Hujayra va uning tuzilishi - Биология - Рефераты

Hujayra va uning tuzilishi

Загружено в:

12.01.2023

Скачано:

0

Размер:

465.625 KB

Hujayra va uning tuzilishi Hujayralarning shakli va o’lchamlari. Barcha o’simlik, hayvon va odam organizmi hujayralardan tuzilgan. Ularning hujayralari o’xshash morfologik va fiziologik belgilarga ega bo’ladi. Ular yadro, sitoplazma va hujayra qobig’idan tashkil topadi. Hujayra -bu odam, hayvon va o’simliklar organizmi tuzilishi va taraqqiyotining asosida yotuvchi tirik moddaning tuzilish formalaridan biridir. Yadroni o’rab turuvchi protoplazma sitoplazma deb ataladi. Unda maxsus ixtisoslashgan tuzilmalar va kiritmalar bo’ladi. Muayyan vazifa bajarishga moslashgan tuzilmalar organoid lar bo’lib, ulardan bir xillari hamma hayvon va o’simlik hujayralarida uchrasa, ba’zilari faqat hayvon yoki faqat o’simlik hujayralarida uchraydi. O’simlik va hayvon hujayralari tuzilishida umumiylik bo’lishiga qaramay, ular tashqi ko’rinishi, kattaligi, ichki tuzilishlari bilan bir-biridan farqlanadilar(ilova 1 a,b). Hujayraning shakli sirt tarangligiga va sitoplazmaning ilashimliligiga, yonma-yon turgan hujayralarning bir-biriga mexanik ta’sir etishiga v.b. ga bog’liq. Ko’p hujayralar suyuq muhitda sirt tarangligi qonuniyatlariga bo’y sungan holda sferik shaklga kiradi. Leykotsitlar aylanib yuruvchi qonda ana shunday shaklga ega bo’ladi, turli ta’sirlar natijasida yolg’on oyoqlar chiqarib amyoboid harakatlanadi yoki noto’g’ri shaklga ega bo’ladi. O’simlik va hayvon hujayralari shakli jihatidan bir–biridan keskin farqlanadi. O’simlik hujayralari bir-birlariga nisbatan hosil qilgan bosimi natijasida odatda, bir xil poligonal shakl hosil qilib zich joylashadi. O’simlik hujayralari turli-tuman shaklli bo’lib, ular shakli jihatidan ikki guruhga bo’linadi. Parenxima shaklli hujayralar eni bo’yidan kam farq qiladigan yoki farq qilmaydigan hujayralardir. Hayvonlarning epiteliy to’qimalarini tashkil qiluvchi bunday hujayralarni kubsimon deb ataladi. Ba’zi parenxima hujayralari

yumaloq bo’ladi (10 rasm). Prozenxima shaklli hujayralarning bo’yi enidan bir necha marta uzun bo’ladi. Hayvonlarning bunday hujayralarini silindrsimon deb ataladi. 10-rasm.O’simlik hujayralarining shakllari. 1,2-meristematik hujayralar;3-kraxmal yig’uvchi parenxima hujayrasi;4- epidermis hujayrasi;5-ikki yadroli hujayra;6-bargning assimilyatsion to’qimasi hujayrasi;7-to’rsimon nay hujayrasi;8-toshsimon hujayra;9-naysimon to’qima hujayrasi. Aksincha, hayvon hujayralari xilma-hil bo’lib, shakllari yumaloq, ovalsimon, duksimon, prizmatik, yulduzsimon bo’lishi mumkin. Ko’pchilik hayvon hujayralarining o’ziga xos shakli vazifasi bilan bog’liq bo’ladi, masalan, trofik (oziqlantiruvchi) ahamiyatga ega bo’lgan harakatchan to’qimalardan qon hujayralari yumaloq bo’ladi va suyuq plazmada erkin harakatlanadi. Aksincha, nerv hujayralarining shakli murakkab bo’lib, qo’zg’alishni katta masofaga o’tkazuvchi o’simtalar bilan ta’minlangan. Ular bir, ikki yoki ko’p o’simtali bo’lishi mumkin. Silliq muskul to’qimasining hujayralari cho’zinchoq, duksimon bo’lib, ularning qisqarishi va bo’shashishi natijasida harakat yuzaga keladi(11 rasm).

11-rasm.Hayvon hujayralarining shakllari. A-o’simtali nerv hujayrasi;ponasimon(V), noto’g’ri(S) va silindrsimon (G) shaklli epiteliy hujayralari;D- yulduzsimon suyak hujayrasi;E-dumaloq tuxum hujayrasi;J- uzunchoq muskul hujayrasi . Epiteliy va biriktiruvchi to’qimalarning hujayralari yassi, kubsimon, silindrsimon, duksimon, noto’g’ri shaklli-o’simtali bo’lsa,g’ovak birikturuvchi to’qimaning hujayralari yulduzsimon, amyobasimon, yumaloq v.b. shaklli bo’lishi mumkin. Eritotsitlar ovalsimon, tuxum hujayralar esa yumaloq, oval yoki uzunchoq bo’ladi. O’zgaruvchan shaklli hujayralar (amyoba, leykotsitlar) va doimiy shaklli (spermatozoid, infuzoriya, eritrotsit, epiteliy va nerv hujayralar) lar uchraydi. Mezenxima va retikulyar hujayralar esa o’simtali bo’lib, ular orqali bir-biri bilan tutashib ketib, sinsitiylarni hosil qiladi. O’simlik hujayralari, odatda, hayvonlarnikidan anchagina yirik bo’ladi, uning protoplazmasida ko’p miqdorda hujayra shirasi saqlanadi. Vakuola u bilan hujayraning deyarli hamma qismini shunday to’ldirib turadiki, yadro sitoplazmaning chetki qismida yoki sitoplazmaning ozgina qismi bilan o’ralgan holda hujayraning o’rtasida joylashadi. Hujayra shirasi o’rab turgan muhitdan suvni tortib olib, hujayra po’stini tarang saqlab turuvchi juda katta ichki bosim- turgor ni hosil qiladi. Bu o’simlik

hujayralarining va ular tomonidan paydo bo’lgan ko’lamlarning tarangligiga sabab bo’ladi. Birgina hujayraning tuzilishi va vazifasida organizmdagi barcha hujayralar uchun xos bo’lgan umumiy o’xshashlik bo’lsada, konkret holatda ular faqat muayyan vazifani bajarishga ixtisoslashgan. Shunga ko’ra, hujayralarning shakli turli-tumandir. Masalan, qoplovchi epileliy hujayralari yassi, kubsimon, silindrsimon shaklda bo’lsa, qisqarish vazifasini bajaradigan muskul hujayralari duksimon hujayralardir yoki silindrsimon tolachalardan tashkil topgan. Nerv hujayralari ta’sirni o’tkazishga moslashgan bo’lib turlicha rivojlangan o’simtalarga ega. Hujayralarning o’lchamiga kelsak, bir o’simlikning o’zida turli kattalikdagi hujayralarni kuzatish mumkin. Masalan, g’o’zada shunday hujayra borki, uni oddiy ko’z bilan ko’rib, qo’l bilan ushlash mumkin. Masalan, paxta tolasi bir hujayradan iborat bo’lib, uzunligi 65-70 mm gacha bo’ladi. O’simlikning asosiy to’qimasini tashkil qilgan parenxima hujayralarining uzunligi 0,015 – 0,070 mm gacha bo’ladi. Ayniqsa, meva parenximasi hujayrasi yirik bo’lib, eni 1 mm gacha boradi. Prozenxima shaklli hujayralar ancha uzun bo’ladi. Masalan, qichitqi o’t po’stloq tolasi 80 mm uzunlikda, rami (tolali o’simlik) niki 200-500 mm bo’ladi. Ba’zi o’simliklarda uchraydigan bo’g’imsiz sut naychalari bitta hujayradan iborat bo’lib,undan o’simlikning barcha organlariga shoxlar tarqalgan bo’ladi. Bu xildagi naychalarning umumiy uzunligi bir necha o’n metrga borishi mumkin. Hujayralarning hajmi ham turli–tumandir. O’simlik va hayvonlarda oddiy ko’z bilan ko’rinadigan hujayralar bo’ladi. Masalan, qushlarning tuxumining diametri bir necha sm bo’lsa, juda ko’pchilik boshqa hujayralarning diametri mikronlar bilan o’lchanadi. Hujayralarning hajmi tana kattaligiga bog’liq bo’lmaydi, har bir tur organizm uchun bir xil bo’ladi. Bakteriyalarning hujayralari aksincha, juda mayda bo’ladi va ular mikronlar bilan o’lchanadi. Masalan, tuproq bakteriyalari hujayralarining uzunligi 1-4, yo’g’onligi 0,5-1 mikron bo’ladi.

Ko’p hujayralilarda hujayralarning soni astronomik bo’ladi. Masalan, odam tanasidagi hujayralarning soni bir necha milliardlar bilan o’lchanadi. Shu bilan birga ko’p sonli sodda hayvon, mikroskopik suv o’tlari va bakteriyalar bittagina hujayradan tashkil topgan. Bir hujayralilar bir butun mustaqil organizmlardir. Shuning uchun ular o’zlarining fiziologik xususiyatlari bilan ko’p hujayrali organizmlarning bitta hujayrasidan farqlanadi.

ADABIYOTLAR 1. Атабекова А.И., Устинова Е.И. Цитология растений. Изд-во “Колос”, М., 1987 2. Заварзин, А.А., Харазова. А.Д. Основы общей цитологии. Л., Изд-во Ленингр.ун-та, 1982 3. Свенсон К., Уэбстер П. Клетка. М., Мир, 1980. 4. Ченцов. Ю.С.Общая цитология. М., Изд-во Моск. ун-та, 1984. Qo’shimcha 5. Badalxodjaev I. Sitologiya fanidan ma’ruza matnlari. And., 2013. 6. Badalxodjaev I. Sitologiya fanidan o’quv – uslubiy majmua. And., 2013. 7. Бергельсон Л.Д. Биологические мембраны. М., Наука, 1975. 8. Билич Г.Л. Биология,цитология,гистология,анатомия человека. Изд-во Союз Санкт-Петербург, 2011. 9. Босток К.Самрен Э. Хромосомы эукариотической клетки. М., Мир, 1981. 10. Бойқобилов Т.В., Икромов Т.Х. Цитология.Т., “Ўқитувчи”,1980. 11. Вермель Е.М. История учения о клетке. М., Наука, 1981. Епифанова О.И., Терских В.В., Захаров А.Ф. Радиоавтография. М.,

Похожие

Hujayra va uning tuzilishi

Hujayra va to`qimalarqon tomir va limfa tizimi.Qon va uning vazifalari. Yurakning tuzilishi

Xromatin va uning faoliyati. Xromosomalar va ularning tuzilishi

Hujayra nazariyasi

Hujayra - yadroning bo‘linishi