Xromatin va uning faoliyati. Xromosomalar va ularning tuzilishi - Биология - Рефераты

Xromatin va uning faoliyati. Xromosomalar va ularning tuzilishi

Загружено в:

12.01.2023

Скачано:

0

Размер:

4524.6201171875 KB

Xromatin va uning faoliyati. Xromosomalar va ularning tuzilishi Reja: Xromosomalarning soni va kariotip  Xromosomalarning morfologiyasi  Jinsiy xromosomalar  Xromosomalar ultrastrukturasi  Xromosomalarning kimyoviy tarkibi.  Kariotipning o’zgarishi  Xromosomalar reduplikasiyasi  Xromosomalarning spirallanishi

1880- yilda Flemming fiksatsiyalangan yadrodagi kuchli bo’yaluvchi strukturalarni “ Xromatin ” deb atadi. Xromatinli strukturalarning ko’pchiligi asosli (ishqoriy) bo’yoqlar bilan bo’yaladi. Bu uning kislotali xususiyatga egaligini ko’rsatadi. Xuddi shunday xususiyatga xromosomalar ham ega, bu uning tarkibidagi DNK ga bog’liq. Ba’zi xromatinlar kislotali bo’yoqlar bilan bo’yaladi. Shundan asosli yoki kislotali bo’yoqlar bilan bo’yalishini ko’rsatuvchi “ bazixromatin ” va “ oksixromatin ” tushunchalari kelib chiqqan. Xromatin strukturalariga yadrocha atrofi xromatini va xromotsentr lar ham kiradi. Adabiyotlarning ko’rsatishicha, xromatin va xromosomalarning kimyoviy tarkibi o’xshash ekan. Mitoz vaqtida xromatin butunlay xromosomalarda to’planadi. Juda ko’pchilik biokimyoviy ishlarda “xromatin” va “xromosoma” atamalari sinonim sifatida ishlatiladi. Bunday xulosa, mitotik va interfaza xromosomalarining bir xil emasligini hisobga olinsa, unchalik to’g’ri bo’lmaydi. Hozirgi vaqtda “xromatin” termini fiksatsiyalangan yadrodagi xromosomaning kimyoviy ekvivalenti ma’nosini olmoqda. “ Xromosoma ” atamasi fanga 1888- yilda Valdeyer tomonidan kiritildi. Shunday qilib, “xromatin” tushunchasi dastlab faqat morfologik tushuncha edi. Lekin Geydengayn (1907) xromatinning xususiyati nuklein kislotasi bilan bog’liqligini bilgan edi. Xromatindan hujayraning bo’linishi natijasida xromosoma hosil bo’ladi. Tekshirishlarning ko’rsatishiga qaraganda, mitotik va interfaza xromosomalari tuzilishining asosini dezoksiribonukleoproteid (DNP) molekulasi tashkil qiladi. Bu eng kichik struktura birligidir. Buni birinchi bo’lib X.Ris (1957) kuzatdi va elementar xromosoma fibrillari deb nomladi. Agar ajratib olingan xromatin nukleazalar (DNKaza, endonukleaza) bilan ishlansa, DNK molekulasining parchalanishining ma’lum bir bosqichida DNK, taxminan 200 nukleotid juftlaridan iborat qismlarga parchalanib ketadi, keyinchalik ma’lum bo’ldiki, DNK ning bu qismlari 9 xil giston molekulalari bilan bog’liq ekan.

Sakkiz xil gistonlar (oktomer) nukleosoma deb ataluvchi tanachaning asosini tashkil qiladi. Nukleosomalar elektron mikroskopik kuzatishlarda ham aniqlandi. Bunda kattaligi 100 Å keladigan globulalar DNK ipiga marjondek tizilib joylashadi. Bu marjonlar giston oktomerlari yoki nukleosom “ sersevina lari” dir. Keyinroq, sersevina tarkibiga 8 xil gistonlardan tashqari 140 juft asoslardan tashkil bo’lgan DNK ning qismi ham kirishi aniqlandi (44 rasm). DNK ning qolgan qismi (60 juft nukleotid) “ linker ” yoki nukleosoma oralig’i deb ataladi, u gistonlar oktomerlarini tutmaydi. Agar fibrillar DNK aza bilan ishlansa diametri 20-30 nm keladigan alohida globulalarga parchalanadi, ularni nukleomeralar (sverxbusina) deb ataladi. Bunday nukleomeradagi DNK ning kattaligi 8-10 nukleosomaga teng. Interfaza yadrolarida xromatin o’zining zich shaklini yo’qotib g’ovaklashadi va parchalanib (dekondensatsiya) ketadi. Har xil hujayra yadrolarida bunday dekondensatsiya turli darajada bo’lishi mumkin. Agar xromosoma yoki uning qismi to’liq dekondensatsiyalangan bo’lsa, bu zonalarni diffuziyalangan xromosoma deb ataladi. 44-rasm. Nukleosomaning tuzilish sxemasi. 1-DNK molekulasi; 2-sersevina, 3-ularni biriktiruvchi DNK qismi-linker . Xromosoma qanchalik ko’p diffuzlangan bo’lsa, ularda sintetik jarayonlar shunchalik kuchli bo’ladi. Xromosomalar to’liq g’ovaklashmaganda interfaza yadrosida zichlangan xromatin (kondensirlangan xromatin yoki geteroxromatin) qismlari kuzatiladi.

Mitoz davrida xromatin eng ko’p kondensirlangan (zichlangan) bo’ladi va xromosoma shaklida ko’rinadi. Bu vaqtda xromosomalarda hech qanday sintetik jarayonlar kuzatilmaydi. Shunday qilib, xromosomalar ikki xil struktur funksional holatida bo’lishi mumkin ekan: 1) qisman yoki to’liq dekondensirlangan ishchi holati, bu vaqtda yadroda transkripsiya va reduplikatsiya jarayonlari bo’ladi; 2) metabolitik tinchlik holati-faol bo’lmagan, maksimal kondensirlangan holat. Bu vaqtda ular genetik materialni qiz hujayralarga taqsimlash va o’tkazish vazifasini bajaradi. Xromosomalar yadroning asosiy funksional avtoreproduksiyalovchi strukturasidir. Ularda DNK yig’iladi va yadroning funksiyasiga bog’liq bo’ladi. Juda ko’pchilik hollarda xromosomalar faqat bo’linayotgan hujayralarda ko’rinadi. Bo’linish davrida fiksatsiyalangan hujayralarda ham, tirik hujayralarda ham xromosomalarning soni, kattaligi, morfologiyasini va tabiatini aniqlash mumkin. Xromosomalarning nozik tuzilishlarini elektron mikroskoplarni ishlatish, avtoradiografik va biokimyoviy metodlarni qo’llash orqali o’rganiladi. Xromosomalarning soni va kariotip Ko’pchilik organizmlar ikkita gametalarning bir-biri bilan qo’shilishibirlashishi natijasida rivojlanadilar. Erkaklik va urg’ochilik gametalarida xromosomalar soni teng, gaploid sonda bo’ladi. Shuning uchun organizmlar tana hujayralarining xromosomalari soni undan ikki marta ko’p diploid sonda bo’ladi (somatik sonda). Har bir gaploid to’plam xromosomalar n bilan, diploidi esa- 2 n bilan belgilanadi. Diploid nabor shakli va kattaligi jihatidan bir xil xromosomalardan iborat bo’ladi. Bunday xromosomalar gomologik xromosomalar deb atalib, lotin alifbosining bir xil harflari AA yoki boshqa harflar bilan belgilanadi. Xromosomalar sonining doimiyligi va ularning morfologik individualligi, individga, turga, ba’zan avlodga mansub bo’lgan xromosoma nabori to’plamining spetsifikligini ta’minlaydi. Har ikkala jins uchun umumiy bo’lgan xromosomalar autosoma lar deyiladi.

Xromosoma kompleksining o’xshatish mumkin bo’lgan belgilar yig’indisi kariotip deb ataladi (45 rasm). Kariotipning sxematik belgisi idiogramma dir (46 rasm). Kariotiplarning har xil bo’lishi individ yoki turlarning irsiyat jihatidan turliligini ko’rsatadi. Xromosomalar soni shu o’simlik va hayvon turlarining doimiy sistematik belgisi bo’lib, undan organizmlarning taksonomik holatini aniqlash uchun foydalaniladi (47 rasm). Xromosamalar sonining o’zgarishi bilan turlar ham o’zgarib ketadi. O’simlik va hayvon turlarida xromosomalar soni har xil. Ularning soni diploid hujayralarda ikkitadan 1600 tagacha bo’lgan holatlari kuzatilgan. Masalan, murakkabguldoshlar oilasiga mansub bo’lgan gaplopapus o’simligida 2n=4 va nematodalardan Ascaris megalocephalada 2n =2 va ayrim hasharotlarda bir necha 100 taga yetadi. Ayrim radiolariyalarda xromosomalar soni 1000-1600 tagacha, paportnikning ayrim turlarida- 500 ta, tut daraxtida 308 ta, daryo qisqichbaqasida 196 ta xromosomalar bo’ladi .

45-rasm.Odam xromosomalari kariotipi.

47-rasm.Turli organizmlar xromosomalari to’plami. A-daryo qisqichbaqasi (2n=196), V-Culex pashshasi (2n=6), C-baliqniki ( щ uka) (2n=18), D-tovuq, E-mushuk (2n=38), F-ot (2n=66), G-ho’kiz (2n=60), H- salamandra (2n=34), Iqo’yniki (2n=54). Xromosomalarning morfologiyasi 4 6 - ras m . Daur ( a ) va xitoy sug‘urlari ( b ) xro m oso m alarining idiogra mm asi

Metafazada xromosomalarning kattaligi nisbatan o’zgarmas bo’ladi. Bir nabordagi xromosomalarning biri boshqalaridan katta bo’lishi mumkin. Har xil organizmlarning hujayralarida xromosomalarning uzunligi 0,2-50 mk, yo’g’onligi 0,2-2mk gacha bo’lishi mumkin. Odam xromosomasining uzunligi taxminan 4-6 mk. Metafazada xromosomalarning shakli sentromera -birlamchi qisilma (peretyajka) ning joylanishi, ikkilamchi qisilma va yo’ldoshning borligiga bog’liq. Sentromera xromosoma yelkalarining chegarasini belgilaydi va uni odatda birlamchi qisilma deyiladi. Ko’pchilik hayvon va o’simlik xromosomalari bitta sentromerali (1ta qisilmali) bo’ladi. Ba’zilarida ikkita yoki bir nechta sentromera bo’lishi mumkin. Ba’zi xromosomalar esa, ko’rinadigan sentromeralarga ega emas (diffuziya holda). Bo’linish vaqtida sentromeralarga duk(vereteno) iplari birikadi. Sentromeralarning joylanishi bir juft xromosoma uchun doimiy bo’ladi. Sentromeralarning holatiga qarab xromosomalar metasentrik -har ikki yelkasi teng, submetasentrik -teng bo’lmagan yelkali va akrosentrik -bitta yelkasi juda qisqa, hatto ajratib bo’lmaydiganlarga bo’linadi. Ma’lum bo’lmagan sababga ko’ra sentromera xromosomalarning bir uchiga joylashmaydi, shuning uchun telosentrik -bir yelkali xromosomalar uchramaydi (48 rasm).

48-rasm. Xromosomalarning tuzilish xillari 1-akrosentrik, 2-submetasentrik, 3-metasentrik xromosomalar . Ko’pchilik hollarda xromosomalar ikkilamchi qisilmalarga ega. Ayrim ikkilamchi qisilmalar yadrochaning hosil bo’lishi bilan bog’liq bo’lgan mutaxassislashgan qismlardir. Shuning uchun, ularni nukleopolyar zona yoki yadrocha tashkilotchisi deb aytiladi. Odatda, har bir to’plamda ikkita xromosoma bo’lib, ularni yadrocha xromosomalari deyiladi. Boshqa ikkilamchi qisilmalar yadrocha hosil bo’lishi bilan bog’liq emas va ularning roli aniq emas. Sentromera yoki kinetoxor -xromosomalar ikki yelkasining birikkan joyiga- birlamchi qisilmaga o’rnashgandir. Bu qism oqish holda ko’rinadi, maxsus bo’yoqlarda yaxshi bo’yalmaydi. Bu zona sentromera (kinetoxor yoki kinomer) deyiladi (ilova,33), uni Darlington 1937- yilda bayon qildi. Bu plastinkasimon strukrura bo’lib, disk shakliga ega. U ingichka fibrill orqali xromosoma tanasi bilan bog’langan. Kinetoxor struktura va funksional jihatidan kam o’rganilgan. Ammo, u tubulinlarning polimerlanish markazlaridan biri hisoblanadi. Undan mitotik apparatning sentriolalarga yo’nalgan mikronaychalari o’sib chiqadi. Bu mikronaychalar tutami mitozda xromosomalarning qutblarga tortilishida qatnashadi.Xromosomabitta ( monosentrik ), goho ikki ( disentrik) va ko’p sentromerali ( polisentrik ) yoki diffuz sentromerali bo’lishi mumkin. Ikkilamchi tortmalar xromosomalarning morfologik belgilari hisoblanib, uning doimiyligi va o’rnashgan joyi, xromosomalarni identifikatsiya qilishda muhim vazifani bajaradi (49- rasm).

49-rasm. Xromosomaning tuzilishi. 1-euxromatin, 2-geteroxromatin, 3-birlamchi qisilma, 4-sentromera, 5-xromatida, 6-xromonema, 7-ikkilamchi qisilma, 8-yo’ldosh Jinsiy xromosomalar Juda ko’p ayrim jinsli yuqori hayvonlarning diploid naborida bitta yoki ikkita toq xromosomalar bo’ladi. Ular jinsiy xromosomalar deb, qolganlari esa autosoma lar deb nom olgan. Erkaklarda bitta, urg’ochilarda ikkita jinsiy xromosomalar bo’lgan hollar ochilgan. Sutemizuvchilarda, amfibiyalarda va ko’pchilik hasharotlarda yirik xromosoma X harfi bilan, kichigi esa - Y bilan belgilanadi. Urg’ochilar ikkita bir xil X xromosomalarga ega. Gametalarning hosil bo’lishida har bir xromosomalar juftidan faqat bittasi yetilgan jinsiy hujayraga o’tadi. Shuning uchun XX xromosomali urg’ochi individlarda hamma gametalar bittadan X xromosomaga ega. XY xromosomali erkak individlarda esa, ikki xil spermatozoidlar hosil bo’ladi: 50 % X va 50 % Y xromosomali. X xromosoma Y xromosomadan bir necha marta katta bo’lganligi uchun unda DNK ham shuncha marta ko’p bo’ladi. Ba’zi hayvonlarda, aksincha, bir xil tarkibli xromosomalar erkaklarda hosil bo’ladi. Bu hollarda jinsiy xromosomalarni W,Z bilan belgilanadi. Bu kapalaklarda, qushlarda uchraydi. Shunday qilib, jinslarda farqlanadigan xromosomalar jinsiy xromosomalardir. Xromosomalar ultrastrukturasi

Xromosomalarning tuzilishini submikroskopik tekshirishlarning ko’rsatishicha, ularning asosida qalinligi 40-100 Å bo’lgan elementar iplar yotadi. Ular DNK dan, asosli oqsil giston va oz miqdor kislotali oqsildan iborat. Kesmalarni dezoksribonukleaza deb ataluvchi DNK ni parchalaydigan ferment bilan ishlanganda elementar iplarning markaziy qismi yo’qolib ketadi; binobarin, u elementar ipning uzunasiga o’tgan ikki zanjirli DNK molekulasidan tuzilgan. Elementar iplar barcha tekshirilgan organizmlarining yadrolari xromosomalarining tarkibida, shuningdek interfaza yadrolarida ham topilgan. Shuning uchun hamma hujayralarda, hujayraning hamma sikllarida xromosomaning tuzilish birligi-nukleoproteidning ipsimon molekulasi ekanini isbot etilgan deb qarash kerak. Har bir elementar ip tarkibiga ikki molekula DNK kiradi va ipning uzunasiga joylashadi. Bir necha elementar iplardan iborat tutam xromonema (xromatin iplari) ni hosil qiladi. Xromonemalarni mitozning profazasida zichlashish (kondensatsiya) ning dastlabki bosqichlarida, hamda telofazada xromosomalar dekondensatsiyasida kuzatish mumkin (50rasm).

50-rasm.Xromosoma kondensatsiya sikli sxemasi. 1-interfazada geteroxromatin qismlar kondensirlangan; 2-profaza boshlanishida xromonemalar ko’rinadigan xromosoma kondensasiyasi; 3-o’rta profaza, xromonemalar yaqinlashishi hisobiga kondensasiya; 4-kechki profaza, to’liq kondensirlangan xromosomalar; 5-metafaza va anafazada bu holat saqlanadi; 6- telofazaning

boshlanishi,xromosomalar dekondensasiyasi; 7-kechki telofaza, xromonemalar dekondensasiyasi va yadroni yangi interfaza bosqichiga (8)o’tishi. Xromatidalardan xromosomalar shakllanadi (51 rasm). Xromosomalar ikki xil funksional holatda, birinchisi- kondensasiyalangan (hujayra bo’linishida) va ikkinchisi- dekondensasiyalashgan -interfaza yadrosida bo’ladi. 51-rasm.Xromatin kompaktlanishining turli darajalari. 1-nukleosoma;2-nukleomer;3-xromomer;4-xromonema;5-xromosoma. Xromosomalarning kimyoviy tarkibi. Xromosomalarning asosiy komponentlari DNK va asosli oqsillar (proteinlar va gistonlar) dir. DNK ning asosli oqsil bilan kompleksidezoksiribonukleoprotein hamma xromosomalarning 90% massasini tashkil etadi. DNK ning miqdori har bir tur uchun doimiy, RNK va kislotali oqsillarning miqdori esa o’zgaruvchan bo’ladi va xromosomolarning tashkil bo’lishida asosiy rol o’ynamaydi. Mineral komponentlardan kalsiy, magniy ionlari bo’ladi. Kariotipning o’zgarishi Hujayralarning normal xromosoma noborining o’zgarishi xromosomalar strukturalarining o’zgarishi bilan bog’liq. Xromosomalarning soni o’zgarishiga

poliploidiya va aneuploidiya lar kiradi. Poliploidiyada xromosomalar soni gaploiddagiga nisbatan karrali nisbatda o’zgaradi, natijada, odatdagi diploid (2n) hujayra o’rnida triploid (3n), tetraploid (4n), oktaploid (8n) hujayralar hosil bo’ladi. Odamlarda diploid hujayra 46 ta, triploidlar esa 69 ta xromosomaga ega bo’ladi. Poliplodiya o’simliklar dunyosida keng tarqalgan. Ko’pchilik turlar xromosomalar sonining karrali ikkilanishi natijasida hosil bo’ladi (jadval,3). 3 jadval Bug’doy poliploidlari Turlar Diploid hujayralarda xromosomalar soni (2n) Gametalarda xromosomalar soni (n) Triticum monococcum Triticum dicoccum Triticum vulgare 14 28 42 7 14 21 Poliploidiyani eksperimental yo’l bilan hosil qilish juda oson. Buning uchun hujayra bo’linayotganda alkoloid kolxisin ta’sir ettiriladi. Bunda mitotik apparat buziladi, ikkilangan xromosomalar qutblarga tortila olmay o’rtada qoladi. Kolxisinning ta’siri to’xtatilgandan so’ng xromosomalar umumiy yadroni hosil qiladi. Bunday xromosomalar soni 2 marta ko’p bo’ladi. Shu yo’l bilan olingan poliploidiyalar seleksiyada keng ishlatiladi. Bizda triploid shakarqamish, tetraploid bug’doy keng tarqalgan. Aneuploidiyada xromosomolar sonining ortishi yoki kamayishi gaploidga nisbatan karrali nisbatda bo’lmaydi. Bunday organizmlar kam hayotiy bo’ladi. Aneuploid hujayralar ko’p hujayrali organizmlarda hujayraning bo’linishini normal bo’lmaganidan doimo hosil bo’lib turadi, ular tezda o’ladi. Xromosomalar reduplikasiyasi

Xromosomalarning ikkilanishi asosida DNK avtosintezi yotadi. Bir vaqtning ichida oqsil sintezi ham bo’lgani uchun, uni xromosomalar reduplikasiyasi deb aytish mumkin. Xromosomalar reduplikasiyasi tahlili uchun radiofaol indikator-nishonlangan vodorod atomi-tritiy tutuvchi timidin keng qo’llanilmoqda. Timidin DNK molekulasida bo’luvchi maxsus azotli asos timinni o’tmishdoshidir. Nishonli atom tritiyga ega bo’lgan timidin timinga aylanib yangi sintezlangan DNK tarkibiga birikadi. Radiofaol belgiga qarab yangi sintezlangan DNK va xromosomaning taqdirini kuzatish mumkin. Bunday tekshirishlar avtoradiografiya metodi bilan o’tkaziladi. Radiofaollik maxsus fotoplyonkalarga ko’chiriladi, preparatlarda esa bir vaqtni ichida belgini ham, xromosomani ham ko’rish mumkin. Teylorning birinchi tajribalari (1957) bu haqda aniq natijalar berdi. Reduplikasiya o’tgan hamma xromosomalar belgili bo’lib qolgan. Har bir ikkilangan xromosoma ham eski, ham yangi sintezlangan DNK ni o’zida tutadi. Avval nishonlangan xromosomalar radiofaol timidinsiz muhitda bo’linganda, ham nishonli, ham nishonsiz xromosomalar hosil bo’ladi. Bu tajribalarni ko’rsatishicha, har bir xromosoma ikkita subbirlik-xromatidalarni o’zida tutadi. Ikkala ipning har biri o’zini yonida, keyinchalik xromosomaga aylanadigan yangi ipni hosil qiladi. Har bir xromosoma esa bitta eski poluxromatiddan va bitta yangi sintezlangan nishonli DNK tutuvchi poluxromatidadan iborat. Shuning uchun birinchi mitozda (nishonli timidin kirititilganda) ikkala xromosoma nishonli bo’ladi. Keyingi bo’linishda har bir poluxromatida DNK ni yangidan sintezlaydi, ammo bu nishonsiz bo’ladi. Ikkita yangi xromosomadan faqat bittadan poluxromatida nishonli bo’ladi.Nishonning bunday tarqalishi polukonservativ tarqalish deyiladi(52 rasm).

52-rasm.Xromosomalar reduplikasiyasi sxemasi. A-DNK spiralining yozilishi;V- timidin bilan nishonlangan xromatidaning birinchi va ikkinchi bo’liishlardagi holati:1-ikkita xromatidali normal xromosoma;2-DNK sintezi va mitozdan oldin xromatidalarning ikkilanishi;3-birinchi bo’linishda, nishonlangan va nishonlanmagan xromatidalarni ajralishi;4-ikkinchi bo’linish oldidan nishonlanmagan xromatidalarni hosil bo’lishi;5-ikkinchi bo’linish va xromatidalarning tarqalishi. S-davrda hujayrada DNK va xromosoma reduplikasiyasi qat’iy tartibda o’tadi. Har bir xromosoma reduplikasiyasi ma’lum vaqtda boshlanib, ma’lum vaqtda tugaydi va bu vaqt har xil xromosomalar uchun turlicha bo’ladi. Xromosomalarning alohida uchastkalarida ham reduplikasiya bir vaqtda boshlanib, bir vaqtda tugamaydi. Shunday qilib, reduplikasiya har xil xromosomalarda ham, shuningdek xromosomaning uzinasi bo’ylab ham asinxron- turli vaqtda yuz beradi. Buning mexanizmi hali aniq emas. Aftidan, iRNK sintezi

ketayotgan xromosomalarning despirallangan qismlari har qachon S-davrning birinchi yarmida reduplikasiyaga uchraydi, spirallangan nofaol qismlar esa, S- davrning ikkinchi yarmida reduplikatsiyaga uchraydi. Odamning ba’zi xromosomalari (1,2,16) reduplikasiyasi xromosomalar uchlarida ancha tez boshlanadi va sentromera zonasida tugaydi. Kondensasiya holidagi xromosomalarda yoki ularning ba’zi qismlarida reduplikasiya ancha keyin tugashi ham mumkin. Masalan, odam hujayrasida S-davrning oxirida har doim jinsiy xromatin hosil qiluvchi ikkinchi X-xromosoma reduplikasiyalanadi. Xromosomalarning spirallanishi Xromosomalar tashqi va ichki spirallanadi. Tashqi spirallanish (interfazada xromosoma, xromatid yoki poluxromatidlarning buralishi natijasida vujudga keladi) va ichki spirallanish (profaza va metafaza oralig’ida bo’ladi, ya’ni alohida yoki ikkita qiz xromatidlarning ichida) bo’ladi. Ichki spirallanish meyozda yaxshi kuzatiladi. Xromosomada katta va kichik spiral bo’lib, katta spiral ma’lum diametrga yetgach, kichik spiral paydo bo’la boshlaydi. Har ikkala spiral xromosomalar ikkilanishini vujudga keltiradi va uni ikkilangan spiral deyiladi. Profazadan boshlab xromosomalar kuchli spirallana boshlaydi. Metafazada kichik spiralning spirallanishi tufayli spiralning diametri kattalashadi va yo’g’onlashadi. Anafazada spiral strukturasi o’zgarmaydi, telefazada spiral bo’shashadi, despirallashadi va interfaza holiga o’tadi. Ikki yoki undan ko’proq xromosoma iplarining o’zaro buralishidan ikki tip spirallar hosil bo’ladi. Paranemik spirallanishda iplar biri ikkinchisiga kirib turgandek bo’lib, ular birbirlaridan oson ajraladi. Plektonemik spirallanishda iplar soch o’rilishi kabi bo’ladi va ularning birbirlaridan ajralishi qiyin bo’ladi (53 rasm).

53-rasm. Xromosomalarning spirallanish sxemalari: A-paranemik, B-plektonemik. Hayvon hujayralari profaza xromosomalarida ham xromonemalar yaxshi ko’rinadi. Bu ikki holda alohida xromonemalar bir-biriga yaqin turgan xalqalar shaklida ko’rinadi. Metafaza bosqichida ultrayupqa kesmalarda xromosoma tarkibida xromomeralar ko’rinmaydi. Kechki anafaza, ertaki telofazada mitotik xromosomalar dekondensatsiyasi yuz bergan sari xromonemalar ko’rina boshlaydi. Anafaza oxirida xromosomalar qarama-qarshi qutblarga yetib borganda yo’g’onligi 0,2 mk keladigan xromonemalar ko’rinadi. Bu davrda xromosomaning barcha strukturasi g’ovaklashadi, xromonemalar bir-biridan ajraladi. Bu jarayon ayniqsa, telofazada juda yaxshi ko’rinadi. Xromosomalarda uzunasi bo’ylab qora belbog’lar ya’ni disklar joylashadi. Disklar oralig’ida oqish zonalar bo’ladi. Disklar doimo intensiv bo’yaladi. Ayrim ikki qanotli hashoratlar lichinkasining ma’lum rivojlanish davrida disklar yo’g’onlashib, o’lchami kattalashadi, ularni pufflar yoki Balbiyani xalqasi deyiladi. Pufflar bitta diskdan yoki yonidagi disklardan ham hosil bo’lishi mumkin. Ularning ba’zilari lampa cho’tkasi tipidagi xromosomalarga o’xshash bir qator halqalarni hosil qilib yon o’simtalar berishi mumkin (54 rasm). А В

Lampa cho’tkasi tipidagi xromosomalar politen xromosomalaridan ham uzun bo’lib, meyozning birinchi bo’linishida diplonema bosqichida kuzatiladi. Bunda xromosomaning markazi kamida to’rtta xromatiddan tashkil bo’ladi, ularga yon o’simtalar birikadi. 54-rasm. Diplotena bosqichida “lampa cho`tkasi” xromosomalarining tuzilishi. a-ikki xiazmali bivalentda juft yon o’simtalarini hosil bo’lishi; b-qiz xromatidasida joylashgan bir juft yon o’simtalar.

ADABIYOTLAR 1. Атабекова А.И., Устинова Е.И. Цитология растений. Изд-во “Колос”, М., 1987 2. Заварзин, А.А., Харазова. А.Д. Основы общей цитологии. Л., Изд-во Ленингр.ун-та, 1982 3. Свенсон К., Уэбстер П. Клетка. М., Мир, 1980. 4. Ченцов. Ю.С.Общая цитология. М., Изд-во Моск. ун-та, 1984. Qo’shimcha 5. Badalxodjaev I. Sitologiya fanidan ma’ruza matnlari. And., 2013. 6. Badalxodjaev I. Sitologiya fanidan o’quv – uslubiy majmua. And., 2013. 7. Бергельсон Л.Д. Биологические мембраны. М., Наука, 1975. 8. Билич Г.Л. Биология,цитология,гистология,анатомия человека. Изд-во Союз Санкт-Петербург, 2011. 9. Босток К.Самрен Э. Хромосомы эукариотической клетки. М., Мир, 1981. 10. Бойқобилов Т.В., Икромов Т.Х. Цитология.Т., “Ўқитувчи”,1980. 11. Вермель Е.М. История учения о клетке. М., Наука, 1981. Епифанова О.И., Терских В.В., Захаров А.Ф. Радиоавтография. М.,

Похожие

Hujayra va uning tuzilishi

Hujayra va uning tuzilishi

Hujayra yadrosi. Yadrocha

Uglyevodlar, monosaxaridlar, polyesaxaridlar va ularning tuzilishi, xossalari va biologik ahamiyati

Sitologiyа