф қилинади. Эндиликда эса шундай янги ютуқлар қўлга киритилмоқдаки, бемалол «саккизинчи мўъжиза» минбарига кўтарилиши ва уни ҳақиқатан ҳам бунга арзийди, деб айтиш мумкин. Бу минбарга давогарлар орасида биринчи ўринни микробиология саноати эгаллайди. Микробиологик синтез қудратли индустриясининг яратилиши инсон ақл-идрокининг табиат кучлари устидан қозонган янги ғалабаси деса бўлади. Оқсил аминокислоталар, витаминлар, ферментлар, антибиотикларни заводда, саноат усули билан ишлаб чиқариш яқин-яқингинада ҳам ҳали-бери амалга ошмайдигандек орзу бўлиб туюлар эди. Ҳатто келажакка жасурона кириб борувчи машҳур ёзувчи-фантастлар ҳам фан ва техниканинг бундай ғалабасини башорат қилишга жазм эта олмаган эдилар. Ҳозирги кунда йирик микробиологик синтез заводлари ишлаб турибди. Уларнинг ҳар бири йилига ўн, юз, минглаб килограмм фермент препаратлари, витаминлар ёки антибиотиклар, тонналаб лизин, оқсил концентрати ишлаб чиқариш қобилиятига эга. Бу каби катта бойликларни инсон фақат энг митти мавжудот - микроблар ёрдамида вужудга келтириши мумкинлигидан ҳайрон қолмасдан ва фахрланмасдан иложи йўқ. Яна бир ҳайрон қоларли воқеага эътибор беринг. Кўпгина микробиологик корхоналар микроскоп остидагина кўринадиган миллиардлаб тирик организмларни парваришлайдилар ҳамда бунинг учун ҳеч қандай озиқ-овқат ва қишлоқ хўжалик маҳсулоти талаб қилинмайди. Аксинча, микробиология саноати қимматбаҳо озиқа ва озиқ-овқат моддалари

ишлаб чиқариш учун хомашё сифатида қуёш энергияси, табиатда бисёр углерод ва водород бирикмалари ресурсларидан фойдаланади. Инсоният тарихида бундай мақсадлар учун илгари бу каби бирикмалардан ҳеч қачон фойдаланилмаган эди. Ёзувчи Михаил Пришвин табиатни қуёш хазинаси деб атаган эди. Инсон табиатдан ўзига нима керак бўлса, қанча керак бўлса, олишга ҳақли. Бироқ у бунда фақат истеъмолчи бўлиб қолмаслиги керак. У табиат фарзанди ва унинг гултожиси сифатида, табиат омбори бўшаб қолмаслиги учун, ундан келажак авлодларнинг қувончли ва бахтли яшашлари учун керакли бўлган барча нарсаларни топишлари учун қайғуриши, уни бекаму кўст авлодларга қолдиришга ҳаракат қилиши керак. Бизни ўраб турган органик дунёнинг саҳийлиги учун биз қуёшдан қарздормиз. Қуёш нури ўсимликларнинг яшил баргларидаги хлорофилл билан ўзаро таъсирлашиб, фотосинтез мўъжизасини яратади. Табиатнинг жонсиз оддий моддалари - сув, ҳаводаги карбонат ангидрид, азот ва фосфор тузлари - ўсимликларда ўта мураккаб қурилган (яъни тирик организмларга хос бўлган ва уларнинг органлари ва тўқималари таркибига кирадиган) органик моддалар - шакарлар, аминокислоталар, нуклеотидлар, липидлар ва витаминларни ҳосил қилади. Шундай қилиб, ўсимликлар қуёш энергиясини озиқ моддаларда жамғаради ва буларсиз сайёрамиздаги барча тирик мавжудотлар яшай олмас эдилар. Ҳар бир килограмм органик масса ўзида ўртача тўрт минг килокалорияни жамғаради. Бундан ташқари, фотосинтез реакцияси натижасида тирик организмларнинг нафас олиши учун зарур бўлган кислород ажралиб чиқади. Демак, қуёш нури барча тириклик учун энергия манбаини ташкил қилади. Қуёш бизнинг космик кемамиз, у Ерни ўта сахийлик билан таъминлаб туради. Олимларнинг ҳисоб-китобларига кўра, сайёрамиз йилига қуёшдан тахминан 5х10 19 килокалория иссиқлик олади. Бу миқдорни қандай қилиб кўргазмали тушунтирса бўлади? Уриниб кўрамиз: бунча қувватни Братск

ГЭСига тенг бўлган тўққиз миллионта электр станцияси бир йил давомида ишлаб чиқариши мумкин. Ердаги барча яшил олам қуёш нури энергиясининг бор-йўғи 0,2-0,5 фоизидангина фойдаланади (айрим олимларнинг ҳисоб-китобларига кўра, бу миқдор бир фоизга яқин келади). Демак, барча энергиянинг қуёш томонидан юздан бир улушидан ҳам кам қисми сайёрамизга етиб келади ва иссиқлик кўринишида таралади. Қуёшнинг ақлни лол қолдирадиган ажойиб сахийлиги билан фотосинтез натижаларининг тақчиллиги ўртасидаги қарама-қаршилик бизни лоқайд қолдирмайди. Олимлар зўр бериб фотосинтезнинг фойдали иш коэффициентини бир неча баробарга оширишга имкон берадиган йўлларни изламоқдалар. Бу эҳтимол термоядро энергияси берадиган фойдадан кам бўлмаган фойдани бериши мумкин. Қачонлардир, бир неча беш ёки ўн йилликлардан кейинми, олимларнинг журъатли фикрлари амалга ошар ва улар фотосинтезни кучайтириш йўлларини яратарлар. Бу хусусда ҳозирдан бирор нарса дейиш қийин. Бироқ, биз бугунданоқ, фотосинтез ҳозирги кунда яратаётган ва бундан ўн, юз ва миллионлаб йил аввал яратган бойликлардан оқилона, тўла ва мақсадли фойдаланишимиз керак. Бу хазина хатсиз-ҳисобсиз эмасдир. Буларнинг асосий қисмидан ҳалигача ўринли фойдаланилмаяпти. Барча денгизлар, океанлар ва қуруқликдаги ўсимликлар фотосинтезининг фойдали иш коэффициентидаги ҳар қандай чекловларга қарамай, улар шунчалик қуёш энергиясини оладики, улар органик моддаларнинг улкан миқдорини синтезлашга етади. А.А.Ничипорович қуйидаги ҳисобни келтиради: фақат қуруқликнинг ўзидагина (сайёрамизга етиб келадиган қуёш радиациясининг бор-йўғи учдан бир қисми унинг ҳиссасига тўғри келади) йил давомида 53 миллиард тонна, жумладан ҳайдаладиган ерларда 11 миллиард, чўлларда ва ўтлоқзорларда 6 миллиард, ўрмонларда 36 миллиард тонна органик моддалар тўпланади.

Бу қадар кўп ўсимлик массасининг фақат арзимас қисмигина бевосита озиқ-овқатда, билвосита тирик организмлар маҳсулоти кўринишида истеъмол қилинади. Кишиларнинг овқатланиши учун зарур бўлган, ҳайдаладиган ерларда етиштириладиган ўсимликларнинг фотосинтези туфайли вужудга келадиган маҳсулотдан 6 фоизи; чўллар ва ўтлоқларда яратиладиган маҳсулотнинг 0,03 фоизи ва ўрмонда етиштириладиган маҳсулотнинг 0,02 фоизидангина фойдаланилади. Қуёш нурининг учдан икки қисмини оладиган денгиз ва океанларда қуруқликдагидан кам бўлмаган биомасса синтезланади ва бу органик моддаларнинг ниҳоятда оз қисми бевосита ёки билвосита ҳайвонллар ва балиқлар орқали одам учун озиқа маҳсулоти сифатида хизмат қилади. Бу келтирилган маълумотлардан ишончли ва аниқ хулоса ясаш мумкин: ҳайвонларни озиқлантириш ва одамни озиқ-овқат билан таъминлаш учун янгидан яратиладиган ва илгари тўпланган фотосинтез маҳсулотларидан (тайёр ва ўзгартирилган шаклдаги) фойдаланиш имкониятини кенгайтириш - фотосинтезни жадаллаштиришдан кам бўлмаган улкан вазифадир. Бу вазифани ҳал этиш билан сайёрамизнинг озиқ-овқат манбаини чекланмаган даражада ошириш, саноат учун энг қимматбаҳо озиқ-овқат маҳсулотлари ва хомашёнинг тўкин-сочинлигига эришиш мумкин бўлади. Ҳайвон ва инсон организми ҳар бир ҳужайрасининг ҳаёти ва ҳар бир ачитқи ва бактерия ҳужайраси ҳаётидаги модда ва энергия алмашувида шакарлар, углерод ва водороднинг бошқа бирикмалари муҳим роль ўйнайди. Шундай қилиб, микробиология саноати бугунги ҳаёт учун ўсимликларнинг қуёш нури таъсирида минглаб, ҳатто миллионлаб йил илгари яратилган ва табиат қаърида сақланаётган моддаларни қайтармоқда. Аввало, дарахтсимонлар тақдиригина эътиборимизни жалб этади. Ўрмонлар - биз юқорида таъкидлаб ўтганимиздек, йиллик фотосинтез маҳсулотининг асосий қисмини - 70 фоизини беради.

Узоқ ва яқин ўтмиш ўрмонлари ер юзининг ҳозирга нисбатан анча кўпроқ қисмини қоплаган ва асрлар бўйи қуёш нурининг ҳаётбахш энергиясини ўз ҳужайраларида тўплаган. «Ўрмон ҳамма учун очиқ саҳоват манбаи бўлиб, табиат сахийлиги ёки ёвузлиги туфайлими, унга ўзининг бир пудли қулфини осмаган ҳам, - дейди Л.Леоновнинг "Рус ўрмони" романининг қаҳрамони, профессор Вихров.- У гўе бу хазинани одамнинг ақл-идрокига ишониб топшириб, ўзи амалга ошира олмайдиган ишларни у адолатли ва режали амалга оширишини тилаб турганга ўхшайди». Сўнгги йилларда фан ва техниканинг ютуқлари ўрмонларга ҳам янги манзара ато этди. Бугунги кунда ўрмонларда илгари кесиб ташланган ҳамда миллион йиллар давомида қимматбаҳо бойликларга айланган дарахтлар ўрнини қайин, арча, эман ва бошқа кўплаб дарахтлар эгаллашди. Гидролиз заводларида ёғочга комплекс равишда кимёвий ва микробиологик ишлов бериш Гидролиз заводларида ёғочга комплекс равишда кимёвий ва микробиологик ишлов бериш натижасида инсон учун зарур ва қимматли бўлган оқсил, глюкоза, ксилит ва бошқа кўплаб фойдали маҳсулотлар олиш имконини берди. Ёғочнинг касби турли-тумандир. Мутахассисларнинг ҳисобларига қараганда, 50 йил илгари ёғочдан ясалган нарсаларнинг тўрт минг хили маълум бўлса, бугунги кунга келиб уларнинг сони қарийб 35 мингдан ортиқлиги ва бу миқдор янада ошаётганлиги маълум бўлди. Бироқ ҳамма офат шундаки, механик ишлов бериш жараёнида кўпгина ёғочлар бефойда нобуд бўлади. Ёғочни қайта ишлашдан чиққан чиқиндилар ўртача ёғочни арралашда - 22, фанер саноатида - 55, гугурт ишлаб чиқаришда - 65 фоизни ташкил этади. Майдаланган ва қимматли бўлмаган ёғоч бўлаклари, қипиқлар ва чиқиндиларга механик ва кимёвий ишлов бериш жараёнида, уларга ҳар хил кимёвий смолаларни шимдириб прессланиш натижасида улардан тахта

ўрнини босадиган ёғоч-қипиқли ва ёғоч-толали плиталар олиш технологияси аллақачон йўлга қўйилган. Шунингдек, ёғочларга кимёвий ишлов беришнинг самарали йўллари ҳам ихтиро қилинган. Ёғочни юқори ҳароратда қиздириб ишлов бериш орқали ундан сирка кислотаси, ёғоч кўмири, скипидар, метил спирти, формалин, фенол, ацетон ва бир қатор бошқа қимматбаҳо маҳсулотлар, эман пўстлоғини экстракция қилиш орқали эса канифол олиш технологиялари яратилган. Целлюлоза қоғоз саноатида ёғочдан, аввало целлюлозани ажратиб олинади ва кейин ундан дафтарлар, китоблар, дарсликлар, газета ва журналлар, салфетка ва сочиқлар учун қоғоз, китоб муқоваси учун картон, арзон ва енгил идишлар ишлаб чиқариш учун картон олинади. Шунингдек, целлюлоза сунъий тола - целлофан, кинопленка, лак ва бошқа маҳсулотлар ишлаб чиқариш учун хомашё бўлиб хизмат қилади. Целлюлоза қуёш нури энергияси ёрдамида ўсимликлар томонидан яратиладиган анча барқарор органик моддалардан биридир. Ўсимлик ҳам, ҳайвон ҳам (ошқозонида целлюлаза ферментини ҳосил қилувчи микроблардан ташқари) целлюлозани парчалаш ва ўзлаштириш хусусиятига эга эмаслар. Ундан ўтлар пояси ва дарахтларнинг танасида таянч скелетлари шаклланади. Улар қуёш нурига қараб баргларнинг фотосинтезловчи аппаратларини йўналтирадилар ва ундан юқорига кўтарилувчи минерал тузли моддаларга бой бўлган сувни ўтказиб, баргларда ҳосил бўлган шакарлар ва бошқа фотосинтез маҳсулотларини пастга оқизадилар. Ўсимликлар поясининг ҳужайра қобиқлари Ўсимликлар поясининг ҳужайра қобиқлари темир-бетондек мустаҳкам табиий каркасдан иборат бўлиб, унинг таркибида 40-50 фоиз целлюлоза, 20- 30 фоиз лигнин, 20 фоиздан зиёд гемицеллюлоза бор. Тоза целлюлоза ишлаб чиқаришда лигнин ва бошқа биополимерлар сақламаган ёғоч компонентларига сульфат кислотаси ёки ишқорлар билан ишлов берилади ва бундай шароитда целлюлозанинг кимёвий таркибида жиддий ўзгаришлар рўй бермайди.

Гидролиз заводларидаги технологик жараёнлар батамом тескаридир. Гидролиз қилинувчи аралашмага клетчатка (целлюлоза) ва гемицеллюлоза қўшилади. Натижада улар парчаланиб, шакарга айланадилар. Лигнин эса табиий қаттиқ ҳолатда қолаверади. Асосий фарқ эса бошқа томонда. Гидролизнинг (сув ёрдамида парчаланиш деган маънони билдиради) мақсади целлюлозани сақлаб қолиш эмас, балки уни тўла парчалашни кўзда тутади. Шуни айтиш мумкинки, бу жараёнда молекулаларнинг ёшариши содир бўлади, улар дастлабки ҳолатига қайтади. Эсингизда бўлса, яшил баргдаги фотосинтез вақтида оддий узум шакари - глюкоза ҳосил бўлади, кейин эса глюкозанинг юзлаб ва минглаб молекулалари полимерлашиб полисахаридга - целлюлоза молекуласига айланади ва бунда сув ажралиб чиқади. Бинобарин гидролиз натижасида бунинг барчаси тескари тартибда бўлиб ўтади: целлюлоза молекуласи сувни бириктириб, уни ташкил қилувчи минглаб глюкозаларга парчаланади. Шундай қилиб, гидролиз жараёнида ёғочнинг мутлақо тановул қилиб бўлмайдиган асосий моддаси целлюлоза (клетчатка) яна глюкозага - қуёш нурига тўйинган яшил баргда вужудга келган углевод - шакарга айланади ва сувда осон эриб, барча тирик организмлар томонидан жуда яхши ўзлаштирилади. Ёғоч ва бошқа ўсимлик материаллари, масалан, пахта шелухаси, кунгабоқар пўчоғи, маккажўхори сўтасининг ўзаги, буғдой похоли ва бошқа бошоқли ўсимликларни гидролизлаш анча мураккаб кимёвий жараёндир. Ўсимлик ҳужайраларида оддий шакардан мураккаб полисахаридлар – целлюлоза ва гемицеллюлоза ҳосил қилингунча қуёш нурининг анча қисми сарф бўлади. Полисахарид молекуласини яна қайтадан оддий шакарга айлантириш учун ҳам тахминан ана шунча энергия сарф бўлади. Ҳатто гидролиз жараёни катализатор (сульфат, хлорид ва бошқа кислоталар) иштирокида борадиган бўлса, реакция массасини, яъни янчилган ёғочни катализатор билан бирга 180 даража ва ундан юқори ҳароратда қиздирилади ва гидролиз аппаратидаги босимни 10-12 атм га кўтаришга тўғри келади.

Ҳосил бўлаётган нордон шакарли аралашма – гидролизатни узлуксиз реакция зонасидан чиқариб турилади. Қаттиқ ҳолидаги қолдиқ - лигнин эса барча жараёнлар тамом бўлгандан сўнггина гидролиз аппаратидан чиқариб олинади. Гидролизат нейтраллаштирилади ва аралашмалардан тозаланади. Тозаланган ва совутилган аралашма (нейтрализат) уч фоизга яқин шакар – олтита карбон атомли гексоза (глюкоза, манноза ва галактоза), бешта карбон атомли пентоза молекулаларидан ташкил топган бўлади. Аралашмада сирка ва бошқа органик кислоталар ҳам учрайди. Гидролиз спирти заводларида бир турдаги ачитқи ёрдамида гексоза этил спирти ҳолигача ачитилади, спиртни ҳайдаб олгандан сўнг қолган пентозалар аралашмасида бошқа озиқа ачитқиси ўстирилади. Гидролиз ачитқи заводларида тозаланган барча нейтрализат озиқа ачитқиси ишлаб чиқаришга йўналтирилади. Сувнинг кўп қисми чиқариб юборилгач (буғлатилгач), шакар концентрацияси 25-30 фоизга етмаган нейтрализати гидролиз патокаси (меласса) деб аталади. Меласса ҳайвонлар рационида, микроорганизмлар ўстиришда энергия манбаи сифатида кенг ишлатилади. Ёғочни гидролизлашнинг янги ва янада илғор (узлуксиз, икки босқичли ва бошқа) технологик жараёнларини ишлаб чиқиш ва жорий этиш, олимларнинг ҳисобларига қараганда, озиқ-овқат саноати учун зарур шакарли аралашмалар, новвойчилик ва озиқ-овқат хамиртуруши, танқис лизин ва глутамин аминокислоталари, лимон кислотаси ва бошқа фойдали ва зарур моддаларни тез ва арзон йўл билан олиш имконини беради. Шундай қилиб, гўё абадий дарахт ҳужайрасига жойланган Қуёш нури ҳосиласи бўлмиш глюкоза эркинликка чиқиб, инсон ва ҳайвонга хизмат қилиш учун яна ўзининг ҳаётий кучига эга бўлади. Эман, қарағай, тилоғоч, қайин ва тоғтерак ҳужайрасидан қайта ҳосил бўлган шакар қимматли озиқа ва озиқ-овқат маҳсулотларига айланади. Гидролиз саноатининг диққатга сазовор хусусияти шундаки, у қурилишга яроқли ёғоч истеъмолчилари билан рақобат қилмайди. Гидролиз заводлари

хомашё сифатида дарахт чиқиндиларидан (қипиғи, шох-шаббалари ва қинғир-қийшиқ шохлари) ва ҳали кенг қўлланилмайдиган (юмшоқ баргли дарахтлар - қайин, тоғтерак) турларидан фойдаланади. Шу билан бирга гидролиз саноати ўрмон ресурсларидан оқилона фойдаланишга имкон беради. Хомашё базаси доимо янгиланиб турувчи ўрмончилик хўжаликлари ва тез ўсувчи дарахт турларини етиштириб берувчи махсус плантациялар яратиш билан узвий боғлиқдир. Мамлакатимиз шароитида ҳар йили 4 млн тоннадан зиёд ғўзапоя, 2 млн тоннага яқин бошоқли ўсимликлар сомонлари тўпланади. Улар асосида янги технологиялар яратилса, нур устига аъло нур бўларди. Янгийўлдаги ихтисослашган гидролиз заводи ёғоч ўрнига пахта шелухаси, маккажўхори сўтасининг ўзаги, кунгабоқар ва шоли пўчоғи каби қолдиқларни қайта ишлаш имкониятларига эга. Бу чиқиндилар пентозага ниҳоятда бой. Гексозадан бунда озиқа ачитқиси ишлаб чиқаришда, пентозадан қанд касаллиги билан оғриган беморларга шакар ўрнини босадиган ксилит, глицерин ўрнини босадиган ксилитан, кимё ва бошқа саноат тармоқлари учун фурфурол ва унинг турли ҳосилаларини олишда фойдаланиш мумкин. Пахта шелухаси, кунгабоқар пўчоғи каби чиқиндиларнинг умумий миқдорига ғўзапояни ҳам қўшилса, бу жуда катта миқдорни ташкил этади. Аммо бу чиқиндилар катта майдонларга сочилиб кетган, уларни нест-нобуд қилмай йиғиб-териб олиш муаммоси ҳанузгача тўла ҳал этилмаган. Бу каби улкан хомашё базаси билан ҳар жойда ҳам гидролиз заводлари қуришнинг иложи йўқ. Баъзи ҳолларда бу чиқиндиларни хўжаликлараро кичик қувватли заводларда қайта ишлаш бирмунча мақсадга мувофиқдир. Озиқа ачитқисини ишлаб чиқариш учун сульфит-целлюлоза заводларида ёғочни ва озиқ-овқат саноати заводларида мелассани қайта ишлаш натижасида пайдо бўлган чиқиндилар таркибидаги спиртдан фойдаланилади. Бироқ бу чиқиндилар миқдори чекланган ва озиқа ачитқисининг кўзда

тутилган умумий ҳажми бу икки тармоқ бўйича МДҲ мамлакатларини қўшиб ҳисоблаганда ҳам йилига 500 минг т дан ошмайди. Халқ хўжалигининг оқсилга бўлган талаби жуда катта. Шунинг учун бошқа хомашё ресурсларини ҳам излаб топиш керак. Кўринмас мавжудотларни оммавий равишда кўпайтириш жараёнида озиқ моддаларнинг янги ва бой табиий манбалари топилди. Яна ўсимликлар салтанатида қуёш нурини "консервалаш" шаклига қайтамиз. Бироқ фақат ҳозирги замонгагина эмас, балки бир неча юз минг йил олисга ҳам боқамиз. Оқсиллар, витаминлар ва бошқа биологик фаол моддаларнинг микробиологик синтези учун қадим замонлардан бери ер қаърида тўпланган заҳиралар манба бўлиб хизмат қила олади. Ўсимлик ва ҳайвон қолдиқларидан ҳосил бўлган органик моддаларда кислород учдан бир қисмидан кўп-роғини ташкил этади. Сув ости ва ер туби ботқоқликларида ҳавосиз ётган кўпгина органик моддалар асрлар ўтиши билан ўзидан кислород сақловчи бирикмалар ажратиб чиқаради (айрим олимларнинг фикрича, улар микроблар томонидан ютилади) ва аста-секин уларда углерод миқдори ўсиб боради. Унинг бундай тартибда йиғилиши барча ёқилғи қазилма бойликлари – торф, тошкўмир ва антрацитнинг ҳосил бўлиши учун мосдир. Уларда кислород миқдори қанчалик кам қолса, иссиқлик заҳираси ва ёнишидан чиқадиган иссиқлиги шунчалик юқори бўлади. Яна бир муҳим кўрсаткич - водород миқдори. Асосий ёқилғи таркиби бу - углерод ва водороддир. Ёқилғи ёнса, яъни унинг углероди ва водороди ҳавонинг кислороди билан кимёвий бирикса (оксидланса), иссиқлик ажралиб чиқади. Бироқ иссиқлик заҳираси бўйича водород углероддан анча устун туради. М.Б.Равичнинг ҳисобига қараганда, бир кг углероднинг ёниши ва унинг карбонат ангидрид газига айланишида 8100 килокалория иссиқлик ажралиб чиқади. Қаттиқ ёки суюқ ёқилғи таркибида бўлган 1 кг водород сув ҳосил

қилиб (сув буғи) ёнганда 24600 килокалория иссиқлик ажралиб чиқади ва бу углероднинг ёнишида чиқадиган иссиқлик миқдоридан уч баробар кўпдир. Қуйида шунга мувофиқ ўртача маълумотлар келтирилди (М.Б.Равичнинг ҳисоби бўйича, таркиби % ҳисобида): Ёқилғи тури Углерод Водород Кислород ўсимлик қуруқ массаси 50 6 44 50% нам бўлган ўтин 25 3 22 торфнинг органик вазни 60 6 34 кўмир 70 6 24 тошкўмир 80-90 4-6 4-15 антрацит 96 2 2 нефть 87 13 - табиий газ 75 25 - Кўриб турганимиздек, нефтдаги водород тошкўмирдагига қараганда икки-уч баробар, табиий газда эса нефтдагидан қарийб икки марта кўпдир. Нефть ва табиий газ - иккита элемент – углерод ва водороддан ташкил топган углеводороддир. Нефть бошқа ёқилғи турларига (табиий газдан бошқа) нисбатан таркибида кислород сақламаслиги ва кўп миқдорда водород сақлаши билан фарқ қилади. Табиий газ ўзида бошқа газсимон углеводородлар - этан, пропан, бутаннинг асосий қисмлари сингари метан аралашмасидан ташкил топган. Метан - бизни қизиқтирувчи углеводородларнинг энг оддий вакили. Унинг кимёвий формуласи қуйидагича: СН 4 . Углерод тўрт валентли элемент.

Метанда углерод атомининг ҳамма валентликлари водород билан боғланган. Демак, углерод атоми охиригача қайтарилган. Бу углеводород мумкин бўлган даражагача водород билан тўйинган ва янги водород атомларини қўшиб олиш имконига эга эмас. Бундай углеводородлар тўйинган углеводородлар ҳамда парафинлар ёки алканлар деб номланади. Тўйинган углеводородларни парафинлар (лотинча парум аффинс – «кам қариндошлик» сўзларидан олинган) деб уларнинг барқарорлиги, кучли кислоталар ва ишқорларга нисбатан чидамлилиги учун айтилади. Биттадан тўрттагача углерод атоми бор парафинлар одатда газсимон, 5 тадан 15 тагача углерод атомлилар – суюқ, ундан кўп углеродлилар эса қаттиқ ҳолатда бўладилар. Нефть таркибига парафиндан ташқари ҳалқали (циклик) углеводородлар ҳам киради. Уларда беш ёки олтита углерод атоми ҳалқа ҳосил қилади. Улар водород билан тўйинган бўлиб, нафтенлар деб аталади. Олтита углеродли бензол ядроли углеводородлар эса ароматик углеводородлар дейилади. Шоирлар нефтни қумнинг қора шарбати, ернинг қуюқлашган қони деб иборали таърифлайдилар. Ҳақиқатан, нефть таркибидаги парафинлар, хусусан, гемоглобин ва хлорофилл таркибига кирувчи бирикмалар бўлиб, муҳим биологик жараёнларда иштирок этадилар. Нефтдан узоқ йиллар мобайнида осма чироқ учун ёқилғи сифатида фойдаланиб келинган, кейинчалик эса печка, буғ қозонлар, кемалар, тракторлар, комбайнлар ва ҳаво лайнерлари учун ёқилғи сифатида ишлатилмоқда. Бироқ, бу ундан фойдаланишнинг энг оқилона усули эмас. Кимё ернинг энг чуқур қатламларида тўпланган минерал бойликларни табиатда тайёр ҳолда учрамайдиган кўплаб синтетик моддалар ва материалларга айлантириш усулларини топди. Бу фаннинг катта ютуғи бўлди. Эндиликда углеводородларни ўзгартиришнинг анча самарали усулларини биология фани таклиф этмоқда. Ишга одатдагидай яна микроорганизмлар киришди. Ферментлар, ачитқилар ва бактериал ҳужайралар барча жонли

мавжудотлар учун худди ишғол қилиб бўлмайдиган қалъанинг сирли эшикларини очиш имконини берадиган олтин калитчалар экан. Фан ёрдами билан ушбу ҳазинадан оқсиллар, витаминлар ва шу каби бошқа озиқ-овқат маҳсулотлари ҳамда озиқа моддалари ажратиб олинмоқда. Ҳозирги замон илмий-техникавий тараққиёти мамлакатимиз учун катта аҳамият касб этмоқда. Мустақиллигимиз шарофати билан жумладан, суюқ ёқилғи заҳиралари жадал суръатлар билан ўзлаштира бошланди. Мамлакатимиз энергетика салоҳияти асосан сув энергияси, арзон кўмир ва табиий газ асосида кўпайтириб борилади. Нефть, газ кўп миқдорда технологик заруриятлар учун йўналтирилади. Ҳар хил кимёвий маҳсулотлар ишлаб чиқаришга қаратилади. Шубҳасиз, бу улкан табиий бойликларнинг муайян қисми янги мақсадларда – микробиология саноатида минглаб тонна ачитқи ва шу каби бошқа маҳсулотлар олишда ишлатилади. 1913 йилда Москва университети профессори Е.Е.Успенский қичитқи ўт ва қирқбўғиннинг кўмир ва сувда ўсишини тадқиқ қилди. У айрим ҳолатларда ўз тажрибаларидаги парафинлаштирилган ва парафинли идиш деворларида моғор замбуруғи мицелияси ва бактериялар қуйқаси ҳосил бўлишини кузатди. У микроорганизмларни ажратиб олди ва улар Aspergillus flavus замбуруғига мансуб эканини аниқлади. 1922 йилда Е.Е.Успенский ушбу замбуруғни тадқиқ қилишни физика-математика факультети табиат бўлими студент-дипломанти В.Таусонга топширди. Профессор унга замбуруғнинг парафинда ривожланиши шарт-шароитларини ва бу жараён физиологиясини ўрганишни таклиф этди. Таусон тажрибаларни иштиёқ билан олиб борди. 1925 йил кузида ёш олимнинг “Парафиннинг микроорганизмлар томонидан ўзлаштирилиши” мавзусидаги диплом иши Рус ботаника жамиятининг журналида эълон қилинди. Бу вақтга келиб Ран, Таус, Зенган ва Вагнерларнинг углеводородларнинг микроорганизмлар томонидан оксидланиши сабаблари, олдинроқ эса, 1895 йили замбуруғдаги бундай қобилиятни Миоши аниқлаганлиги тўғрисидаги

хабарлар пайдо бўлганди. Бироқ В.О.Таусоннинг мақоласи хусусида фикр билдирар экан, таниқли микробиолог С.И.Кузнецованинг қайд этишича, чет эллик олимлар ўша пайтдаги тадқиқотларида микроорганизмларнинг табиатда углеводородларни парчалашдаги роли мутлақо кузатишмаган, бу микробларнинг физиологияси ҳам кам ўрганилган эди. Таусон парафинни организмларнинг каттагина гуруҳи учун углеродли ягона озиқа манбаи бўлиб хизмат қилишини исботлаб берди. У кейинчалик микроблар томонидан айрим гуруҳ углеводородларни парчаланиш механизмини, бу жараён энергетикасини, оксидланишнинг оралиқ маҳсулотларини ўрганди. Помирда, Кавказда ва Таман ярим оролида микроорганизмлар геологик фаолиятини тадқиқ этиб, микробларнинг каустобиолитлар ва ёнмас тоғ жинсларининг пайдо бўлиши ва парчаланишидаги улкан роли тўғрисида хулосага келди. У микробларни улкан минерал ёқилғи барпо қилувчи сифатида таърифлади. Унинг илмий- оммабоп китобларидан бири ҳам “Митти жониворларнинг буюк ишлари”, бошқаси эса “Микроблар мероси” деб номланиши бежиз эмас, албатта. В.Таусоннинг рафиқаси ва ҳамкасабаси Т.А.Таусон ҳам парафинни ўзлаштириш қобилиятига эга бўлган микроорганизм турларини ўрганди. Унинг изланишлари фақатгина ҳозирги кун нуқтаи назаридангина баҳоланиш мумкин бўлган кашфиётга олиб келди. У биринчи бўлиб парафин каби барқарор кимёвий модда ачитқи организмлари томонидан оксидланиши мумкин эканлигини аниқлаб берди. Бу ҳақда Микробиология журналининг 1939 йилги 7-сонидаги мақолада эълон қилинди. Т.А.Таусон шундай деб ёзади: “углерод манбаи сифатида таркибида парафин бўлган бир қатор организмларнинг атроф-муҳитдан топилганлиги биз учун бутунлай кутилмаган ҳол эди”. Табиатда тарқалган тўйинган углеводородлар, шубхасиз, табиий шароитларда ҳам ачитқи ва ачитқисимон микроорганизмлар томонидан парчаланади ва шу билан уларнинг углерод алмашувидаги тутган ўрни ва аҳамияти белгиланади.

Т.А.Таусоннинг парафинни ачитқилар ёрдамида оксидланишининг айрим оралиқ маҳсулотлари ва В 1 витамини синтезига оид тадқиқотлари фанда анча қизиқиш уйғотди. Парафиндан ва ҳужайралардан ажратилган озиқа муҳити ачитқиси ва бошқа қатор микроорганизмлар ривожига ижобий таъсир кўрсатди. Эр-хотин Таусонлар ўша йиллари ўзлари томонидан бактерия ва ачитқининг парафинли оддий минерал ривожланиши орқали саноат миқёсида озиқа ва озиқ-овқат оқсили олиш мумкинлигини ҳали таклиф этмаган эдилар. Бироқ уларнинг бу тадқиқотлари, кейинчалик эса С.И.Кузнецова, Б.И.Исаченко, Л.Д.Штурм, Г.Н.Могилевский ва бошқа шу каби олимларнинг изланишлари, назарий ва амалий тажрибалари кўпгина микроорганизмлар углеводородларни оксидлай олиши мумкинлигини рад этиб бўлмас даражада исботлади. Бу тадқиқотлар инсоният олдида оқсил танқислиги ўткир муаммо бўлиб турган бир пайтда айниқса, катта эътиборни жалб этди. Франция, Англия, Италия, Япония ва АҚШ илмий муассасаларида ҳам нефтдан оқсил олиш муаммосини ҳал қилиш устида жадал текширишлар олиб борилди. Ўша вақтларда унинг амалий ечими ниҳоятда мушкул ва ишончсиз туюлган эди. А.Н.Несмеянов ва З.А.Яковенко ташаббуси билан биринчи бўлиб бу йўналишда иш олиб борилди. Гидролиз заводлари ва целлюлоза-қоғоз комбинатлари, спирт заводлари аллақачон озиқа ачитқиси ишлаб чиқара бошладилар, уларни асосан этил спирти ишлаб чиқаришдан қолган чиқиндида (барда) ўстирдилар. Бу ерга мазкур корхонага хос бўлмаган посилкалар жўнатилиб, уларда агар-агарнинг қаттиқ озиқа муҳити силлиқ юзасида гўё ҳайкалтарошнинг нозик диди билан яратилгандай гоҳ мўъжаз тоғ тизмаларининг оппоқ қор билан қопланган жимжимадор бурамали жажжигина барельефи, гоҳ фил суяги рангидай жилваланадиган тепаликдай юксалиб турадилар. Булар маҳсулдор ачитқиларнинг тирик намуналари эди.

Олимлар оқсил биомассасини кўпайтириш учун нефть парафинидан фойдаланиш мумкинлигини аниқ-ладилар. Псевдомонас туркумига мансуб бактериялар суспензияси нефть қатламига киритилганда «қора олтин» ишлаб чиқариш миқдори анча ортди. Ачитқилар нафақат гидролиз саноатида, балки нефть ишлаб чиқариш саноатида ҳам қўлланила бошланди. Гидролиз ачитқиларини ишлаб чиқариш билан бирга уларни парафинда ҳам ўстириш мумкин бўлди. Нефть конлари бўлган районларнинг тупроғидан намуна олишга, нефтни қайта ишлаш заводларининг тозалаш иншоотлари ва фаол балчиғидан намуна олиш учун кўпгина илмий муассасалар олимларидан иборат экспедициялар ташкил қилинган эди. Бундай изланишлар ўз самарасини берди ва табиий манбалардан нефть углеводородини парчалай оладиган мингдан зиёд ачитқилар штаммалари топилди ва ажратиб олинди. Энг фаол штаммлар колбаларда экилди ва парафинли озиқа муҳитида яхши ривожланадиганлари танлаб олинди. Н.Д.Иерусалимский, Г.К.Скрябин, М.Н.Мейсал, Е.И.Квасников ва М.Э.Мавлоний каби олимлар раҳбарлигида бу микроблар ҳужайралари тузилишининг ўзига хослиги, физиологияси, модда алмашувини ўрганишга киришилди. Тажрибалар аввал ҳажми 1,5 литрли кичик ферментёрларда ўтказилди, кейинчалик эса 100 литрли ферментёрларга кўчирилиб, ачитқини жадал аэрация қилиш орқали узлуксиз ўстириш таъминланди. Муҳандислар бундай аппаратларни органик шишадан тайёрлашди. Ферментёрда биомасса ҳосил бўлиши билан бир қаторда ундаги ҳаётнинг қандай қайноқ паллага кираётганлигини кузатишнинг ўзи жуда қизиқарли. Бу дегани, ачитқиларнинг ҳар қандай технологик параметри (озиқа муҳитига у ёки бу компонентни киритиш, ҳаво, ҳарорат ва ҳ.к.) ўзгаришининг биомассанинг ўсишига таъсири ҳолатини оддий кўз билан кузатиш мумкин бўлди. Бундай аппаратларда парафиндан ачитқи биомассасининг дастлабки килограммлари олинди.

1963 йили нефть маҳсулотларидан оқсил олиш ташаббуси илгари сурилди. А.А.Имшенецкий ва Н.Д.Иерусалимский каби олимлар илмий - назарий ва амалий фаолиятларнинг дастлабки натижалари ҳақида хабар бердилар. В.Н.Шапошников раҳбарлигидаги тадқиқотчилар тухум кукуни ҳидига хос оч сариқ пластинкаларни ажратиб олдилар. Булар парафинли озиқа муҳитида етиштирилган табиий оқсил ва витаминлар концентрати ачитқисининг намунаси эди. Шундан кейин парафиндан саноатда оқсил олиш истиқболлари тўғрисида хабар берилиб, тахминий технологик чизмалар ва мўлжалланаётган техник - иқтисодий кўрсаткичлар келтирилди. Олимларнинг маърузаларидан микроорганизмлар учун нефть парафинидан ажойиб озиқа манбаи кашф қилинганлигини билиш қийин эмас эди. Ачитқилар ва бактериялар парафиндан биомасса ҳосил қилиш учун ўзларига керакли бўлган углеродни ва ҳужайранинг ҳаётий фаолияти учун энергия манбаи бўлиб хизмат қиладиган, оқсил ва витаминларни синтезлайдиган, рақиб ва душмандан ҳимоя қиладиган водородни топиб олдилар. Шунинг учун ҳам биосинтезнинг ниҳоятда юқори босқичда ўтиши ва ўта маҳсулдорлиги ажабланарли ҳол эмас. Микроорганизмлар бир тонна мўтадил тузилишдаги парафиндан (10% намликдаги тайёр маҳсулотга нисбатан ҳисоблаганда) 580-630 кг оқсил бўлган бир тонна биомасса ҳосил қилади. Бошқача қилиб айтганда, ҳозирги пайт гидролиз заводлари 14-16 кубметр оддий намликдаги ёғочдан ёки 5,5- 6,4 тонна мутлақо қуруқ ҳолдаги ёғочдан шунча ачитқи маҳсулоти ишлаб чиқаради. Ҳатто гидролиз заводларининг технологияси яхшиланган пайтда ҳам бир тонна ачитқига камида 10 тоннагача ёғоч (қуруқ массаси 4 тонна) сарф қилинган бўлар эди. Шундай қилиб, тўрт тонна ёғоч ўрнига бир тоннагина хомашё! Орадаги фарқ, албатта, жиддий! Бу кўрсаткичларни таққослайдиган бўлсак, парафинда ёғочга нисбатан углерод ва водород миқдори (яъни, концентрацияси) ниҳоятда кўп бўлиб, биосинтез жараёнига сезиларли таъсир этади.

Гидролиз ачитқисидан фарқли равишда бу маҳсулотни оқсил-витаминли концентрат (ОВК) деб юритила бошланди. Ўтган асрнинг иккинчи ярмида углеводородлардан оқсил ва оқсил- витаминли концентратлари ишлаб чиқариш муаммосига оид тадқиқотлар атом муаммосига ўхшаб кенг қулоч ёйди. Бунда учта асосий йўналиш бўйича ишлар олиб борилди. Биринчидан, ОВК ишлаб чиқариш микробиологияси ва биотехнологияси, иккинчидан, чорва ҳайвонлари учун биологик қиммати ва безарарлиги ва ниҳоят учинчидан, ОВКнинг ҳар хил миқдори билан озиқлантирилган чорва ҳайвонлари маҳсулотларига ва бу маҳсулотларнинг одам организмига безарарлиги ва уларнинг биологик қимматини баҳолашга бағишланган эди. Оқсил моддалари биосинтези бўйича ачитқилар ва бошқа микроорганизмларнинг янада маҳсулдор штаммлари устида ишлар олиб борилди. Жадал ва узлуксиз оқсил синтезининг илмий асослари яратилди. ОВК ишлаб чиқариш технологияси яратилди. Тажриба, саноат-тажриба ускуналари ва янги ихтисосли дастлабки саноат корхоналарининг лойиҳалари ишлаб чиқилди. Кимё, нефть ва озиқ-овқат машинасозлиги институтлари янги турдаги юқори қувватли асбоб-ускуналарнинг конструкциясини яратдилар. Нефтни қайта ишлаш ва нефть-кимё институтлари ОВК олиш учун энг яхши хомашё турларини танлаш ва ишлаб чиқариш усуллари устида иш олиб бордилар. 1963 йил охирларида дастлаб тажрибада, кейинчалик эса нефть таркибидаги тозаланган суюқ парафиндан ачитқи ишлаб чиқариш учун тажриба-саноат ускунаси ишлай бошлади. ОВК ишлаб чиқариш технологияси такомиллаша борди ва текшириб кўриш учун қишлоқ хўжалиги ҳамда тиббиёт илмий муассасаларида ҳар томонлама текширувдан ўтказилди. 1968 йили жаҳонда биринчи бўлиб ОВК ишлаб чиқарувчи тажриба-саноат заводи қурилиб ишга туширилди ва янги турдаги маҳсулотнинг биологик ва зоотехникавий синовларини кенгайтириш имконияти яратилди.

ОВКнинг биологик қиммати ва безарарлиги устида қатор йиллар давомида минглаб лабораториялар (каламуш, сичқон, кучук, мушук, қуён, денгиз чўчқаси ва ҳатто маймунда, уй ҳайвонлари чўчқа, сигир, бузоқ, хўкиз, қўй, товуқ, ўрдак, ғоз ва шу кабиларда) тажрибалар олиб бордилар. Бу тажрибалар алоҳида аҳамиятга эга бўлди. Гап шундаки, нефть углеводороди каби бундай ғаройиб хомашёдан ачитқи олиш учун асосий озиқа муҳити сифатида фойдаланиш тиббиёт ходимлари ва зоотехникларда маълум хавотир уйғотарди. Уларни аввало ОВК таркибида заҳарли ёки бошқа бирор зарарли модданинг бор-йўқлиги, ҳайвон ва инсон учун хавфсизлиги ҳамда авлод ривожланишига салбий таъсири масалалари қизиқтирар эди. Лабораториялар ва чорва ҳайвонларида узоқ йиллик кенг кўламли тажрибалар тозаланган парафинли озиқа муҳитида ўстирилган ачитқининг шубҳасиз безарарлигини исботлаб берди. ОВКнинг зоотехник томондан кенг синаб кўриш яхши натижаларни берди. Бу усулдаги ачитқининг, ҳатто ўсимлик хомашёсидан (ёғоч-сульфат смоласи, мелассани гидролизлашдан) ишлаб чиқариладиган шакарли ачитқидан оқсил ва фосфор миқдорига нисбатан афзаллиги аниқ бўлди. Бу каби барча тадқиқотларнинг натижалари янги хомашё базасида истиқболли озиқа оқсили саноатига илмий асос солди. Илмий асослар йўл бошловчи арқоннинг учи, янги ишлар алгебрасидир. Ҳозирги кунда фан, айниқса, биологик кашфиётларнинг имкониятларини амалда жорий этиш каби ҳеч бир нарса бу қадар енгил, шунингдек мураккаб ва қийин туюлмаса керак. «Салмоқли, дағал ва кўринарли» илмий асослардан мутлақо янги турдаги хомашё - парафиндан оқсил ишлаб чиқарувчи йирик индустрия вужудга келиши учун турли ихтисосликлар – селекционер ва генетиклардан то машиналар лойиҳачиси ва бошқарув ускуналари мутахассисларининг улкан меҳнати талаб қилинди. Бу фақат дастлабки микробиология гигант-заводлари қурилиши вақтидагина эмас, балки уларнинг қувватини оширишда ҳам талаб этилди. Ҳали кўп номаълум техник ва технологик жараёнларни ҳал этиш,

кутилмаган тўсиқларни енгиб ўтиш, бирор-бир янгилик яратилаётганда муқаррар бўлган омадсизликлар вақтида руҳан тушкунликка тушмаслик лозим эди. Дастлабки пайтларда олимлар ва мутахассисларни бир ҳолат хушёр торттирди. Олинган маҳсулотни кимёвий таҳлил қилиш даврида ОВК таркибида парафин қолдиқлари борлиги аниқланди. Оз бўлсада, бор эди. Бу эса кутилган натижа эмас эди, албатта. Гап нимада эканлиги ўрганила бошланди. Ҳужайра қобиғидаги парафин қолдиқларини оддий тил билан тушунтирадиган бўлсак, ҳужайранинг юзасида шимилиб қолган парафин тайёр ачитқини ювиш жараёнида тўла тозаланмасдан қолар экан. Демак, бу тадбирни узоқ ва муттасил амалга ошириш керак эди. Бунинг устига протоплазма ва вакуолаларда ҳам парафин излари борлиги аниқланди. Афтидан, ачитқи ҳужайраси аждодлар «насиҳатига қулоқ солиб» шафқатсиз ҳаёт учун кураш жараёнида орттирган қадимги одатига кўра, озиқа муҳитидан ҳар эҳтимолга қарши «асраб қўйиш» учун парафинни чангаллаб олган-у, бироқ уларни тўлиқ ҳазм қилиб улгурмаган кўринар эди. Бу углеводородларни ҳужайрага шикаст етказмаган ҳолда, қандай қилиб чиқариб олиш мумкин, деган савол олимлар олдига кўндаланг қилиб қўйилган эди. Озиқа ачитқиси ишлаб чиқаришни такомиллаштириш давомида уларнинг ҳайвонлардан олинадиган озиқ маҳсулотларга таъсири батафсил тадқиқотларда текшириб чиқилди. ОВКдаги қолдиқ парафинлар тўпланиб ҳайвон ёки инсон организмига салбий таъсир кўрсатмасмикан? Тиббий-биологик тадқиқотлар учун ОВК парафини янгилик ва кам ўрганилган модда эди. ОВК қолдиқ углеводородлари – парафинлар - жонли микроорганизмлар учун бегона ва хос бўлмаган, ачитқи озиқаси орқали ҳайвонларга, кейинчалик одамзодга тарихан биринчи бор тўқнаш келган эди.

Дарҳақиқат, ОВК таркибидаги ўхшаш углеводородлар одам ва ҳайвон ичагида зарур ва доимий ҳисобланган ичак таёқчасида ҳам мавжуд. Нормал ривожланиш ҳолларида соғлом одам йўғон ичагида чексиз миқдорда учрайдиган бундай бактериялар организмни В гуруҳи витаминлари ва овқат ҳазм бўлишида қатнашувчи ферментлар билан таъминлабгина қолмай, дизентерия, ич терламаси, чиритувчи ва шу каби бактериялар таъсиридан ҳимоя қилиб туради. Тоза суюқ парафиннинг оз миқдори безарар эканлиги кўпчиликка аён. Жумладан, яхши тозаланган суюқ парафин дорихоналарда вазелин сифатида савдога чиқарилган. Углеводородлар жонли материянинг ажралмас бир қисмидир. Фаннинг парафинлар тўғрисида берилган саволга жавоби шу эди. Озиқасига ОВК қўшилган уй ҳайвонларидан олинадиган озиқ-овқат маҳсулотларини тиббий-биологик текширувлари шундай натижаларни берди. Қорамол, қўй, чўчқа, бройлер (гўштбоп) парранда гўшти, тери ости ва чарви ёғлари, сут ва сут маҳсулотлари ва ҳ.к. ўрганила бошланди. Уларнинг гигиеник, физик-кимёвий ва органолептик хусусиятлари ўрганилганда бу маҳсулотларнинг салбий таъсири сезилмади. Қолаверса, ҳайвонлар ҳатти- ҳаракати, ўсиш динамикаси ва ривожланишида ҳеч қандай мутаносиблик учрамади. Ўтказилган текширувлар натижасида шу нарсага амин бўлиндики, хуштаъмлиги ва озиқа сифати ҳамда истеъмол учун қулайлиги жиҳатларидан бу маҳсулотлар аввалгиларидан қолишмас эди. Лаборатория ҳайвонларининг тажриба гуруҳи озиқасига ОВК қўшилган ҳайвонлардан олинган маҳсулотлар билан парваришланди. Назорат гуруҳи эса таркибида ОВК қўшилмаган одатдаги озиқа билан боқилди ва тегишли маҳсулотларни истеъмол қилдилар. Мутахассислар фикрича «турли-туман маҳсулотларнинг рационга қўшилиши бир томондан ҳақиқий шароитга анча яқин келади, бошқа томондан эса кичикроқ миқдорнинг соғлиқ учун бирон салбий омилларини, агар бир қатор маҳсулотларда шунақаси учраса, сўнгги таъсирини текшириб кўриш имконияти туғилади».

Аралаш рацион билан ўтказилган тажрибалар нимани кўрсатди? Аввало, каламушлар уларни зўр иштаҳа билан едилар. Энг асосийси, икки йил мобайнидаги текширувлар шуни кўрсатдики, тажрибадаги ва назорат остидаги ҳайвонларда ёғ алмашуви, жигар ва қон фермент спектрларида қон таркибидаги шакар ва ички органларнинг тузилишидаги муҳим кўрсаткичларда ҳеч қандай фарқ сезилмади. Шундан сўнг бу нарсани инсонга бирмунча яқин - ингичкабурун маймунларда синаб кўрилди. Тажриба ва назорат гуруҳидаги маймунларни ҳар томонлама биокимёвий ва клиник текширувдан ўтказилганда уларнинг умумий ҳолатида, ўсиши ва ривожида, насл беришида, қон зардоби спектрида, жигар ва ёғ тўқималарида, ферментлар фаоллигида, қон ва орқа мия ҳужайралари таркибида, жигар, ошқозон, ичак ва бошқа органлари фаолиятида ҳеч қандай салбий ўзгаришлар кузатилмади. ОВК ишлаб чиқариш ҳажми йилдан-йилга ортиб бораверди. Ачитқи штаммлари ажратиб олиш, уни ишлаб чиқаришга жорий этиш технологияси тобора такомиллашиб, тайёр маҳсулот сифати эса яхшиланиб бормоқда. Унда оқсил миқдори мунтазам кўпайиб, қолдиқ углеводородлар миқдори камаймоқда. Саноат миқёсида таркибида 60-65 фоиз оқсил бўлган юзлаб минг тонна ОВК ишлаб чиқарилмоқда. Бундай озиқа билан парваришланган чорва ҳайвонларидан олинадиган маҳсулотларнинг тўйимлилиги тубдан яхшиланибгина қолмай, балки улар танқис аминокислоталар (лизин, метионин, треонин) ва витаминлар (В 2 , В 12 ва ҳ.к.) билан ҳам бойиб борди. Текширувлар ОВКли озиқалар ҳам гидролиз ачитқиси каби тўйимлилиги юқори бўлган озиқа эканлигини кўрсатди. Озиқа таркибидаги танқис оқсилни ОВК оқсили билан қоплаш ёш қорамоллар ривожини тезлаштирди, насл бериш қобилиятини оширди, маҳсулдорлигини, олинадиган маҳсулотлар сифатини яхшилади. Тиббиёт ташкилотларида ОВКни чорва ҳайвонларининг одатдаги зоотехник нормаларида бўлган барча турлари, жумладан ёш гуруҳлари учун

омихта ем ва озиқа аралашмаси таркибида бемалол ишлатиш мумкин, деган хулосага келинди. Янги оқсилли маҳсулот чорвачиликда катта ўзгариш ясади. Оқсилга бўлган талаб шунчалик улкан эдики, олимлар тиришқоқлик билан микробиологик синтез учун янги хомашё манбаини излай бошладилар. Табиий газ ва ундан олинадиган метил ва этил спирти бунда алоҳида қизиқиш уйғотди. Табиий газ таркиби, юқорида таъкидланганидек, энг оддий ва энг енгил бўлган углеводород - метандан иборат. Республикамиз катта табиий газ конларига эга. Уни қазиб олиш ишлари жадаллик билан олиб борилмоқда. Шунинг учун ҳам табиий газ билан озиқланадиган бактерияларни ўстиришга катта эътибор бериш лозим. Ўзбекистон Фанлар Академияси Микробиология институтида бундай технологиялар асосида оқсил ишлаб чиқаришга мўлжалланган тажриба ускуналари мавжуд. Шунингдек, синтетик метил ва этил спиртлари асосида бактериал ёки ачитқи биомассаси ишлаб чиқариш технологияси ҳам истиқболли йўналишлардан ҳисобланади. Ҳужайрасида 80 фоизгача оқсил тўплайдиган, метанолда яхши ўсадиган бактериялар ва ачитқилар борки, табиий газ, метан ва этил спиртларини улар билан қайта ишлаш асосида маҳсулот берадиган заводларни ишга тушириш мумкин. Ачитқини, шунингдек, дизел ёқилғисида ҳам ўстириш мумкин. Бунда ачитқи озиқа муҳити таркибидаги парафинни бемалол ўзлаштиради (дизел ёқилгиси таркибидаги парафинларнинг эриш ҳарорати паст бўлгани учун улар суюқлик ҳолатидадир). Бундай муҳитда ўстириладиган ачитқи ароматик ва бошқа углеводородлардан, дизел ёқилғисининг ўзи эса микроорганизмлар модда алмашувининг маҳсулотларидан тозаланиши лозим бўлади. Керакли тозалаш услублари ишлаб чиқилган ва синовлардан ўтказилган.

Адабиётлар: 1. Панфилова Н.Е. Сут ва саломатлик. Тошкент- «Меҳнат» 1991й.124 б. 2. Регулятор ы роста растений /Под. ред. Г.С.Муромцева/ М., 1979. 3. Семихатова Н.М. Хлебопекарн ые дрожжи. М, 1980. 4. Готтиеалк. Метаболизм бактерий. М., 1982. 5. Егоров Н.С . Основ ы учения об ан т ибиотиках. М., 1986. 6. Ауэрман Л.Я . Технология хлебопекарного производства. М, 1972. 7. Стейнцер Р, Э.Эдельберг, Ингрэм Дж. Мир микробов. в 3 т. Шер. с англ/ Под ред. Е.Н.Кондратьевой и др. М,. 1979. 8. Маслин Д.М. Анзамицин (обзор) /Антибиотики. М., 1979. Т24. №7. С. 535- 557.

Похожие

Аминокислоталар билан бойитилган оқсилнинг танқислиги

КОНСЕРВАЛАНГАН ОЗИҚ-ОВҚАТ МАҲСУЛОТЛАРИНИНГ ИШЛАБ ЧИҚАРИШДАГИ МИКРОБИОЛОГИК НАЗОРАТИ

Жиловланган микроблар

Микробга қарши моддалар

Ч. Дарвин эволюцион таълимоти ва унинг биология фанларининг ривожланишидаги ахамияти