Аминокислоталар билан бойитилган оқсилнинг танқислиги - Биология - Рефераты

Аминокислоталар билан бойитилган оқсилнинг танқислиги

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

35.0048828125 KB

Аминокислоталар билан бойитилган оқсилнинг танқислиги Режа: 1. Дон - чорвачилик учун асосий энергия ва оқсил манбаи. 2. Микробиология саноатининг омихта емни бойитишга мўлжалланган турли маҳсулотлари 3. Микробиологик синтез қилиб олинган оқсил ҳайвонлар ва паррандалар озиқаси

Аминокислоталар билан бойитилган оқсилнинг танқислиги Чорвачиликни ривожлантиришдаги асосий қийинчилик тўйимли озиқанинг етишмаслигидир. Бу нафақат миқдор, балки сифат жиҳатидан ҳам шундай. Озиқа таркибида зарур моддалар етишмаслиги, оқсил, айниқса таркиби аминокислоталар билан бойитилган оқсилнинг танқислиги чорвачиликка катта зиён етказади. Селекционерлар томонидан яратилган ҳайвонларнинг айни маҳсулдорлиги тўла намоён бўлаётганича йўқ. Қорамолчилик, қўйчилик, чўчқачилик ва паррандачиликда бу борада катта имкониятлар мавжуд. Олимлар олдида муҳим вазифа турибди. У ҳам бўлса, саноат технологияси ҳамда минтақамиз иқлим шароитига мослашган, ихтисослашган ва янада маҳсулдор қорамол ва парранда зотлари, гуруҳлари, наслдор дурагайларини яратишдир. Келгусида фермалар, чорвачилик мажмуилари ва паррандачилик фабрикалари айнан шундай ҳайвон ва паррандалар билан таъминланиши керак. Йирик селекция марказлари ва наслчилик хўжаликлари шу мақсад йўлида хизмат қилади. Моллар зоти қанчалик яхшиланмасин, қанчалик маҳсулдор бўлмасин, бари бир озиқа сифати паст бўлса, бунча имкониятлар очилмасдан, фойдасиз бўлиб қолиши мумкин. Ҳайвон зотининг генетик потенциали қанчалик юқори бўлса, унинг ҳар томонлама баланслаштирилган (туйинтирилган) сифатли озиқага талаби шунчалик юқори бўладики, унинг озиқасини витаминлар, антибиотиклар, ферментли препаратлар каби биологик фаол моддалар билан бойитиш ижобий натижаларни беради. Табиатда ҳеч нарса йўқ нарсадан пайдо бўлмайди. Агар озиқада биронта зарур озиқа элементи, аввало, оқсил, танқис аминокислоталар ва витаминлар бўлмаса ёки етишмаса, ҳайвон яхши ўсиб ривожлана олмайди ва одам учун зарур бўлган маҳсулот «ишлаб чиқара олмайди». Озиқанинг барча таркибий қисмлари организм талаб қиладиган нисбатда ҳар қайси озиқа порциясига қўшилиши керак. Қўшимчаларни кечиктирмай, ўз вақтида бериш фойдадан ҳоли эмас. Озиқа таркибига бўлган талаб фақат турли хил ҳайвонларда эмас,

балки бир хил турдаги ҳайвонларда ҳам турличадир; улар жинси, ёши, аҳволи ва ҳатто боқилиш шароитларига қараб ҳам ўзгариб туради. Агар маълум пайтда ейилган озиқа порцияси оқсилида биронта танқис аминокислота етишмаса, ҳайвон организми (одам организми каби) ўз организми оқсилини тузишга, гўшт, сут, тухум ёки ҳомила тўқималари ва органларини ҳосил қилиши учун фойдалана олмайди. Ҳатто ферма ходимлари моллар вазнини ошириш, ҳолатини яхшилаш учун уларга имкони борича кўпроқ омихта ем беришга уринсаларда, тўйинтирилмаган доннинг сарфи бунда нормадан анча ошиб кетсада, маҳсулдорлик барибир пастлигича қолаверади. Бу биринчи навбатда ошқозони бир бўлакли ҳайвонлар – чўчқалар ва товуқларга тааллуқлидир. Бироқ оқсил ва витаминларни микробиологик синтезлайдиган "шахсий фабрикаси" - ошқозон олди бўлинмаси бўлган кавш қайтарувчи ҳайвонлар ҳам маҳсулдор бўлиши учун фақат углеводларгагина эмас, балки бошқа муҳим элементлари бор озиқага ҳам эҳтиёж сезади. Илгарилари куннинг асосий қисмида, баъзан йил бўйи яйловларда бўлган моллар озиқасидаги айрим камчиликлар ўрнини ўзлари қоплаш, тўлдириш имконига эга эди. Биологик фаол моддаларнинг табиий манбалари ўтлардир, у ёки бу ўсимлик илдизи ёки барги, минерал парчалари ва ҳоказолар улар хизматида эди. Ҳайвонларни боқиш жадал саноат технологиясига ўтказилгани сари, одатда, улар кўпинча ёпиқ бинолар, зич катак ёки қафасларда сақланадиган бўлди. Ҳайвонлар бу ерда ташқи табиий муҳитдан узоқлашган ва ажратиб қўйилган, ҳаётбахш қуёш нурларидан, эркин ҳаракат қилишдан маҳрум этилиб, ҳар хил механизмлар билан қуршалган. Албатта, бу ҳолат уларнинг аҳволига, кайфиятига, иштаҳасига, пировард натижада маҳсулдорлигига таъсир қилмай қолмайди. Шунинг учун ҳам эндиликда ҳоҳ паррандачилик фабрикаси бўлсин, ҳоҳ йирик механизациялашган чорвачилик фермаси бўлсин, уларда ҳайвонларга имкон қадар қулай, нисбатан яхши шароит яратишга ҳаракат қилинмоқда. Шу мақсадда нормал даражадаги

ёритилганлик, доимий ҳарорат ва намлик яратилади. Бироқ ҳайвонларнинг аҳволига таъсир кўрсатувчи асосий омил биологик тўла тўйинтирилган озиқа рациони ҳисобланади. Озиқа ҳайвонларни табиат билан боғловчи асосий бўғинга айланишини эътиборга олиб, унинг таркибида қуёш чарақлаб турган ўтлоқдан оладиган барча нарсалар бўлишига ҳаракат қилишимиз, шунга интилишимиз лозим. Дон - чорвачилик учун асосий энергия ва оқсил манбаи. Паррандачиликдаги қарийб ҳамма, чўчқачилик-даги деярли 80%, қорамолчиликдаги 30% озиқа - бу маккажўхори, арпа, буғдой, жавдар каби бошоқли экинлар ҳиссасига тўғри келади. Озиқа мақсадларига мўлжалланган дон янгича, фураж дони деб атала бошланди. Бироқ бу билан ишнинг моҳияти ўзгариб қолмади. Яъни дон донлигича, «қуёш парчаси» сифатида қолаверди. Арпа қайта ишланиб, айтайлик, арпа ёрмасига ёки ҳайвонларни боқиш учун ем сифатида ҳам арпалигича қолаверади. Бу ҳолат, айниқса, буғдой ва маккажўхорига ҳам тааллуқлидир. Афсуски, озиқа мақсадлари учун мўлжалланган «тирик куртакнинг» барча хусусиятидан етарли даражада фойдаланилмайди. Афсуски, исрофгарчилик йил давомида бир неча минг тоннага етади. Бундай ҳолатнинг сабаби нимада? Ҳайвонлар маҳсулдорлигини озиқанинг тўйимлилиги ва ундаги оқсилнинг танқис аминокислоталарга бойлиги таъминлайди. Бироқ, асосий фураж экинлари - маккажўхори ва буғдой - бу талабларга жавоб бермайди. Қишлоқ хўжалиги фанлари доктори Г.В.Редчиков ўзининг "Дон оқсилини яхшилаш ва уларни баҳолаш" (М., Колос, 1978, 168 бет) деган китобида бу хусусида қуйидаги маълумотларни келтирган: «Буғдой, арпа ва маккажўхори донида оқсил миқдори жуда кам бўлиб, энг муҳими чўчқа болаларига зарур бўлган лизиннинг атиги 23-37 фоизи, жўжалар учун эса атиги 20-32 фоизи мавжуд. Лизиннинг бунча етарли бўлмаган миқдорини ҳам ҳайвонлар тўлалигича ўзлаштира олишмайди, яъни чўчқа арпа дони таркибидаги

лизиннинг 62, маккажўхоридаги лизиннинг 72, буғдойдагининг 77 фоизини ўзлаштириши мумкин, холос». Маълумки, ҳайвонлар озиқадаги фақат танқис аминокислоталар улушига тенг келадиган оқсил қисмидан самарали фойдаланиш қобилиятига эга. Бундан келиб чиқадиган бўлсак, дон озиқасидаги энг қимматли компонент – оқсил, агар у лизинга тўйинмаган бўлса, ҳайвонлар организми уларни ўз организмлари ва тўқималарида оқсил ҳосил қилишга эмас, бошқачароқ айтганда, гўшт, сут, тухум ёки жун ҳосил қилишга эмас, балки ички энергия сифатида сарфлайдилар. Донда танқис аминокислоталар - треонин ва триптофан етишмаса ҳам шу ҳолат юз беради. Хўш, бошоқли экинлардаги бундай табиий етишмовчиликни қандай бартараф этиш мумкин? Бунинг учун донли озиқа таркибига балиқ ва суяк уни, сут уни, соя (донидан ёғ ажратиб олгандан кейин қолган шрот ёки кунжараси) ва озиқа ачитқисини қўшиш керак. Бундай озиқа воситаларининг юқори қимматли оқсили танқис аминокислоталарга бойдир. Бундай тарзда тўйинган омихта ем ҳайвонлар юқори маҳсулдорлигини таъминлайди, озиқа донидан оқилона ва самарали фойдаланиш имкониятини беради. Чорвачилик учун асосий оқсил етиштириб берувчи манба деҳқончилик бўлиб келган ва шундай бўлади. Умумий озиқа балансида ўсимлик оқсили 90 фоизни ташкил этиши керак. Қолган 10 фоизи эса тўла қимматли оқсил улушига тўғри келади. Ўндан бир қисмдан иборат бўлган ва унча кўп бўлмаган бу оқсил миқдори қолган тўққиз қисмнинг, яъни бир неча ўнлаб миллион тонна дондан фойдаланиш самарадорлигини белгилайди. Мутахассисларнинг ҳисобларига кўра, ишлаб чиқариш ҳажмининг энг юқори унумдорлиги шароитида қорамолларни боқиш учун балиқ ва суяк уни, сут кукуни, соя шроти ишлатиб, 1995-2000 йилларда чорвачиликнинг оқсилга бўлган талабини 28-30% миқдорида қондиради, дейилганди. Бу етишмовчиликни бартараф қилиш учун микробиология саноати ўз маҳсулотлари билан аввало чорвачиликни комплекс омихта ем билан таъминлаш имконини беради.

Микробиология саноатининг омихта емни бойитишга мўлжалланган турли маҳсулотлари Микробиология саноатининг омихта емни бойитишга мўлжалланган турли маҳсулотлари орасида озиқа ачитқиси алоҳида ўрин тутади. Озиқа ачитқиси - бу оқсил, витаминлар, ферментлар, эҳтимол, чорвага ижобий таъсир кўрсатиш мумкин бўлган бошқа биологик фаол моддаларнинг жонли булоғидир. Тўйимлилик хусусиятига кўра, ачитқи барча юксак ўсимликлардан устун туради. Бу Россия Тиббиёт Академияси Овқатланиш институтида ўтказилган тадқиқотларда тўла исботланган. Тажриба ўтказилаётган ҳайвон оқсил рационининг 25 фоизини углеводород ачитқиси оқсили ташкил этганда, бу оқсил самараси сут оқсили - казеиндан самарадорлиги бўйича кам фарқ қилди. Ачитқи оқсилининг 80 фоиздан кўпи ўзлаштирилди. Ачитқи протеинининг ҳазм бўлиш коэффициенти қорамоллар, қўйлар ва жўжаларда 83-91 фоиз оралиғида ўзгариб турди. Уларнинг устун томони шундаки, айнан ачитқи таркибида донли озиқада етарли бўлмаган танқис аминокислоталар кўп бўлади. Бир тонна ачитқида 41-42 килограмм танқис аминокислота (лизин) бўлсада, бир тонна арпа ва сулида бу миқдор 10 марта камдир; бошқа танқис аминокислоталар (метионин, триптофон, трионин) ачитқида арпа ва сулидагидан 3-5 марта кўп. Глутамин кислотаси эса бир тонна ачитқида 65- 110 кг атрофида бўлиб, дондагидан анча кўп бўлади. Бу кўрсаткичлар ачитқининг унча кўп бўлмаган миқдори (ҳажмига нисбатан 5-6 фоиз) ўсимлик оқсилининг сифатини ва ҳазм бўлишини кескин ортишига ҳамда улар сарфини анча камайтиришга имкон яратади. Кейинги пайтда микробиология саноати чорвадорларга лизин билан бойитилган рационни кенг миқёсда синаб кўриш имконини бермоқда. Кўп ҳолларда озиқага лизин қўшиш ачитқи билан бойитиш каби ижобий натижаларни беради. Айниқса, парранда озиқасига ҳар иккала моддани қўшилганда янада кўпроқ самарадорликка эришиши мумкинлиги исботланган.

Барча танқис аминокислоталар билан тўйинтирилган оқсилдан ташқари, юқори маҳсулдор чорва молларига бериладиган озиқа таркибида бир қатор биологик фаол моддалар - витаминлар, ферментлар, антибиотиклар, минерал тузлар бўлиши лозим. Маълумки, чорва моллари учун зарур бўлган витаминлардан ҳатто биронтаси етишмаган тақдирда ҳам улар меъёридагидек ривожлана олмайди. Модда ва энергия алмашуви бузилиб, организмнинг ҳимоя кучи заифлашади, чорва маҳсулдорлиги кескин пасайиб, ҳатто унинг ўлишига ҳам олиб келиши мумкин. Ўсимлик озиқасида (айниқса, қиш ва эрта баҳорда) витамин кам бўлади ва ҳатто бор витаминлар ҳам уларни тайёрлаш, сақлаш ва қайта ишлаш вақтида тез бузилади, айрим ҳаётий муҳим витаминлар эса ўсимликларда умуман ҳосил бўлмайди. Чорвачилик учун В гуруҳи витаминларининг яхшигина манбаи бўлиб озиқа ачитқиси хизмат қилади. Ачитқида арпа, сули, нўхат ва сояга нисбатан рибофлавин (В 2 ) миқдори 20-75 марта, пентатен кислотаси (В 3 витамини) 5- 10 марта, холин (В 4 ) эса 2-6 марта кўп. Бу витаминлар ҳайвон организмида аминокислоталар алмашувида, ўсимлик озиқасидаги протеиндан фойдаланиш ва оқсил биосинтезида ҳал қилувчи роль ўйнайди. Агар парранда озиқасида В 2 витамини етишмаса, жуда муҳим бўлган танқис триптофан, гистидин ва фенилаланин каби аминокислоталар ҳазм бўлмайди ва ўзгармаган ҳолда организмдан чиқиб кетади. Бироқ ачитқида В гуруҳидаги витаминлардан биттаси йўқ. У ҳам бўлса В 12 (цианокобаламин) витаминидир. У ўсимликларда ҳам синтез бўлмайди. Уни фақат одам ва ҳайвон ичагида яшовчи микроорганизмлар - бактериялар ва актиномицетлар ҳосил қилади. Чўчқалар, паррандалар ва ёш қорамолларда (кавш қайтарувчи таналар) бу витамин жуда кам ҳосил бўлади. Шу билан бирга цианокобаламин қон ҳосил бўлишида, метионин, холин, нуклеин кислоталар синтезида, оқсил, ёғлар ва углеводларнинг алмашуви жараёнида муҳим аҳамиятга эга. В 12 витаминининг етишмаслиги жўжалар, чўчқа болалари, қўзичоқлар ва янги туғилган бузоқларнинг ўсишдан

қолишига, касалланишига ва ўлимига олиб келади, чорва моллари маҳсулдорлигини камайтиради, ўсимлик озиқаси оқсилининг ҳазм бўлишини қийинлаштиради. Шунинг учун рационга унча кўп бўлмаган миқдорда В 12 витамини қўшиш (бир тонна озиқа ҳисобига бор йўғи 0,015-0,025 грамм қўшилганда) ажойиб натижалар бериб, юқоридаги барча кўнгилсизликлар олди олинади. Илғор мамлакатлар микробиология саноати чорвачилик ва омихта ем саноатини В 12 витаминига бўлган талабини қондирмоқда. Уни ацетон-бутил ишлаб чиқаришдаги чиқиндиларни метанобактериялар билан ачитиш орқали олинади. Қуёш нури концентрати деб Д витаминини айтса бўлади. У ҳайвон терисида ва ўсимлик тўқималарида физиологик фаол бўлмаган стеринларда қуёшнинг ультрабинафша нури таъсири натижасида ҳосил бўлади. Ўсимлик озиқалари (қуёшли кунда ерга ёйиб қуритилган бошоқли ва дуккакли экинлар пичанидан ташқари) Д витаминига камбағалдир. Қуёш ўзининг ультрабинафша нурлари билан экваторга яқин мамлакатларни роса сийлайди. Шимолий кенгликларда эса қуёш нури оқимидаги ультрабинафша нурларнинг улуши ниҳоятда кам. Натижада шимолий мамлакатларнинг кўпгина худудларидаги чорва моллари ўзларига керакли қуёш нуридан тўла баҳраманд бўла олмайдилар. Улар чорвачилик комплекси биноларидаги «биологик зулмат» оқибатида «ҳақиқий нурга ташнадирлар». Қаерда ультрабинафша нурлари йўқ бўлса, ўша ерда минерал моддалар алмашувини тартибга соладиган Д витамини ҳам бўлмайди. Д витамини етишмовчилигидан ҳайвон организми озиқадаги кальций ва фосфор тузларини ўзлаштириш қобилиятини йўқотади; рахит ривожланади, суяклар юмшай бошлайди, бўғинлар бўшашади, марказий асаб системасининг, ички секреция безларининг иш фаолияти бузилади. Бунда микробиология саноатининг ачитқи заводлари чорвадорларга ёрдамга келади. Озиқа ачитқиси таркибида эргостерин ачитқи суспензиясини

ультрабинафша нурда нурлантирилганда Д 2 (эргокальциферол) витаминига айланади. Бундай ачитқилар қорамол, қўй ва чўчқалар учун Д витаминига бой манба бўлиб хизмат қилади. Биокимё заводлари ҳам В 2 (рибофлавин) озиқа витамини концентрати ишлаб чиқаради ва янги препаратлар - А витамини танқислигини ўрнини тўлдирувчи витамицин, бета-каротин, кормарин каби биопрепаратларни ишлаб чиқарадилар. Ўсимлик озиқасига қўшиладиган фермент препаратлар целлюлоза, крахмал, гемицеллюлоза, пектин, оқсил ва бошқа юқори молекулали бирикмаларни парчалаб, ҳайвон организмига бу озиқа моддаларнинг тўла ҳазм бўлиши ва ўзлаштирилишига ёрдам бериб, уларнинг исроф бўлишини камайтиради. Микробиология саноати фақат чорвадорлар учун мўлжалланган махсус озиқа ва даволовчи антибиотиклар ҳам чиқаради. Антибиотиклар касаллик қўзғатувчи микробларга қирон келтириб, ҳайвонлар ва паррандалар организмини соғломлаштиради, модда алмашувини яхшилайди. Ёш қорамоллар ўсиши ва ривожини тезлаштиради. Чорвачилик комплексларида, паррандачилик фабрикаларида кўп миқдорда антибиотиклар қўлланиши зарур ва фойдалигини кўрсатди. Муайян нисбатда қўшилган ачитқи, аминокислоталар, витаминлар, ферментли препаратлар ва антибиотиклар ҳар бирининг ҳайвон организмига ўзаро таъсири кучаяди. Уларнинг умумий таъсири аралашма алоҳида- алоҳида таркибий қисмларининг оддий таъсир йиғиндисидан анча юқоридир. Бу ҳодиса синергизм деб аталади. Синергизмдан фойдаланиш омихта емни бойитиш учун тайёр концентрланган биологик фаол моддалар аралашмаси премиксларини тайёрлашга асосланади. Шундай қилиб, микробиологик синтез маҳсулотлари рационни ҳар томонлама тўйинтиришга мутлақ зарур ва бу чорвадорлар ва зоотехника фани олдида янги истиқболлар очади.

Микробиология саноати чорвачилик учун ишлаб чиқарадиган донли озиқани қўшимчалар билан бойитиш бугунги кунда нима бермоқда ва эртага нима беради? Бу кўп сонли институтлар, қишлоқ хўжалиги олий ўқув юртларининг муаммоли кафедралари ва лабораторияларининг ҳар томонлама кўп йиллик тадқиқотларининг мавзусидир. Олимлар бажарган улкан ишларга хулоса қилишга интиламиз. Чорва ҳайвонларида ўтказилган илмий-амалий тажрибалар ва синовлар озиқа ачитқиси (фақат ўзи, ёки лизин, ёки витаминларнинг жуда оз миқдори билан бирга) чўчқалар рационига қўшилган барча, паррандалар рационига қўшилган 30-40 фоиз балиқ уни ўрнини босишини намоён қилди. Маълумки, балиқ уни табиатан барча озиқ моддалар билан алмаштириб беравериш мумкинлиги туфайли ўзига хос эталон вазифасини бажара олади. Бундай хулоса озиқа ачитқиси бошқа микробиологик синтез маҳсулотлари билан қўшилганда ҳайвон озиқасининг энг зарур оқсил қисмига бўлган танқислигини тўла қоплаши мумкинлигидан далолат беради. Микробиология саноати озиқа маҳсулотларининг барча комплекси, яъни ачитқи билан лизинли премикс аралашмаси оддий донли аралашмани тўла қимматли озиқага айлантириш имконини беради. Бунинг учун донга одатда бир-икки фоиз премикс ва 4-8 фоиз (дон аралашмасининг таркиби ва сифатига, ҳайвон тури, жинси ва ёшига қараб) ачитқи қўшиш кифоя. Унча катта бўлмаган бу қўшимча миқдор озиқанинг таъми ва сифатини бутунлай ўзгартириб юборувчи гавҳардир. Гўшт берадиган ёш қорамоллар маҳсулдорлигини, уларнинг тез ривожланиши, ўсиши ва умумий тирик вазнининг етилиши, хусусан, гўшт- мушак тўқималари билан ифодаланади. Асосий кўрсаткич - ўртача кунлик ўсиш ва вазнининг ортишидир. Бу кўрсаткич қанчалик юқори бўлса, парвариш қилиш, боқиш муддати шунчалик қисқа бўлиб, ҳайвон шунчалик тез етилиб, керакли вазнни олади. Ҳайвон қанчалик ёш бўлса, гўшти шунчалик юмшоқ, мазали, тўйимли ва енгил ҳазм бўлади. Яна бир муҳим ҳолат: агар ҳайвон тирик вазнини тез

оширса, вазнининг ҳар килограмм кўпайишига пировард натижада озиқа ва ферма ходимларининг меҳнати шунча кам сарфланади, бунда гўшт таннархи хўжаликка анча арзонга тушади. Бундан ташқари, шу бинонинг ўзида йил давомида янада кўп ҳайвонларни боқиш мумкин ва бу фойдадан ҳоли эмас. Аксинча, ҳайвон вазни секин ортиб борса, уни узоқ муддат боқиш натижасида чорвадорларнинг ниҳоятда кўп меҳнати ва кўп озиқа сарф қилинади. Гўшт қимматлашиб, уни сотишдан хўжалик фойда эмас, балки зарар кўриши ҳам мумкин. Демак, хўжалик ҳам, давлат ҳам, қолаверса фуқаролар ҳам чорвачиликнинг жадал ривожланиши, ўртача суткалик вазн ошиши етарлича бўлишидан манфаатдордир. Бу пировард натижада ҳайвонлар зоти билан улар ривожланишининг ирсий имкониятлари билан белгиланади. Афсуски, булардан ем-хашак етишмаслиги ва сифатининг пастлиги туфайли етарли даражада тўлиқ фойдаланилмайди. Мисол тариқасида тез маҳсулот берадиган чўчқачилик тармоғини оламиз. Ҳайвонларга бериладиган емга озиқа ачитқиси қўшилгач, ўртача кунлик ўсиш 500-580 граммни ташкил этган; агар ачитқи билан премикс ҳам қўшилганда, ҳайвонлар вазни 600-700 граммга ортган. Биринчи ҳолатда бир тонна вазн ўсишига сарфланган озиқа тўрт тоннагача, иккинчи ҳолатда эса 3,6 тоннагача камайган. Ўртача маълумотлар асосида қилинган оддий ҳисоблар шундан далолат берадики, емга қўшилган бир тонна ачитқи қўшимча 1,0-1,6 тонна гўшт (тирик вазнда) олиш ва бунда 7-8 тонна емни тежаш имконини беради. Премиксли бир тонна ачитқи билан қўшимча икки тоннагача гўшт олиш, 12 тоннача емни тежаб қолиш мумкин. Ачитқи ва премиксни парранда гўшти, тез ривожланадиган гўштбоп- бройлер жўжалар етиштиришда қўлланилиши ҳам кўп самара беради. Шуни қайд этиш керакки, гўшт етиштиришнинг ўсишига фақатгина ем- хашак сифатини ошириш туфайли, меҳнат сарфини оширмай, ўша ишлаб чиқариш жойларининг ўзида моллар маҳсулдорлигининг ортиши натижасида

эришиш мумкин. Чўчқа болалари ва жўжаларнинг ўртача кунлик вазнининг ўсиши бир ярим - икки ярим баробар ортадиган бўлса, уларни парваришлаш муддати ҳамда озиқаси сарфи шунчага қисқаради ҳамда кейинги ҳайвонлар учун жой ёки комплекс шунчалик тез бўшайди. Бу эса чорвадорлар меҳнат унумдорлигини кескин кўтариб, капитал қурилишга кетадиган ҳаражатларни камайишига олиб келади. Бу хулосаларга шу соҳада ишлайдиган ходимларнинг кузатувлари асосида келдик. Агар ўша қўшимчаларни хўжаликларда оммавий қўлланилса, самарадорлик 25-30 фоиздан кам бўлсада, барибир бир тонна премиксли ачитқи қўшимча 1,3-1,4 тонна қўшимча гўшт (тирик вазнда) олишни ва 8,0- 8,5 тоннагача емни тежаб қолиш имконини беради. Кейинги кўрсаткичга мурожаат қиламиз. Агар мамлакатда 100 минг тонна ачитқи ва бошқа озиқа қўшилмаси ишлаб чиқарилса эди, хўжаликлар 800-850 минг тонна донни тежаб қолишлари мумкин бўларди. Гўшт ишлаб чиқаришнинг бундай кўпайиб боришининг ижтимоий- сиёсий аҳамияти беқиёсдир. Қишлоқ хўжалигининг иқтисодий ютуғи соф даромадга айлантирилса, кўплаб миллион сўм билан ўлчанади. Бир йил ичида бу фойда қудратли микробиология саноати қурилган даврдан бошлаб унинг барча даврларида қилинган сарф ҳаражатларини қоплайди. Аммо китобхонлардан баъзиларига бу рақамлар ва хулосалар юзаки бўлиб туюлиши мумкин. Бироқ бу гапларда бўрттириш йўқ. Лекин китобхонларда биронта шубха қолмаслиги учун бир ишончли тасдиқни келтирамиз. Микробиологик синтез йўли билан олинган озиқа ачитқиси, лизин ва шу каби маҳсулотлар ишлаб чиқаришни кўпайтириш ўсимликлардан олинадиган протеин қийматини ошириш имконини бериб, озиқа айниқса, дон сарфини чорва маҳсулотлари бирлигига нисбатан қисқаришига олиб келади. Бунинг натижасида худди шунча озиқа ресурслари билан 1,5-2 марта кўп гўшт ва бошқа маҳсулотлар ишлаб чиқариш мумкин бўлади.

Микробиологик синтез қилиб олинган оқсил ҳайвонлар ва паррандалар озиқаси Микробиологик синтез қилиб олинган оқсил ҳайвонлар ва паррандалар озиқаси рационини танқис аминокислоталар ва витаминлар билан бойитишга мўлжалланган бўлиб, уни ўсимликлардан олинадиган асосий оқсил билан алмаштириш асло мумкин эмас. Қимматбаҳо ачитқи оқсили ишлаб чиқарадиган микробиолиогия саноатини ривожлантириш, унинг анъанавий манбаларини узвий равишда тўлдириш орқали мамлакатда чорвачиликни янада ривожлантириш ва уни саноат негизига ўтказиш учун зарур бўлган озиқа базасини яратишни йўлга қўйиш мумкин. Чорвачилик тақдирини белгиловчи омил, кенг маънода саноат микробиологиясининг аҳамиятига берилган илмий асосланган баҳо ана шундай. Шубҳасиз, микробиология саноатини ривожлантириш мамлакатимиз чорвачилиги маҳсулдорлигини ошириб, жумладан ўнлаб минг тонна дондан исрофгарчиликсиз, оқилона фойдаланиш, халқимизга минглаб тонна қўшимча гўшт етиштириб бериш имконини яратади. Ҳайвонларни тўйимли озиқа билан боқиш учун микроорганизмлар ва улар иштирокида олинадиган маҳсулотлардан фойдаланиш бир қарашда асрлар бўйлаб давом этаётган тажриба ва анъаналарга хос бўлмаган, янгича, ғайри оддийдек ва табиатга зид каби туйилади. - Ҳайвонларни микроблар билан боқиш қандай даҳшатли, - дея кучли эҳтирос билан айтилган бундай киноя ва қочиримларни кўп марта эшитганмиз. Бироқ бу каби ташвишларга ўрин йўқ. Жуда кўп турдаги микроорганизмлар моллар, паррандалар ва одам ошқозон-ичак йўлларида моддалар биокимёвий ўзгариши, аминокислоталар, витаминлар ва бошқа зарур биологик фаол бирикмалар биосинтезида муҳим бўғинни ташкил этади. Микроблар ва улар томонидан ҳайвонлар учун яратиладиган маҳсулотлар янгилик эмас, балки қадимдан овқатланиш асосидир. Бунинг исботи

сифатида кавш қайтарувчилар, хусусан қорамоллар мисол бўлади. Ҳеч бир муболағасиз айтиш мумкинки, мол гўшти ва сути қадим замондан буён одам томонидан истеъмол қилинадиган маҳсулотлар бўлиб, уларга талаб бениҳоя катта ва уларнинг аксарияти микроблар иштирокида ишлаб чиқарилади. Кундалик турмушда кавш қайтарувчи ҳайвонлар ўсимликли озиқа - ўт, пичан, силос ва ҳоказолар билан озиқланади, деб келинарди. Аслида эса ҳозирги замон физиологиясининг хабар беришича, бузоқ, сигир ва ҳўкиз (қўзичоқ, қўй ва қўчқор каби) асосан ўсимлик озиқасининг ўзини эмас, балки бу озиқаларнинг микроблар орқали ишлов берилган маҳсулотларини ўзлаштиради (бактериялар, инфузориялар, замбуруғлар, шу жумладан ачитқилар туфайли ҳам). Ўт, силос, пичан ва бошқа ем-хашак бузоқ, сигир ёки ҳўкиз томонидан еб чайналгандан кейин, ошқозон олдига - қизилўнгач тўрига тушиб, кўпчилик «микроблар салтанатида уларга ем бўлади». Ошқозон олди ва унинг асосий қисми қизилўнгач қисми - бу ўзига хос ички биокимё заводи бўлиб, миллиардлаб микроблар кечаю-кундуз тўхтовсиз хўжайин организмнинг мўтадил ҳаёт кечириши учун зарур бўлган карбонсувли ва азотли озиқа моддаларни оқсиллар, аминокислоталар, витаминлар ва бошқа зарур озиқа моддаларига айлантириб беради. Катта ҳўкиз ёки сигир қизилўнгачининг ҳажми 100-250 литр бўлиб, ҳар миллилитр қизилўнгач суюқлигида 8-15 миллиард бактерия бор, баъзида уларнинг сони 40-46 миллиардга етади. Бу миқдорни умумий сиғимга кўпайтирсангиз, чандиқда бир вақтнинг ўзида саноқсиз бактериялар мавжуд бўлиб, улар қандай хайрли ишни амалга ошираётганлиги равшан бўлади. Ошқозон олди микроб ферментлари таъсири остида рационнинг 70-85 фоизгача қуруқ моддаси ҳазм бўлади. Бу ҳолда бир нечта кетма-кет босқичлар орқали озиқани микроблар қайта ишлайди. Айрим ўсимлик озиқаси целлюлозаси парчаланади, юқори молекулали полисахаридлар оддий шакарга айланади. Бошқа бактериялар бу шакарни сирка, ёғ, пропион ва бошқа органик кислоталаргача ачитиб беради (бир

сутка давомида мол қизилўнгачида 4,5 килограммгача бундай ёғ кислоталари ҳосил бўлади). Оқибатда бу кислоталар қонга сўрилади ва организмда ёғ, гликоген ва бошқа маҳсулотларни синтезлаш ҳамда энергия манбаи сифатида фойдаланилади. Шакар ва ёғ кислоталарнинг муҳим қисмини қизилўнгач микроблари оқсил ва ўз ҳужайрасининг бошқа таркибларини синтез қилишга сарф қилади. Целлюлоза парчаланишининг бошқа бир муҳим томони: бактериялар ўсимлик ҳужайраси қобиғини парчалайди ва унинг ичидаги барча ташкил қилувчилари ҳайвон ошқозон-ичак бўлинмаларидаги овқат ҳазм қилиш ферментларига ўлжа бўлиб хизмат қилади. Бактерияларнинг ҳар хил турлари ҳайвон қизилўнгачига келиб тушадиган ўсимлик оқсили ва таркибида азот бўлган нооқсил моддалар молекулаларини қайта қуриш билан банд бўлади. Оқсил микроб ферментлари ёрдамида аминокислоталаргача парчаланади. Аминокислоталар эса ўз навбатида ўша заҳотиёқ микроблар томонидан ўз оқсилини синтезлаш мақсадида истеъмол қилинади, қолган аминокислоталар эса аммиак ҳолигача парчаланади. Мочевина, нуклеин кислоталар, нитратлар, нитритлар ва таркибида азот бўлган нооқсил моддалар бактерия ва замбуруғ ферментлари таъсирида пировард натижада аммиак, карбонат ангидрид гази ва учувчан ёғ кислоталарга айланади. Бу маҳсулотларнинг барчаси асосан микроблар томонидан оқсил, аминокислоталар ва бошқа биологик фаол моддалар синтези учун фойдаланилади. Фақат қисман қизилўнгач деворчаси орқали қонга сўрилади ёки оқсил ва витаминлар концентрати - ҳалок бўлган микроблар биомассаси ва барча ҳазм бўлмай қолган озиқа массаси билан бирга ошқозонга ва овқат ҳазм қилувчи кейинги бўлимларга ўтиб, ҳазм бўлади. Рациондаги азотли моддаларнинг 50-80 фоизи микроб оқсилларига айланади ва ҳайвон организми учун аминокислоталар манбаи бўлиб хизмат қилади.

Шундай қилиб, кавш қайтарувчи ҳайвонлар асосан ем-хашак оқсили билан эмас, балки янада муҳимроқ бўлган микроорганизм оқсили билан озиқланади. Масалан, сигир қизилўнгачида сутка давомида 700-900 граммгача, қўй қизилўнгачида эса 20-100 граммгача. бактериал оқсил синтезланади. Сигирдан кунига ўртача 20 литрдан сут соғиб олинса, сут орқали кунига 700 грамм оқсил олинади. Демак, бу ҳаражат қизилўнгачда ҳосил бўладиган микроб оқсили билан тўла қопланиши мумкин. Ҳўкизни жадал парвариш қилганда унинг тирик вазни суткасига 1,0-1,4 килограммгача ортиб, 100 граммгача оқсил тўпланади. Демак, бу ҳам қизилўнгачда ҳосил бўладиган микроб оқсили ҳисобига бўлиши мумкин. Аслида бундай бевосита боғлаш ўринли эмас, албатта. Бироқ келтирилган маълумотлар мол сути ва гўштидаги оқсил пировард натижада асосан қизилўнгачда кечадиган микробиологик синтезланган оқсил, аминокислоталар ва бошқа маҳсулотлар ҳисобига яратилади. Айнан учувчан ёғ кислоталари сут ёғининг асосчиси бўлиб хизмат қилади. Олимларнинг бу хусусидаги фикрлари қуйидагича: "Сут оқсили, - деб ёзади Н.И.Девяткин, - қизилўнгачдаги микроорганизмлар фаолияти учун мақбул шароит яратилгандагина яхши синтез бўлади". Физиологик тадқиқотлар асосида шу нарса аниқландики, - дейди А.И.Прудов ва Т.И.Безенко, - сигир сутининг ёғлилиги сигир овқат ҳазм қилиш шароити ва қизилўнгачида кечадиган микробиологик жараёнлар характери ва жадаллигига боғлиқ. Гўштга боқиладиган қорамоллар маҳсулдорлигида қизилўнгачдаги микробларнинг ҳал қилувчи аҳамияти хусусида ҳам нисбатан шунга ўхшаш фикрларни келтириш мумкин. Ўз-ўзидан кейинги ўхшатишликка эҳтиёж туғилади. Маълумки, деҳқончиликда агротехника усуллари тупроқ микрофлорасини яхшилашни назарда тутади. Чунки ҳосил тақдири шунга боғлиқ. Худди шу каби қорамол боқиш рационини такомиллаштиришдан

мақсад қизилўнгач микроорганизмларини энергия (углерод, карбонат ангидрид, азот ва бошқа шу каби элементлар) билан таъминлашдан иборат, чунки улар оқсил, аминокислоталар, учувчан ёғ кислоталари ва хўжайин ҳайвон организмидаги бошқа озиқ моддаларни янада жадалроқ синтез қилинишида зарур. Қўшимча қилиб шуни айтиш керакки, микробларнинг сигир ёки хўкиз организмидаги жуда фойдали фаолияти ошқозонолди бўлинмаси билангина чекланиб қолмайди. Бактериялар ва бошқа микроорганизмлар йўғон ичакка ҳам ёппасига жойлашгани туфайли кўр ва айланма ичакларда ҳазм бўлмай қолган оқсил, нооқсил азотли моддалар, целлюлоза ва шу каби юқори молекулали полисахаридларнинг фаол ферментацияси давом этади. Қизилўнгачда бўлгани каби бу ерда ҳам аминокислоталар, учувчи ёғ кислоталари ва модда алмашувининг бошқа маҳсулотлари ҳосил бўлади ва қонга сўрилади. Эслатиб ўтамиз, фақат кавш қайтарувчи ҳайвонлар ичакларида эмас, балки ошқозони якка бўлинмали бўлган чўчқа, парранда ҳамда одам ичагида ҳам жуда кўп микроблар яшайди. Ҳайвонлар, шу жумладан одам организми жуда қадим замонлардан бери бу симбиозга кўникиб кетган, кавш қайтарувчи ҳайвон организми сингари микроб ва у томонидан синтезланган ва ажратилган витаминлар, аминокислоталар ва бошқа биологик фаол моддаларни жуда яхши ҳазм қила олади. Бу маҳсулотларни ишлаб чиқарадиган йирик микробиология саноатини ташкил этиш имкониятлари - ҳозирги замон фани ва техникасининг улкан ютуғидир. Инсон микробиология саноатини ривожлантириб, озиқа ва озиқ-овқат ресурслари билан тўлдириб, табиатга қарши иш олиб бормай, балки у билан янада мустаҳкам ҳамкорлик қилади. Фан ҳайвон озиқланиши физиологияси ва биокимёси қонуниятларини қанчалик чуқур ўрганса, микробиология саноати маҳсулотларидан чорвачиликда фойдаланиш йўллари янада кенг бўлади. Иккита янги йўналиш хусусида қисқача тўхталиб ўтамиз.

Юқорида ёғоч целлюлозасини гидролиз саноатида қандай ажойиб ўзгаришларга учраши ва табиий фотосинтез туфайли бу жамғарилган қуёш энергиясидан турли-туман маҳсулотлар олиниши мумкинлиги тўғрисида ҳикоя қилинган эди. Асосийларини эслатиб ўтамиз: қипиқ ва ўтин парчаларидан шакар олинсада, уларнинг қолдиқлари озиқа ачитқиси ёки этил спирти ишлаб чиқариш учун хомашё вазифасини ўтайди. Шакар танқислиги оқибатлари салбийдир. Қизилўнгачдаги микроблар сони камайиб, уларнинг фаоллиги пасаяди. Ҳайвон еган озиқасини тўла ҳазм қила олмайди. Айниқса, оқсилдан фойдаланиши қийинлашади. Сигирлардан сут олиш кескин пасайиб, сутдаги оқсил ва ёғ камайиб боради. Ҳайвонлар касалланиб, уларнинг насл бериш қобилиятига путур етади. Гидролиз заводларида озиқа шакарининг тажриба партиялари ишлаб чиқилди. Шакар эритмаси - гидролизатлар нейтраллашиб ва тиндирилганидан кейин камида 25% шакар қолгунча буғлатилади. Тайёр мақсулот гидролиз патокаси деб аталади. Синовлар кўрсатдики, ҳайвонларнинг овқат ҳазм қилиш жараёни ва маҳсулдорлигига таъсири бўйича гидролиз патокаси лавлаги мелассаси ва хашаки лавлагидан фарқ қилмас экан. Ҳар бир килограмм гидролиз шакари 20 кг илдизмева ўрнини босади. Углеводлар танқис бўлган рационга унинг қўшилиши озиқа ҳазм бўлиши ва озиқ моддалар ўзлаштирилишини оширади, сут соғиш 11-15, боқувдаги моллар вазни 14-17 фоизга ортади. 0,75% гидролиз шакари бериб боқиш қўшимча икки литргача сут олиш имконини беради. Кавш қайтарувчилар озиқа манбаини гидролиз шакари билан бойитишнинг қанчалик муҳимлигини қуйидаги далиллар кўрсатади. Фан кавш қайтарувчилар рационида таркибида азот бўлган арзон синтетик моддалар билан ва энг аввало, карбамид (мочевина) билан улар учун зарур бўлган оқсилнинг 25-30 фоизгача алмаштириш мумкинлигини кашф этди. Бироқ углеводлар етишмаганда озиқага карбамид қўшиш мумкин эмас, чунки у салбий таъсир кўрсатади. Буни оддийгина тушунтириш мумкин. Бактериал ферментлар мочевинани қизилўнгачда аммиак ва

карбонат ангидрид газигача парчалайди. Бироқ керакли энергияни олмагач, микроблар ўз оқсилларидан ҳосил бўлган аммиакни сингдиришга, қайта ишлашга улгурмайди. Натижада аммиак қонга сўрилиб, жигарга ўтади ва мочевинага айланиб сийдик билан организмдан чиқиб кетади, яъни йўқолади. Бу ҳали осон йўли. Агар аммиак кўп бўлса, у ҳолда жигар ўз вазифасини тўла бажара олмайди ва бунда организмнинг оғир заҳарланиши юз беради. Бундай салбий оқибат юз бермаслиги учун ҳар 100 грамм мочевина билан рационга камида бир килограмм енгил ферментлашадиган углеводлар қўшилиши керак. Бу шароитда қизилўнгачда микроблар сони ва фаоллиги тезлик билан ошиб, улар аммиакни ўзларининг қимматбаҳо оқсилларигача тўла айлантирадилар. Гидролиз шакари чўчқалар ва паррандалар учун ҳам фойдали. Бироқ бунинг учун гидролиз заводларида шакар ва озиқа ачитқисининг буғлатилган аралашмасини тайёрлаш мақсадга мувофиқдир. Дастлабки натижаларнинг кўрсатишича, бундай аралашмалар озиқа тўйимлилиги бўйича чўчқа рационининг ярмини ташкил қилиб, суткасига ўртача 500-700 грамм вазн ортишини таъминлайди. Шундай қилиб микробиология саноати бир қатор янги қимматли озиқа маҳсулотларини етиштириб беришга қодирки, улар юқори маҳсулдор соғин сигирлар учун гидролиз патокаси, (қиёми) йирик шохли қорамоллар ва қўйлар учун азотли-шакарли аралашма (эритма, гранула ёки брикет ҳолида), чўчқалар, эҳтимол паррандалар учун шакар- ачитқили аралашмадир. Чорвачиликда микробиология саноатининг ажойиб маҳсулоти - ферментли препаратлардан фойдаланиб, қўшимча гўшт ва сут етиштириш мумкин. Рацион таркибига қўшилган фермент препаратлари тирик организмга, айниқса улар анча ёш бўлганда, озиқа моддаларини яхши ҳазм бўлишида ёрдам беради. Шу туфайли чўчқа болалари, бузоқлар, қўзичоқлар ва жўжалар тезроқ ўсади. Уларнинг ўртача суткалик вазни 10-12 фоизга ортади, озиқа сарфи тежалади.

Бироқ бу ҳали ҳаммаси эмас. Ферментли препаратлар ширали ем-хашак сифатини ошириш, деҳқончиликда озиқа мақсадлари учун қуритилган қўшимча маҳсулотларнинг улкан ресурсларидан (масалан, хашакдан) тўлиқ фойдаланиш имкониятини беради. Дала ва ўтлоқларда кўплаб яшил озиқа етиштирилади. Улар мамлакат йиллик озиқа фондида умумий улушнинг қарийб ярмини ташкил этади. Яшил озиқани фақат ёзда эмас, балки куз ва қишда ҳам ўзининг қимматли озиқалик хусусиятини йўқотмай сақлашни таъминлаш ўта муҳимдир. Яшил озиқа массасини сут ачитувчи бактериялар ҳосил қиладиган сут кислотаси билан қишга силос тайёрлаш, консервалаш мумкин. Силос тайёрлаганда озиқа моддалари, жумладан витаминлар одатдаги пичан тайёрлашдагига нисбатан анча кам нобуд бўлади. Силос яшил массасининг яхшилаб зичланган ва ёпилган тўпида сут ачитувчи бактерияларнинг тезроқ кўпайиши учун унга сувда яхши эрийдиган шакар етарли миқдорда зарур бўлади. Ўсимликда оқсил қанчалик кўп бўлса, бу бактерияларнинг сут ва қисман сирка кислотаси ҳосил қилиши шунча кўп шакар талаб қилинади. Улар силосни бижғитиб, унда ёғни парчаловчи микроорганизмларнинг кўпайишига йўл қўймайди, чунки бундай микроорганизмлар яшил массанинг чириб нобуд бўлишига олиб келади. Бироқ ҳамма ўсимликлар таркибида ҳам сут ачитувчи бактерияларнинг етарли миқдори ва силосни яхши бижғитиш учун етарли шакар бўлавермайди. Айнан шакарнинг танқислиги туфайли оқсилга бой бўлган ўсимликлар – нўхат ва хашаки нўхат қийин силосланади, беда ва соя эса умуман силосланмайдиган ўсимлик ҳисобланади. Бундай классификацияга фермент препаратлари жиддий ўзгариш киритади. Улар дуккакли экинларни ҳам силосбоп қилади. Бунинг учун ўрага ташланаётган ўтнинг ҳар бир тоннасига то беш килограммгача ферментли препарат қўшиб юборилади. Унинг таъсирида полисахаридларнинг (целлюлоза, крахмал, гемицеллюлоза, пектин) бир қисми сувда эрийдиган

оддий шакар ва органик кислоталаргача, оқсилнинг бир қисми эса - аминокислоталаргача парчаланади. Бу каби барча моддалар сут бактериялари томонидан яхши ўзлаштирилади ва улар зудлик билан сут кислотаси ҳосил қила бошлайди. Юқори сифатли силос тайёрланиб, яшил масса баҳоргача тўйимлилик хусусиятларини йўқотмайди, соғин сигирлар, ҳўкизлар, бузоқлар ва ҳатто чўчқалар уни иштаҳа билан истеъмол қилади. Бундай силос икки йилгача сақланиши мумкин. Кавш қайтарувчи ҳайвонларни фермент препаратлари билан бойитилган силос билан боқиш вақтида озиқанинг биологик қиммати кескин яхшиланганлиги туфайли қизилўнгач ва ичакдаги озиқа ҳазм қилиш, ёғ, углевод, оқсил ва минерал моддалар алмашуви жараёни анча яхшиланади. Фермент препаратлари ёрдамида хашакни ҳам яхшигина силосга, ҳатто қимматли углерод оқсилли озиқага айлантириш мумкин, сабаби ҳар йили ўнлаб тонна сомон нобуд бўлади ёки ёқиб юборилади. Ферментлар хашакнинг мураккаб полисахаридли муайян қисмини микроорганизмлар енгил ўзлаштирадиган эрувчан шаклга айлантиради. Сўнг уни силослаш, бижғитиш ёки унинг шакарида ачитқи ўстириш мумкин. Бу ҳолда фермент билан ишлов берилган хашакли озиқа тўйимлилиги бўйича бошоқли-дуккакли экинлар ёки тоғли яйловлар яшил озиқасига яқинлашади. Шубхасиз, келажакда деҳқончилик чорвачиликни ўсимлик озиқаси, жумладан оқсилли озиқа билан яхшироқ таъминлайди. Шунингдек, фермалар ҳам маҳсулдор моллар билан янада тўлдирилган бўлади. Бу ўз навбатида озиқа сифатини такомиллаштиришни талаб қилади. Ўшанда микробиология саноатининг ўрни ҳар томонлама эътиборга лойиқ бўлади.

Адабиётлар: 1. Панфилова Н.Е. Сут ва саломатлик. Тошкент- «Меҳнат» 1991й.124 б. 2. Регулятор ы роста растений /Под. ред. Г.С.Муромцева/ М., 1979. 3. Семихатова Н.М. Хлебопекарн ые дрожжи. М, 1980. 4. Готтиеалк. Метаболизм бактерий. М., 1982. 5. Егоров Н.С . Основ ы учения об ан т ибиотиках. М., 1986. 6. Ауэрман Л.Я . Технология хлебопекарного производства. М, 1972. 7. Стейнцер Р, Э.Эдельберг, Ингрэм Дж. Мир микробов. в 3 т. Шер. с англ/ Под ред. Е.Н.Кондратьевой и др. М,. 1979.

Похожие

Чорвачилик ва дехқончилик ривожланиши

Азотни табиатда алмашинишида микроорганизмларнинг роли

Оқсил биосинтези. Трансляция

Ўсимликларнинг химояланиш механизми

Микробга қарши моддалар