Сенсор (анализаторлар) тизими физиологияси - Биология - Рефераты

Сенсор (анализаторлар) тизими физиологияси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

121 KB

Сенсор (анализаторлар) тизими физиологияси  Сезги аъзолари ҳақида тушунча.  Анализаторларнинг умумий физиологияси.  Рецептор ва уларнинг таснифи.  Анализаторларнинг тузилиши ва хусусий физиологияси.  Кўр ув анализатори.  Эшитув анализатори.  Проприорецепторлар. ҳароратни сез увчи рецепторлар.  Оғриқни сез увчи рецепторлар .  Хеморецептор сенсор тизимлар .

Сезги аъзолари ҳақида тушунча. Анализаторларнинг умумий физиологияси Ҳар қандай организм ўз ҳаётини ва турини давом эттириш, хавф-хатарлардан ўзини химоя қилиш, мақсадга эришиш учун вақт ва фазони, ташқи муҳитнинг асосий ҳоссаларини яхши хис этишни сенсор тизимлар орқали амалга оширади. Сенсор тизимининг содда ёки мураккаблигидан қатъий назар уч қисмга ажратилади: 1) таъсиротларни қабул қилувчи, ихтисослашган рецептор нейрон; 2) рецептор нейронлар бирлиги ёки бир гуруҳ бирликларидан келган маълумотларни қабул қилувчи бирламчи марказ; 3) бирламчи марказлардан келган маълумотларни қабул қилувчи битта ёки бир нечта иккиламчи ва бирлаштирувчи марказлар. Юқори даражада ривожланган организмларда бирлаштирувчи марказлар бир-бирига боғланган. Уларнинг ўзаро муносабатлари орқали ички ва ташқи муҳит ўзгаришлари идрок қилинади. Сенсор тизим фаолияти таъсиротларни рецепторлардан қабул қилишдан бошланади. Ихтисослашган рецепторлар физикавий омилларни ҳаракат потенциалига айлантиради. ҳаракат потенциаллари ёки асаб импульслари ўз навбатида маълум сезгини шакиловчи марказга узатилади. Марказга етиб келган импульслардан маълумот олинади, яъни марказга импульсларни етиб келишини ўзи мазкур тизимга дахлдор ўзгариш рўй берганидан дарак беради. Марказга ўтказилаётган импульслар тезлиги рағбат кучи ва идрок қилинаётган жисмнинг катта кичиклигини ифодалайди. Рецептор ва уларнинг таснифи Рецептор ҳужайралар бошқа ҳужайралардан икки жихатдан фарқ қилади. Биринчидан, таъсирот энергияси улар учун олдиндан ҳужайрада тўпланган энергия хисобига юзага чиқадиган жараёнларни ишга солиб юборувчи рағбат бўлиб хизмат қилади. Иккинчидан, рецептор ҳужайра потенциални ҳосил қилиб, ўзи ташқи таъсирот энергиясини қабул қилаолмайдиган ҳужайраларга ўтказади.

Киприкли ҳужайралар эшитиш, фазодаги холат ва мувозанатни сезишга дахлдор рецептор аппаратларининг асосий функционал тузилмаси бўлиб хизмат қилади. Бу ҳужайраларнинг ўсимталари бор, уларнинг қимирлаши сенсор реакция пайдо бўлишига олиб келади. Ягона узун ўсимтани киноцилий ва қолган калталарни стереоцилийлар деб аталади. Баъзи киноцилийларнинг доимий ҳаракати улар учун адекват бўлган рағбат билан учрашиш эҳтимолини оширади. Бу учрашув рецептор потенциалини ривожланишига олиб келади. Баъзи рецепторларнинг рағбат билан таъсирланишида хужайраларнинг барча қисмлари иштирок қилади. Рецепторларнинг ихтисослашган таъсиротларни қабул қиладиган бўсағаси жуда паст бўлади. Масалан, кўз рецепторларни кўзғатиш учун бир квант нур энергияси кифоя қилади. Хид сезувчи рецепторлар эса бир нечта хидли модда молекулаларини осонлик билан аниқлашга қодир. Бу таъсиротлар адекват таъсиротлардир. Аммо, рецептор ўзи қабул қилишга ихтисослашмаган таъсиротларга ҳам қўзғалиш билан жаваб бериши ҳам мумкин. Масалан, фоторецептор механик таъсуротга жавобан қўзғалади. Аммо, бу таъсиротнинг кучи бўсаға нур кучидан бир неча миллион марта кўп бўлиши лозим. Механик рағбат фоторецепторларга нисбатан ноадекват таъсирот хисобланади. Адекват таъсирловчилардан таъсирларни қабул қилишга қараб рецепторларни қуйидагича тасниф қилинади: 1 ) м еханорецепторлар. Таъсирловчининг механик энергиясини қабул қилишга мослашган. Бундай рецепторлар тери, юрак-томир тизими, ички аъзолар ва таянч-ҳаракат аппарати тизимлари, эшитув ва мувозанатни сақлаш тизимларида жойлашган ; 2 ) т ерморецепторлар. ҳарорат ўзгаришларини сезувчи рецепторлар. Совуқни сезувчи ва иссиқни сезувчи терморецепторларнинг кўп қисми терида жойлашган. М А Т ва ички аъзоларда ҳам терморецепторлар бор ; 3 ) х еморецепторлар. Кимёвий омиллар таъсирини сезувчи рецепторлар. Хеморецепторлар таъм ва хид сезувчи сенсор тизимларининг чет қисмини ташкил қилади. Бу типдаги рецепторлар томирлар тизимининг турли

қисмларида ва айрим тўқималарда ҳам жойлашган. 4) фоторецепторлар . Нур энергиясини қабул қилишга мослашган рецепторлар. Фоторецепторлар ёруғлик кучини ажратиш ва ранг кўришга ихтисослашган; 5) ноцицептив рецепторлар . Оғриқни пайдо қилувчи таъсиротларни қабул қилишга мослашган. Бу сезги организмдаги рецепторларнинг деярли ҳаммасига ўта кучли таъсир кўрсатганда пайдо бўлади. Айрим рецепторларда таъсирловчи энергиясининг асаб импульсига айланиши шу рецептор ҳужайра ўсимтасида содир бўлади. Бу бирламчи рецептор сенсор нейроннинг перифериядаги ўзгарган дендритидир. Аксони эса МАТ га ўтади. Хид сезиш, тактил ва проприорецепторлар бирламчи рецепторларни ташкил этади. Иккиламчи рецептор ва сенсор нейрон ўсимталари ўртасида синапслар жойлашган. Рецептор ҳужайрада ҳосил бўладиган қўзғалиш бу синапслар орқали сенсор нейронларга ўтказилади. Демак, сенсор нейронни ташқи таъсирот бевосита эмас, балки таъм сезув, вестибулияр аппарат рецепторлари иккиламчи рецепторлар хисобланади. Таъсирловчилар рецептор хужайра мембранасининг баъзи бир ионлар учун ўтказувчанлигини ўзгартиради. Мембрана орқали натрий ва кальций ионларнинг ичкарига қаратилган оқими рецептор потенциали ривожланишига олиб келади. Бирламчи рецепторларда рецептор потенциал афферент асаб толасининг ҳаракат потенциалига айланади ва тегишли ахборотни асаб марказига етказади. Иккиламчи рецепторларда вужудга келган рецептор потенциал шу ҳ ужайранинг пресинапатик мембранаси сохасига тарқалади ва синапс бўшлиғига медиатор ажралиб чиқишини таъминлайди. Медиаторнинг постсинаптик мембранага таъсирида қўзғатувчи постсинаптик потенциали ривожланади ва аксон бўйлаб М А Т га етиб боради. Рецепторларнинг кўпчилиги масалан, киприкли механорецепторларга ва айрим хеморецепторларга спонтан фаолашиш ҳоссалари хос. Улар таъсирловчи бўлмаганда ҳам маълум тезликда импульсларни ҳосил қилади. Анализаторларнинг тузилиши ва хусусий физиологияси. Анализаторларнинг тузилишида куйидаги умумий тамойилларни кўриш

мумкин: 1) кўп қаватлилик. Анализатор таркибида бир неча қават нейрон мавжуд бўлиб, улардан биринчиси рецепторга боғлиқ, охиргиси эса мия пўстлоғининг ассоциатив соҳасидаги нейронларга етиб боради. Кўп қаватлилик организмнинг оддий сигналларга тезлик билан жавоб қайтаришига имкон яратади, чунки бу сигналларнинг таҳлилини оралиқ нейронлар бажаради. Бундан ташқари, турли қаватлар маълум маълумотларни қайта ишлашга ихтисолашган; 2) кўп каналлилик. Нейронлар қаватининг ҳар бири ўн мингдан бир милионгача асаб толалари борлигини, бу толалар кейинги қаватдаги бехисоб нейронларга боғлиқлигини кўрсатади. ўтказувчи йўлларнинг кўплиги анализаторлар фаолиятининг пухта ва аниқ ишлашларини таъминлайди. 3) ёнма-ён қаватларда нейронларнинг сонининг тенг эмаслиги. Масалан, кўрув тизимида рецепторлар сони 130 млн ни ташкил килса, аксонлари кўздан чиқадиган асабни ташкил қилувчи нейронларнинг сони ундан деарли 100 маротаба кам, яъни 1 млн 250 мингни ташкил қилади. Бу нисбат миянинг ҳар қайси рецептори вужудга келган импульсни қабул қила олмаслигини кўрсатади. Маълумот МАТ га етиб боргунча бир неча марта сараланади. Кўп сонли қаватдан рецепторлари кам қаватга ўтиш жараёнида иккинчи даражадаги маълумотлар олиб қолинади. Бу торайиб борувчи «воронка» мияга ўтказиладиган маълумотларни камайтиради ва муҳим ахборотларнигина ўтказади. Шу кўрув анализаторида кенгайиб борувчи «воронка»ни ҳам учратамиз: мия пўстлоғининг кўрув соҳасидаги нейронларнинг сони пўстлоқ ости кўрув марказидаги нейронлар сонидан минг марта кўп. Кенгайувчи «воронка» сигналларни хисобсиз нейронлар ўртасида тақсимланишини, ҳоссаларини ҳар томонлама тахлил этиш имқониятини беради; 4) анализатор толаларининг вертикал ва горизантал бўйича фарқланиши. Анализатор таркибидаги толаларнинг вертикал бўйича фарқланиши, деганда бир нечта қаватдаги толалардан бўлимлар ҳосил бўлиши тушунилади. Бўлим қаватидан каттароқ ҳосил морфофункционал курилмадир. Одатда анализатор таркибида унинг периферик «рецептор» бўлими, битта ёки бир

нечта оралиқ бўлимда жойлашган анализатор элементларнинг функционал ҳоссалари турли хил бўлиши мумкин. Масалан, кўрув анализаторининг рецептор бўлими ранг сезувчи колбочколардан ва ёруғлик даражасини сезувчи таёқчалардан ташкил топган. Бу фарқланиш горизантал бўйича бўлади. Анализатор сигналларни қайта ишлаш жараёнида кўп операцияларни бажаради: 1) сигналларни топиш ва аниқлаш . Бу вазифани рецепторлар бажаради. Айрим рецептор-ларнинг киприксиомн ўсимталарининг автоматик тарзда ҳаракатини таъсирловчи фаол холатда ишлаши деб тушунса тўғри бўлади; 2) сигналларни фарқлаш. Анализатор адекват таъсирловчиларга ўта сезгир. Аммо уларнинг мутлоқ сезгирлигини уларни рағбат кучидаги фарқни аниқлаш қобилиятидан ажратиш керак. Анализатор икки рағбат кучидан маълум фарқ бўлмаса уларни ажрата олмайди. Масалан, юк кўтарганда фарқ сезиларли бўлиши учун иккинчи масса биринчидан камида 3% оғир ёки енгил бўлиши керак. Демак, 100 граммни 103 г ёки 97г дан ажрата оламиз. 3% фарқлаш бўсағаси бўлиб, ўзгармайдиган кўрсатгичдир. Сигналларни фазода фарқлаш анализаторнинг рецепторлар қатламида бошланиши мумкин. Агар қандайдир икки таъсирот ёнма-ён жойлашган икки рецепторни қўзғатса, бу икки таъсирот қўшилиб биттадек сезилади. Икки рағбатни вақтда фарқлаш учун биринчи рағбат чақирган асаб даги қўзғалиш иккинчи рағбат томонидан пайдо қилинган қўзғалишга қўшилиб кетмаслиги лозим. Демак, иккинчи таъсирот вужудга келтирган қўзғалишнинг рефлактерлиги тугагандан кейин таъсир қилингандагина таъсиротларни вақтида фарқлаш имконини беради ; 3) сигналларни ўтказиш ва ўзгартириш . Сигналларни миқёси ёки нисбатини ўзгартириш кўрув ва соматосенсор тизимида кўпроқ учрайди. Масалан, тўр пардада озгина жойни эгаллаган марказий чуқурча мия пўстлоғидан кўрув соҳасига тўр парданинг анча катта бўлган чет қисмидан кўпроқ жойга импульслар етказади. Ахборотни вақтда ўзгартирилиши рецепторларнинг уйғун ритмдаги тоник импульсациясини босқичли, дасталанган импулсацияга айлантиришдан

иборат бўлади. Керагидан ортиқ ахборотларни ўзгартирилишининг яна бир туридир. Бунга тораювчи «воронка»да иккинчи даражадаги ахборотларн и ажрата бошлашини мисол қилиш мумкин. Катта рецептив сохадан юзага чиқадиган ва узоқ вақт давом қиладиган импульсларни ҳам узлуксиз тарзда сенсор марказга ўтказиши шарт эмас. Масалан, тактил рецептор оғир кийим кийилганда ёки ечилганда кучли қўзғалади ва рағбат таъсири бошланиши ва тугаши тўғрисида ахборот беради. Иккинчи даражадаги ахборотларни сенсор тизимининг периферик ва ўтказувчи қисмларида тахлил қилиб, юқори марказларга ўтказмаслик, бу марказларни ортиқча ишдан халос қилади; 4) маълумотла р ни кодга солиш. Рецепторларга нур, механик ва бошқа рағбатлар таъсир қилади. Бу таъсиротларни белгиловчи ахборотларни сенсор тизимининг пўстлоқ маркази қабул қилиб олиши учун уни мияга муккамал ва тушунарли бўлган асаб импульсига айлантириши шарт. Техникада бир сигнални иккинчи сигнал ёрдамида ифодалаш ни кодлаш деб аталади. Демак, рецепторлар муҳит ўзгаришлар и тўғрисидаги ахборотларни код г а солиб, мия бевосита қабул қила олмайдиган сигналларни тушуна оладиган шаклга солади. Таъсиротларни кодга солишда энг аввало, рағбатнинг бор йўқлигини белгилаб олиш керак. Бу вазифани одатда анализаторларнинг пўстлоқ қисми остидаги on –нейронлар ва off - нейронлар бажаради. Бошқа нейронлар таъсиротларнинг сифат белигиларини, кейин эса уларнинг миқдорларини кодлайди. Кодлаш жараёнида фақатгина рецепторларгина эмас, балки, сенсор тизими занжирининг кейинги халқалари ҳам иштирок қилади. Ташқи таъсиротларни саралаш ва кодлаш, энг аввало, рецепторларнинг тузилиш хусусиятлари, уларнинг маълум рағбатни қабул қилишга ихтисослашганлиги таъминлайди. Сенсор рағбатларининг турли белгиларини тахлил қилишда бир хил рецепторлардан эмас, балки бир неча хил рецепторлардан марказга юборилган ахборотлар эътиборга олинади. Кодлашнинг кенг тарқалган муҳим усули импульсларни бойламлар шакл и да вужудга келтириш ва ҳар қайси бойламда импульсларни сони ва жойлашиш тартибини ўзгартиришдан иборат. Бундай кодлаш таъсирловчи ҳоссалари тўғрисидаги ахборотни

бойламдаги импульслар сонига, бойламлар оралиғидаги масофага, импульсларни бойламнинг бош қисмида, ўртасида ёки охирида зичроқ бўлишига боғлаб сенсор марказга етказилишини таъминлайди. Кодлашнинг яна бир тури бехисоб паралел ахборотларни ўтказувчи йўлларни бирин-кетин ишга солиш, ишлаб турган каналларнинг сонини ўзгартиришдан иборат; 5) сигналларни детекторлаш. Сенсор тизимларда декодлаш, масалан, товуш рецепторлардан импульс сифатида марказга етиб келганда яна товушга айланиши кузатилмайди. Бу тизимларда детекторланиш содир бўлади, таъсирловчиларнинг айрим белгилари тахлил қилинади ва уларнинг биологик аҳамияти ба ҳ оланади. Бу тахлилни махсус ихтисослашган детектор нейронлар бажаради. Масалан, кўрув сенсор тизимининг мия пўстлоғидаги детектор нейронлар йўл-йўл чизиқ кўрув давранинг маълум қисмида бўлиб, маълум бурчак қилгандагина қўзғалади. Бурчак ўзгарса ёки чизиқ кўрув доирасининг бошқа қисмига ўтса, бу нейронлар кўзғалмайди, аммо бошқалари фаол холатга ўтади. Турли детектор нейронлар таъсирловчининг борча ҳоссаларини тахлил қилиб, образнинг шакланишини таъминлайди; 6) образни таниш. Бу жараён образни тасниф этиш, уни организм олдин учратган ва таниш бўлган объктларнинг қайси бир гурухига мансублигини аниқлашдан иборат. Бунга афферент сигналларни батафсил қайта ишлаш, улар томонидан айрим тахлил қилиш йўли билан эришилади. Образ танишнинг вазифаси мияда таъсирловчининг моделини қ уриш ва унга ўхшаш бошқа моделлардан фарқлашдан иборат. Образни таниш организмнинг қайси объект ёки вазият билан учрашгани тўғрисида хулоса қилиш билан якунланади. Образни таниш олдимизда ким ёки нима турганини, кимнинг овозини эшитаётганимизни, қандай хид ёки таъм сезаётганимизни идрок этиш имкониятини яратади. Кўрув анализатори Кўрув сенсор мияга ташқи муҳитдан олинадиган ахборотнинг 90% ини етказади. Шох парда, гавҳар ва шишасимон тана кўзнинг оптик тизимини ташкил қилади. Кўзнинг оптик тизими нарсаларни кичрайган ва тескари аниқ

таъсирини т ў р пардада ҳосил қилади. Узоқдаги нарсаларга қаралганда кўз оптик тизимининг умумий нур синдириш қуввати 59 диоптрия атрофида бўлади, яқиндаги нарсаларга қаралганда 70,5 диоптриягача кўпаяди. Бунинг сабаби шундаки, узоқдаги нарсадан нурлар кўзга паралел тушади ва уларни тўр пардага фокуслаш учун кучли синдириш зарурияти бўлмайди. Яқин масофадаги жисмдан кўзга тарқоқ нурлар тушади. Уларни тўр пардага фокуслаш учун кучли синдириш керак. Бунга гавҳарнинг қавариқлигини ошириш йўли билан эришилади. Гавҳарни қоплаган капсуланинг четлари Цинн бойламларга ўтади, улар киприксимон танага бириккан. Цинн бойламлари доим таранг турганидан капсулани тортиб, гавҳарни сиқади ва яссироқ шаклда ушлаб туради. Кўзнинг тўр пардадан турли масофада турган нарсаларни равшан кўришга мослашуви аккомодация деб айтилади. Кўзни ҳаракатлан - тирувчи асаб таркибидаги парасимпатик толалар аккомодацияни таъминлайдиган киприксимон му шак ларни нервлайди. Ёш соғлом одам кўзининг узоқдан аниқ кўриш масофаси чексиз. Узоқдаги нарсаларни кўз аккомодацияси механизмини ишга солмасдан аниқ кўради. Тиниқ кўришнинг энг яқин нуқтаси кўздан 10см масофада бўлиши керак. Ундан яқин турган нарсани аккомодация механизими кучли ишлатилганда хам аниқ кўриб бўлмайди. Бунинг сабаби, гавҳар эластиклигини йўқотиб, Цинн бойламлари бўшашганда ўз қавариқлигини етарли даражада ошира олмаслигига боғлиқлигида. Бундай ҳолатни пресмиопия ёки қариликда ўзоқдан кўриш деб аталади. Кўзда нурлар синишининг одатдан ташқари икки нуқсони учрайди. Баъзи одамларда кўз соққасининг бўйлама ўқи ўртача кўзникидан каттароқ айримларида калтароқ бўлади. Бўйлама ўқи калта кўзга узоқдан тушган нурлар тўр парда орқасида фокусланади. Демак, кўз аккомодацияси механизмларни ишга солмаса, узоқдаги нарсаларни аниқ кўрмайди. Киприкли му шак қисқариб, гавҳар қавариқлиги ошса, нурларнинг синиш даражаси кўпаяди, улар тўр пардада фокусланади ва узоқдаги нарса аниқ кўринади. Бу ҳолатни узоқдан кўриш ёки гипермотропия деб аталади. Кўзи муътадил бўлган одам аккомодация механизмини фақат яқиндан қараганда

ишлатса, гиперметропиклар яқинга қараганда ҳам бу механизмларни ишга солишга мажбур бўладилар. Гипермеропиклар кўзининг яқин кўрадиган энг яқин нуқтаси оддий эмметропик кўзникидан анча узоқ масофада бўлади, шунинг учун аккомодация механизмларини тўлиқ ишлатилгани билан, гавҳар нурларини тўр пардага фокуслаб берадиган даражагача қавармайди. Узоқдан кўрувчи одамлар яқин нарсаларни равшан кўриш учун, ўқиш учун икки томонли қавариқ линзали кўзойнакдан фойдаланиши керак бўлади. Гиперметропияни преспиопиядан фарқи шуки, у ҳам бўлса биринчи холатда кўз соққасининг тузилишдаги нуқсонга боғлиқ бўлса пресбиопия аккомодация етишмовчилигидан келиб чиқади. Бундай линза гавҳарнинг нур синдириш кучини камайтиради ва ўзоқдан келадиган нурларни тўр пардада йиғилишини таъминлайди. Рангдор парда марказидаги нурларни кўз ичига ўтказувчи тешикни қорачиқ деб аталади. қорачиқ фақат марказий нурларни кўзга ўтказиб, сферик абберацияни йўқотади ва тўр пардада равшан тасвир пайдо бўлишини таъминлайди. Сферик аберация шох парданинг четларига тушган нурларнинг кучли синишидан ҳосил бўлади, бу нурлар тўр парда олдидаги нуқтага йиғилиб, кўришни хиралаштиради. Рангдор пардада қорачиқни катталигини ўзгартирадиган мушаклар бор. Булар халқа ва радиал йўналишдаги мушаклар. Халқали мушак қисқарганда қорачиқ тораяди. Кўзни ҳаракатлантирувчи асаб тарки-бидаги парасимпатик толалар бу мушакни нервлайди. Радиал йўналишдаги толаларнинг қисқариши қорачиқни кенгайтиради. Радиал мушакни симпатик асаб қўзғатиб, қисқар-тиради. САТ қўзғалишига боғлиқ ҳолатларда кўз қорачиғи кенгаяди. Оддий шароитда ёш одам кўз қорачиғининг диаметри 1,5мм дан 8мм гача бўлиши мумкин. Унинг катталиги ёруғликка боғлиқ. қорачиқлар хаво очиқ бўлиб, қуёш чарақлаб турганидан жуда ҳам тораяди. Бу эса тур пардага хаддан ташқари кўп нур тушишидан сақлайди. қоронғида қорачиқлар максимал даражада кенгаяди. қорачиқнинг кенгайиб-торайиши тўр пардага тушган нурлар миқдорини 30 мартага ўзгартириши мумкин. қорачиқ рефлексининг рецепторлари тўр

пардадаги фоторецепторлардан. Тўр парданинг ташқи қавати пигмент ҳужайралардан иборат. Бу ҳужайралардаги фусцин пигменти қора рангли бўлганидан кўз ичига тушган нурларни қайтармайди. Бу эса кўриш равшан бўлишини таъминлайди. Пигмент ҳужайраларининг ўсиқлари кейинги қаватдаги колбачалар ва таёқчаларнинг нурга сезгир бўғимчаларидан, ядро, митохондрия ва бошқа тузилмалардан, ички қисми эса рецептор ҳужайранинг энергетик жараёнларини таъминловчи сегментлардан ташкил топган. Икки турдаги фоторецепторларнинг нурга сезгир бўғимчалари тузилишида ўхшашлик бор. Таёқчаларнинг нурга сезгир қисми устма-уст тахланган дисклардан иборат. Уларнинг диаметри 6мк атрофида бўлиб, сони 400 дан 800 тагача етади. Дисклар ҳужайра мембраналари каби икки мономолекуляр липид каватлардан ташкил топган. Оқсил қават билан кўрув пигментига родопсин таркибига кирадиган ретиноллар боғланган. Бу мембранани тешиб, ички сегментдан ташқи сегментга 16-18 тагача ингичка фибрилалардан ташкил топган тутам ўтган. Одамнинг кўзида 125 млн таёқча ва 6-7 млн колбачалар бор. Фоторецепторлар тўр пардада бир текис тақсимланган. Марказий чу-қурчада фақат колбачалар учрайди, тўр парданинг четларида эса аксинча фақат таёқчалар жойлашган. Таёқчалар номозшомда нурларни сезишга мослашган рецепторлардир. Улар-нниг фаолияти шикастланса, одам номозшомда (ғира-ширада) мутлоқ кўрмайди, кундузи эса кўриш қобилияти тўлиқ сақланади. Бу шабкўрлик витамин А етишмовчилигидан пайдо бўлади. Колбачалар юқори ёруғликда фаоллик кўрсатиб, ранг кўришни таъминлайди. Фоторецепторларда ичкарироқда биполяр нейронлар қавати жойлашган. Улар кейинги қаватдаги ганглиоз ҳужайраларниг ўсиқлари кўрув асабини ташкил қилади. Нур таъсирида фоторецепторларда вужудга келган қўзғалиш биполяр ва ганглиоз асаб ҳужайралар орқали кўрув асаби толаларига ўтади. Бу ҳужайраларнинг уланган жойларида ацетилхолин иштирокида фаоллилик кўрсатадиган синапслар бор. Фоторецепторларнниг сони 130 млн атрофида бўлса, кўрув асаби 1 млн 250 минг фоторецепторлар билан алоқадор.

Ёруғлик, фотон заррачалардан иборат. ҳар бир фотон электромагнит тўлқинлари боғлами. Бу тўлқинлар маълум узунликка эга. Одам кўзи тўлқин узунлиги 400нм дан 700 нм гача бўлган нурларни кўради. Одам 7 млн га яқин рангни ажратиш қобилиятига эга. Бизнинг кўзимизга тушадиган ёруғлик турли тўлқин узунлигига эга бўлган нурлар йиғиндисидир. Агар қуёш нури призмадан ўтказилса, айрим тўлқинли нурлар бир-биридан ажралиб, спектр ҳосил қилади. Спектрнинг бир учида тўлқин узунлиги катта бўлган қизил нурларни, иккинчи учидан эса калта тўлқинли бинафша нурларни, ўртада яшил нурларни кўрамиз. Сариқ ва хаво ранг аралашса рангсиз ёруғ ҳосил бўлади. Эркак-ларнниг 8% ида ранг кўришнинг маълум нуқсонлари учраб туради. Бу нуқсонлар тўр пардада битта, иккита ёки уч турдаги колбочкаларнинг йўқлиги натижасида келиб чиқади. қ изил рангни кўрмайдиганларни дейтеранопиклар деб аталади. Хеч қандай рангни ажрата олмайдиганларда уччала турдаги колбачалар бўлмайди ёки шикастланган бўлади, улар ёруғ дунёни оқ-қора тасвирда кўрадилар. Эшитув анализатори Эшитув рецепцияси товушга боғлиқ физи о логик функция. Товуш газлар, суюқликлар ва қаттиқ жисмларда кузатиладиган заррачаларнинг тебраниши тўлқин сифатида тарқалади ва махсус аъзоларга таъсир қилиб, уни шикастлаши мумкин бўлган механик ходисалардан хабардор қилади. Товуш бир турга ва бошқа турга мансуб ҳайвонлар учун ўзаро мулоқат воситаси бўлиб хизмат қилади. Одам эшитув аъзоларининг физиологик ҳоссаларини хисобга олиб тебранишларни уч хилга; частотаси 20 Гц дан кам бўлган одамнинг қулоғи эшитмайдиган инфратовушларга, частотаси 20 гц дан 20минг Г ц гача бўлган одамнинг қулоғи эшита оладиган тебранишларга ва эшитиб бўлмайдиган, частотаси 20 минг Г ц дан юқори бўлган ультратовушларга бўлинади. Товуш тўлқинлари ҳавода 335м с тезликда тарқалиб, товуш босимини ҳосил қилади. Бу босим децебелларда ўлчанади. Вақт бирлигида майдон бирлигига тўғри келадиган товуш энергияси

товушнинг кучини белгилайди. Якка частотали товушларни, тон деб аталади. Одатда товуш бир нечта частотали тебранишлар натижасида келиб чиқади. Товуш эшитув тизимига ташқи қулоқ орқали киради. Ташқи қулоқ қулоқ супраси ва ташқи эшитув йўлидан иборат. Ноғора парда ташқи ва ўрта қулоқ чегарасидир. ўрта қулоқда бир-бирига боғланган учта эшитув суякчалари - болғача, сандон ва узанги бор. Болғачанинг дастаси ноғора пардага маҳкам боғланган. Бу жой ўрта ва ички қулоқ чегараси. Товуш тўлқинлари ноғора пардадан ўрта қулоқ суякчалари ҳаракати туфайли ички қулоққа ўтади. ўрта қулоқ Евстахий найи ва оғиз бўшлиғи орқали ташқи атмосфера билан боғланган. Бу боғланиш турли шароитда ноғора парданинг икки тарафида хаво босимининг тенг бўлишини таъминлайди. Товуш тафсифи ўрта қулоқдан ўтиш пайтида ўзгаради. Ноғора парда юзаси 70 мм 2 бўлса, овал тешикка тақалган узанги асосини юзаси атиги 3,2 мм 2 га тенг, яъни ноғора парда юзасидан 22 марта кам. Товуш катта юзадан кичик юзага ўтишида тўлқинлар амплитудаси камаяди, аммо кучи деярли 22 марта кучаяди. Ички қулоқ чакка суякнинг пирамидасида жойлашган. ўзига хос шаклга эгалиги сабабли чиғаноқ дейилади. Одамнинг чиғаноғи 2,5 марта айланган суяк канали. Рейснер ва асосий мембраналар учтага бўлинади; ноғора, ўрта ва вестибуляр норвонлар. Ноғора ва вестбуляр норвонлар чиғано қ учидаги геликотрема орқали ўзаро уланган. ўрта норвончани эндолимфа тўлдириб туради. Бу суюқлик калийга бой бўлиб, хужайра суюқлигига ўхшайди. ўрта қулоққа очилган яна бир тешик –юмалоқ дарча бор. Бу тешикни қопланган юпқа парда эндолимфани оқиб кетишига йўл қўймайди. ўрта нарвоннинг асосий мембранасида эшитув рецепторларга бўлган К ортий аъзоси жойлашган. Рецепторлар бир катор ички ва уч-тўрт қатор ташқи тукли ҳ ужайралардан иборат. Ички ва ташқи рецеп-тор ҳ ужайраларни кортий аъзо тунели ажратиб туради. Одамнинг кортий аъзосида 3,5 минга яқин ички ва 12 мингтагача ташқи тукли ҳ ужайралари бор. Рецептор ҳужайралар таянч ҳужайралар орасида жойлашган. Тукли ҳужайраларни чиғаноқ марказидаги бурама тугундан чиққан 30-40 минг

чамасида афферент асаб толалари нервлайди. Бу толаларни 90% рецептор хужайраларда, 10% бир неча марта кўп бўлган ташқи тукли ҳ ужайраларда тугайди. Кортий аъзонинг эфферент толалари афферент толаларидан импульс ўтишини тормозлаши мумкин. Кортий аъзони қопловчи ёки текториал мембрана босиб туради. Бу мембрананинг бир чети чиғаноқ деворининг ички юзасига, иккинчиси кортий аъзосига ёпишган. Ташқи рецептор ҳужайраларининг киприклари текториал мембрананинг пастки юзасига тегиб туради. ўрта нарвонинг ташқи деворида томирли тасмача ажралиб туради. Бу тузилма чиғаноқни энергия билан таъминлашда ва эндолимфанинг таркибий барқарорлигини сақлашда катта аҳамиятга эга. Базал мембрананинг эни овал дарча яқинида 0,004мм га тенг, чиғаноқ чуққиси томон кенгайиб бориб, 0,5мм га етади. Демак, чиғаноқ торайган сари базал мембрана кенгаяди. Корт и й аъзонинг асос қисмида жойлашган рецептор ҳ ужайраларнинг юқори частотали, апикал қ исмдагиларни паст частотали товуш тебранишлари кўз ғ атади. Товуш т ў л қ инлари энергияси у занги орқали вестибулияр нарвондаги перилимфага у зататилади. Овал дарча со ҳ асидаги ҳосил бўлган босим т ў л қ ини чи ғ ано қ нинг бошидан охиригача бўлган масофани 20 мс да босиб ўтади. Асосий мембрана унга таъсир қилган босимга шу лахзанинг ўзида жавоб бермайди, аввал у овал тешикка яқин жойда кўтарилади ва бу т ў л қ ин пайдо бўлган жойидан мембрана бўйлаб ҳаракат кила бошлайди. Т ў л қ ин босиб ўтадиган масофа ва тезлиги товуш частотасига боғлиқ. Одам танасининг холатини сезишда вестибулияр анализаторнинг аҳамияти катта. Бу сенсор тизим тана ҳаракати тезлашиши ва секинлашиши, бошнинг фазодаги ҳолати ўзгариши тўғрисидаги ахборотлар асосида скелет му шак лари тонусининг қайта тақсимланишини таъминлаб, мувозанат сақлаш имкониятини беради. Вестибуляр сенсор тизимининг чаккада жойлашган тузилмалари чакка суяк пирамидасидаги лаб и ринтда жойлашган. Лабиринт суякдан иборат учта ярим каналларнинг ҳар бири утрикулюсдан бошланган, доиранинг 2 , 3 қисмини ҳосил қилиб, утрикулюсда тугайди. Каналнинг

утрикулюсга қўшиладиган қисми кенгайиб, ампула ҳосил қилади. Ампула ичида ампула кристаси жойлашган. Кристани икки турдаги тукли рецептор ҳужайралар ва таянч ҳужайралар қоплаган. Тукли ҳужайралар иккиламчи рецепторлар ҳисобланади. Улар афферент тола билан синапс орқали боғланган. Биринчи турдаги тукли ҳужайралар асосини якка афферент толанинг охири қадоқ шаклида қамраб олган ва синапс ҳосил қилган. Бу турдаги рецепторни нервлаган афферент тола хужайранинг ўзи билан бевосита боғланмайди. У рецептор асосини қамраб олган афферент тола охирида синапс ҳосил қилади. Иккинчи турдаги тукли ҳужайралар афферент ва эфферент толалар билан синапслар орқали бевосита боғланади. Иккала турдаги рецептор ҳужайраларнинг учи киприкчаларга эга. Утрикулюс макуласи гравитация майдонида, нисбатан тана ҳолати ўзгаришларини сезади. Саккулюс макуласи утрикулюсга бу ишда ёрдам беради ва тебранишларни сез-ади. ўзаро перпендикуляр текисликда учта ярим доира каналлар ампулаларидаги рецепторлар бурчак тезланишлари таъсирига жавоб беради. Тукли хужайраларнинг адекват таъсиротларига жавоби қандай бўлиши тукларнинг эгилиш томонига боғлиқ. Агар тукларнинг эгилиш киноцилия томонига қаратилган бўлса, рецептор хужайраларнинг импульс фао л лиги кучаяди, аксинча, стереоцилияр томони г а эгилса, рецепторларнинг импульслар ҳосил қилиш фаоллиги пасаяди. Отолит апаратдаги рецепторларнинг фазодаги эгаллаган холатида фарқ бор. Баъзи тукли хужайраларнинг киноцилияси стереоцилияларидан чапда бўлса, бошқаларида эса ўнгда бўлади. Шунинг учун ҳам отолит мембрананинг силжиши бир рецепторларни қўзғатса, айни вақтда бошқаларини тормозлайди. Отолит аппарат рецепторлари 2 - 20см с га тенг тезланишни сезишга кодир. Апула кристасидаги рецепторлар эса бошнинг чап ва ўнг томонларига 1 0 энгаш-тирилганини, орқа ва олдинга 1,5 - 2,0 0 энгаштирилганини сезади. Тукли ҳ ужайралардан импульсларни М А Т га ўтказувчи аксонлар вестибуляр асаб ни ҳосил қилади. Бу асаб узунчоқ миядаги вестибуляр ядроларда тугайди.

Хароратни сезувчи рецепторлар Совуқни сезувчи ва иссиқни сезувчи рецепторлар бор. Терморецепторлар қуйидаги ҳоссаларга эга : 1 )т ери ҳароратини барқарор бўлиб ту-ришида бу рецепторларнинг қўзғалиш частотаси тери ҳароратига пропорционал бўлади ; 2 ) т ери ҳарорати кўтарилса ёки пасайса бу импульслар частотаси ҳам кўпаяди ёки пасаяди ; 3 ) ҳ арорат ўзгаришидан бошқа нарсаларга сезгир эмас ; 4 ) р ецепторларни сезгирлиги теридаги ҳарорат ўзгаришларини сезиш бўсағасига яқин ; 5 ) т ерморецепцияни таъминловчи афферент толалар якка ёки жуда кичик гурухдаги рецепторларга боғлиқ. Бу толалардан импульсларнинг ўтиш тезлиги рецепторларга боғлиқ. Совуқни сезувчи рецепторлар сони иссиқни сезувчи рецепторлар сонидан анча кўп. қ ул кафтининг 1см 2 да 1 - 5 та совуқ нуқта бўлса, иссиқ нуқталар сони атиги 0,4 тагина. Одам терисидаги совуқни сезувчи рецепторларнинг умумий сони 250 мингта бўлса, иссиқни сезувчи рецепторларнинг сони 30 мингтани ташкил қилади. Одам терисига иссиқ жисм текизилса, у аввал совуқни, кейин иссиқни сезади. Сабаби, совуқни сезувчи рецепторлар тери юзасидан 0,17мм да иссиқни сезувчи рецепторлар эса 0,3мм чуқур-ликда жойлашганлигида. Терморецепторлар терининг маълум нуқталарида жойлашган. Тилдаги совуқни сезувчи рецепторлар ҳарорати 38 0 С бўлганда бир сонияда 5 та импульсни вужудга келтиради ва афферент тола орқали марказга узатади. 30 0 С да импульслар сони 10 - 20 тагача кўпаяди, аммо 10 0 С туширилганда эса қўзғолиш умуман йўқолади. Иссиқни сезувчи рецепторлар ҳосил қиладиган импульслар сони ҳам ҳарорат ўзгаришига боғлиқ. Оғриқ ни сезувчи рецепторлари Бу рецепторларнинг бошқа рецепторлардан фарқи адекват таъсирловчиларнинг йўқлигида. Хаддан ташқари кучли таъсиротлар тўқималарни шикастлайди, улар пайдо қилган оғриқ хаф-хатардан дарак бериб, химоя рефлексларини вужудга келтиради, организмларни шикастловчи таъсиротлардан сақлайди. Оғриқ лўқиллаган, ловуллаган,

тешиб юборувчи, санчиб турувчи, зирқираган ва хаказолар бўлиши мумкин. Оғриқнинг асосийлари соматик ва висцерал оғриқлардир. Му шак , суяк бўғин ва бириктирувчи тўқималарнинг оғриши чуқур оғриқнинг энг кўп тарқалган тури. Висцерал ёки ички оғриқ кўпинча зирқираган бўлиб, ковак аъзолар қаттиқ чўзилганда, қон томирларидан қон оқиши жуда камайиб кетганда, плевра, қорин парда , ичак тўтқич таъсирланган да , силлиқ му шак лар кучли қисқарганда сезилади. Аммо оғриқнинг кучи ва хасталикнинг оғирлик даражаси ўртасида доим уйғунлик бўлмайди. Баъзан аъзолар қаттиқ жарохатланганда ҳам оғриқ унча кучли бўлмайди Хеморецептор сенсор тизимлар Хеморецепция – ташқи муҳитдан кимёвий реакциаларни қабул қилиш – сезгиларининг энг қадимийси. Кимёвий сезгирликни уч турга: 1) умумий кимёвий сезгирлик ка ; 2) таъм билиш га ва 3) хид сезиш га бўлиш мумкин. Хид билиш рецепторларининг сезгирлиги жуда юқори, бирор маълум модда таъсирида қўзғалишга ихтисослашган. Моддаларнниг бир неча молекуласи қўзғалиш учун кифоя қилади. Хид билиш рецепторларнинг сезгирлиги ўртача, қўзғалиш учун модданниг жуда оз миқдори етарли бўлади. Буларни контакт рецепторлар деб аталади. Сезгирлиги ва ихтисослашиш даражаси паст бўлган умумий кимёвий рецепторлар химоя реакция-ларини вужудга келтиради. Хид билиш Бу сенсор тизимининг бирламчи рецепторлари юқори бурун йўлида жойлашган иккита ўсимтага эга. ҳ ужайра танасининг тепа қисмида киприкчалар билан тугайдиган дендрит, асос қисмида эса аксон бошланади. Дендритнинг учи чўқмор шаклида бўлиб , ундан 6-12 дона, узунлиги 10 мкм ли жуда ингичка толалар ўсиб чиққан. Киприкчаларни махсус безларнинг суюқликлари қамраб олган. Киприкчаларнинг кўплиги ва ҳаракатланиши хидли модда молекуласи билан учрашиш эхтимолини оширади. Хид билиш рецепторларининг сони одамларда 10 млн атрофида бўлади . Улар таянч ҳ ужайралар ўртасида жойлашган. Хид билиш рецепторларининг аксонлари

икки тутамга бирлашиб, хид билиш пиёзчаларини ташкил қилади ва улардан бошланган асаб йўли мия пўстлоғида тугайди. Бу йўл лимбик тизим ва гипоталамус билан боғланган. Хидли моддаларнинг молекулалари рецепторлар атрофида бурундан нафас олганда киради ва киприкчалар мембранасига таъсир қилиб, афферент толаларида импульслар пайдо бўлишига олиб келади. Хидни пайқаш учун 40га яқин рецептор ҳ ужайра қўзғалиши лозим. Хидли модда рецептор оқсил билан тўқнашганда мембранадан заряд ўтади ва у рецептор потенциали ривожланишига олиб келади. Таъм билиш Таъм билиш рецепторлари тил сўрғичларида, ҳалқумнинг орқа деворларида, юмшоқ танглайда хиқилдоқ усти тоғайида жойлашган. Тилнинг учида, четларида ва орқа қисмида таъм билиш рецепторлари кўпроқ, аммо тилнинг ўртасида ва тагида бўлмайди. Таъм билиш рецепторлари дуксимон ҳ ужайра бўлиб, таянч ҳ ужайралари билан бирга таъм кўртакларини ҳосил қилади. Таъм билиш рецепорлари тил юзасидан чуқуроқ жойлашган. Оғиз бўшлиғидан моддалар таъм билиш куртакларининг тешикалари орқали рецепторларга боради. Бу рецепторлар мемранасининг тешикка қараган қисми микроворсинкаларга эга. Микраворсинкаларда рецепторнинг турли таъмга эга бўлган моддаларни танлаб ўзига бириктирадиган стреоспецифик қисмлари жойлашган. Таъм куртакларининг сони одамда 10 минга яқин. ҳар бир куртакка 2 - 3 тадан афферент тола келган. Тилнинг олдинги 2 / 3 қисмини юз асаб и, орқа 1 / 3 қисмини тил-ҳалқум асаб и толалари иннервация қилади. Бу асаб толалари рецептор ҳ ужайралари билан синапслар орқали боғланган. Демак, таъм билиш рецепторлари иккиламчи рецепторлар хисобланади. ҳар 10 кунда таъм билиш рецепторлари янгиланиб туради. Якка таъм билиш рецептори одатда турли таъмга эга моддаларга жавоб беради. Аммо, шўр, нордон, ширин ва аччиқ моддалар пайдо қиладиган потенциаллар бир- биридан фарқ қилади. Тилни нервлайдиган бош чаноқ асаб лар толаларнинг асосий таъмга эга моддалар таъсирида қўзғалиши ҳам бир хил эмас. Аччиқ

моддалар тилни илдиз қимини нервлайдиган тил-ҳалқум асаб толаларида кучли импульсация пайдо қилса, шўр, ширин ва нордон моддалар тилнинг олдинги 2 / 3 қисмини нервлайдиган юз асаб и толаларининг кучли қўзғалишларига олиб келади. Бу толаларнинг баъзи бирлари шакар таъсирида кучли қўзғалса, бошқаларини туз кучлироқ қўзғатади. Толаларнинг бирор таъмга ихтисослашгани моддалардаги таъм хусусиятлари тўғрисидаги ахборотларни М А Т га етказишида анчагина қулайлик туғдиради. Уларнинг миқдори тўғрисидаги маълумот афферент импульсациянинг умумий кучига боғлиқ. Таъмли моддаларнинг сифати ва миқдори тўғрисидаги ахборот юз ва тил – ҳалқум асаб лари томонидан узунчоқ мияга етказилади. Бу сохадаги марказлар медиал сиртмоқ орқали таламуснинг вентромедиал ядроларига боғланган. Таламус марказларидан охирги нейрон мия пўстлоғининг орқа марказий пуштасига етиб боради. Шу йўл бўйлаб импульсларнинг ўтиш жараёнида уларни тахлил қилувчи нейронларнинг сони тоборо кўпая бошлайди.

Похожие

Қон айланиш тизими физиологияси

Ички муҳит физиологияси

Нафас аъзолари физиологияси

Хужайра физиологияси ва

МИКРООРГАНИЗМЛАР МОРФОЛОГИЯСИ ВА ФИЗИОЛОГИЯСИ