Нафас аъзолари физиологияси - Биология - Рефераты

Нафас аъзолари физиологияси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

90 KB

Нафас аъзолари физиологияси  Нафас олиш механизми.  Хаво йўллари.  Ўпка вентиляцияси ва сиғимлари.  Ўпкада газлар алмашинуви ва диффузияси.  Қоннинг кислород ва корбонат ангидрид ларни ташишлари.  Нафас маркази.  М А Тнинг нафасни бошқаришдаги иштироки.  Артериал ва марказий хеморецепторлар.

Нафас олиш механизми Организм ҳужайраларига узлуксиз равишда кислород етказиб бериб, уларда ҳосил бўлган корбонат ангидридни чиқариб туриш керак. Бу нафаснинг мохияти хисобланади. Инсон ва ҳайвонларнинг ҳужайралари атмосфера хавосидан бевосита кислород олиб, карбонат ангидрид ажрата олмайди. Бу жараён нафас аъзолари ва қон фаолияти туфайли юзага чиқади. Кислороднинг тўқимага етказилиши: 1) атмосфера хавосининг ўпка авльеолаларига нафас йўллари орқали етказилиши; 2) кислороднинг альвеоладаги хаводан ўпка капиллярларидаги қонга диффузияланиб ўтиши; 3) кислородни қон таркибида тўқима капиллярларига етказилиши; 4) кислородни бу капиллярдан тўқимага диффузия йўли билан ўтиши орқали амалга оширилади. Карбонат ангидридни чиқариб ташлаш ҳам шу тўрт босқичда бўлади. Аммо босқичлар тартиби аксинча бўлади. Бу босқичлар узлуксиз равишда ва айни бир вақтда содир бўлади. Ўпка альвеолалари билан ташқи муҳит ўртасида хаво алмашиниши ташқи нафас деб аталади.Уни кўкрак қафасининг бир меъёрдаги ҳаракатлари юзага чиқаради. Нафас ҳаракатлари икки босқичдан: 1) нафас олиш – инспирация ва 2) нафас чиқариш – экспирациядан иборат. Нафас олинганда кислородга бой атмосфера хавоси альвеолаларга киради, нафас чиқарганда эса карбонат ангидридга бой хаво ташқарига чиқади. Нафас олиб, нафас чиқаришдаги хаво ҳаракатлари кўкрак кафаси хажмининг олдин катталашиб, кейин кичиклашишига боғлиқ. Хаво йўллари Нафасга олинган хавонинг тозаланиши бурун бўшлиғидан бошланади. Шиллиқ пардани қоплаган шилимшиқ кичик заррачаларни, бактерияларни ўзига ёпиштириб, тутиб қолади. Нафас йўлларини қоплаган эпителаил ҳужайраларнинг апикал юзасида ритмик ҳаракат қилувчи киприкчалар бор. Уларнинг ҳаракати сабабли шилимшиққа ёпишган чанг зарачалари билан ҳалқум томонга сурилади ва ташқарига чиқариб ташланади. Нафас йўлларига хаво билан кирган каттароқ заррачалар уларни таъсирлаб, йўтал ёки аксириш

пайдо қилади ва ўпкадан катта босимда чикаётган хаво уларни ташқарига олиб чиқади. Хиқилдоқда жойлашган товуш бойламлари нафас йўлларини икки қисмга – юқори ва пастки нафас йўлларига бўлади. Бойламлардан тепадаги юқори хаво йўллари (ҳалқум, оғиз ва бурун бошлиқлари) резенатор сифатида товуш чиқаришда муҳим роль ўйнайди. Хиқилдоқ ва ўпкадан чиқаётган хаво таъсирида тебранаётган товуш бойламлари одамнинг нутқ аппаратини ташкил қилади. Кичик бронхлар ва бронхиолалар деворида халқасимон силлиқ мушак қават яхши ривожланган. Бу мушак толалар фаолиятини симпатик ва парасимпатик асаблар бошқаради. Парасимпатик асаблар кўзғалганда бу мушаклар бўшашади, бронхлар кенгаяди. Ўпка вентиляцияси ва сиғимлари Тинч холатда катта ёшли одам 500мл га яқин ҳавони нафасга олади ва чиқаради. ҳавонинг бу ҳажми нафас ҳавоси деб аталади. Одатдагича нафас олингандан кейин яна қўшимча равишда анчагина – 2000–2500мл ҳаво олиниши мумкин. Бу ҳажм нафас олишнинг қўшимча ҳажми деб аталади. Тинч нафас чиқарилгандан кейин қарийиб 1,500мл ҳавони нафасдан чиқариш мумкин. Бу ҳажмларнинг мавжудлиги зарур бўлганда нафаснинг чуқурлашувига имкон беради. Нафас хавоси, нафас олишнинг қўшимча ҳажми ва нафас чиқаришнинг қўшимча ҳажмларининг йиғиндиси ўпканинг тириклик сиғимини ташкил қилади. Унинг ҳажми таҳминан 4000–4500мл. Охиригача нафас чиқаргандан кейин ҳам ўпкада 1000-1500 мл хаво қолади, уни қолдиқ хаво деб аталади. Функционал қолдиқ сиғим ҳам тафовут қилинади. Бу сиғим одатдагича нафас чиқаргандан кейин ўпкада қолган хаво ҳажмини кўрсатади. Функционал қолдиқ сиғимининг физиологик аҳамияти альбеовеолалар хавонинг газ таркибида нафас олиб, нафас чиқаришга боғлиқ бўлган ўзгаришларни бир маромга солиб туради. Атмосфера хавоси альбеовелаларга бевосита кириб чиққанда, альвеоляр ҳаво таркибида кислород ва карбонат ангрид миқдори нафас босқичларига боғлиқ холда кескин ўзгариб туради. Тинч холатда нафас ҳажми (500мл) функционал

қолдиқ сиғимидан (2500мл)да бир неча марта кам. Кислородга бой, карбонат ангидриди кам бўлган оз миқдордаги нафас хавоси анча катта бўлган функционал қолдиқ сиғим билан аралашганда алвеоляр хаво таркиби унча ўзгармайди. Альвеоляр хаво билан қон ўртасида газлар алмашувини муътадил бўлиш учун унинг аҳамияти катта. Тириклик сиғими ва қолдиқ ҳаво йиғиндиси ўпканинг умумий сиғимини ташкил қилади ва у 5500– 6000мл га тенг. Ўпкада газлар алмашинуви ва диффузияси Очиқ жойдаги атмосфера ҳавонинг газлар таркиби: 20,94% кислород, 0,03% карбонат ангрид ва 79,03% азот ни ташкил қи - лади . Нафасдан чиққан хавода 16,3% кислород, 4% карбонат ангрид ва 79,7% азот бўлади. Альвеоляр хаво таркибида 14,4% кислород, 5,6% карбонат ангрид ва 80% азот бўлади. Альвеолар йўллар деворининг ярим шарсимон б ў рти ғ и диаметри 150-300м км. Одамнинг ҳар бир ўпкасида 400млн атрофида альвеолалар бўлади. Альвеола девор и нинг ташқи юзаси капилляр билан қопланган. Юзасининг умумий сатхи 90-100м 2 . ўпка капиллярлардаги қонни альвеолалар ичидаги хаводан аэрогематик тўсиқ ажратиб туради. Бу тўсиқ аль-веолаларининг ичи юзасини қоплаган сурфактант қаватидан, альвеолалар эпителийида улар орасидаги асосий мембранадан, капиллярларнинг асосий мембранасидан ва эндо-телиал хужайралар қаватидан иборат. Газлар алмашуви жараёни ана шундай 5 қават тўсиқдан ва эритроцит мембранасидан ўтиш керак. Альвеолар хавонинг босими 760мм с.у га тенг бўлиб шундан 47мм с.у сув буғига тўғри келса, қолган 713мм с.у. кислород, азот ва карбонат ангридга тўғри келади. Альвеолар хавода кислороднинг порциал босими 102мм с.у. га карбонат ангридники 40мм с.у. га тенг. Тўқималарда кислороднинг порциал босими 20-40мм с.у. га тенг, карбонат ангридники 60мм с.у. га тенг артериал қонда бу газларнинг таранглиги 100 ва 40мм с.у. га тенг. Кислороднинг порциал таранглигидан 60-80мм с.у. га тенг фарқ тўқимага қаратилган. У кислородни қондан тўқимага диффузиясини таъминлайди. Карбонат

ангидириднинг порциал таранглигидаги 20мм с.у. даги фарқ тўқимадан қонга қаратилган бўлиб, шу йўналишда газ диффузиясини таъминлайди. Қоннинг кислород ва корбонат ангидрид ларни ташишлари . Артериал қоннинг 100мл дан 19мл кислород ажратиб олиш мумкин. Бу миқдордан фақат 0,3мл қонда эриган холда бўлади. Кислороднинг асосий қисмини қон гемоглобинга боғлаган холда ташийди. Ўпкада кислороднинг порциал босими юқори бўлган шароитда гемаглобин окси-генацияга учраб, кислород билан бўш, осон диссоциаланадиган оксигемаглобинни ҳосил қилади. Тўқимада кислороднинг порциал босими паст бўлган шароитда оксигемоглобин диссоциацияга учраб, кислород ажратади. Оксигемоглобинни парчаланиши кислотали муҳитда, юқорироқ ҳароратда тезлашади. Артериал қон тўқима капиллярлардан ўтар экан 100мл қондаги 19мл кислородни атиги 5-6мл тўқималарга ўтади ва шу миқдорга тенг артерио-веноз фарқ пайдо бўлади. Қон ўпка капиллярларидан ўтаётганда бу фарқни тўлдиради. Қон карбонат ангидридни 3 хил шаклда ташийди . Веноз қоннинг 100мл дан 55-58мл карбонат ангидрид ажратиб олиш мумкин. Бу миқдорининг фақат 3-6% плазмада эриган холда бўлади, 15% гемоглобин билан бирикиб, иккинчи шаклни, яъни карбогемоглобинни ҳосил қилади, карбонат ангидрид қолган 80% ни учинчи шаклда – калий ва натрий карбонатлари шаклида ташилади. Карбонат ангидридни иккинчи ва учинчи ташилиш шакли ҳосил бўлиши учун у аввал сувга қўшилиб карбонат кислотасига айланиши керак: СО 2 Қ Н 2 О қ Н 2 СО 3 Қ Н Қ ҚНСО 3 . Эритроцитлардаги карбоангидраза бу реакцияни 1500-2000 марта тезлаштиради. Бу энзим карбонат ангидриднинг муҳитдаги таранглигига боғлиқ холда реакцияни икки йуналишда тезлаштиради: тўқималар капиллярларида карбонат ангидрид таранглиги юқори бўлса гидротация тезлашади, ўпка капиллярларида карбонат ангидрид таранглиги анча пасаяди, демак бу ерда дегидротация реакцияси тезлашади. Тўқималарда оксидланиш натижасида ҳосил бўлган карбонат ангидрид капиллярларига ўтади ва плазмада эрийди. Плазмадан карбонат ангидрид

молекулалари эритроцитларга ўтади ва у ерда карбоангидраза иштирокида карбонат кислотага айланади. Натижада эритроцит ичида НСО 3- аниони миқдори кўпаяди ва қонцентрация градиенти бўйича плазмага чиқади. Эритроцит мембранасининг анионлар учун ўтказувчанлиги юқори, катионларни эса бу мембрана деярли ўтказмайди. Карбонат кислотанинг аниони плазма - даги калий ва натрий катионлари билан бирикиб, бикарбонат тузлар ҳосил қилади. Бу катионлардан ажралган хлор аниони эритроцит ичига ўтади ва осмотик босимни сал кўтарилишига сабаб бўлади. Бунинг натижасида эритроцитларга сув кириб, ҳажми сал ошади. Айни вақтда оксигемоглобиндан кислород ажралади ва тўқималарга ўтади. Гемоглобин билан боғлиқ бўлган калийни кўмир кислота сиқиб чиқаради ва калий бикорбанат ҳосил қилади. Кислотадан ажралган водород ионлари гемоглабин билан бирикиб, кам диссоциацияланувчи тикланган гемоглабин ҳосил қилади (НН g ) айланади. Эритроцит тўқима капиллярларидан ўтаётганидаги реакцияни қуйидагича тасаввур қилиш мумкин: К Н g О 2 Қ Н 2 СО 3 Қ НН g Қ О 2 Қ КНСО 3 . Карбонат ангидридга бойинган, кислороднинг бир қисмини йўқотган веноз қон ўпка капиллярларига етиб келганда аксинча ходисалар рўй беради. Биринчи галда эриган карбонат ангидрид диффузия йўли билан қондан альвеоляр ҳавога ўта бошлайди. Натижада газнинг плазма эритроцитлардаги таранглиги камаяди ва эритроцитларда карбонат кислота дегидротацияси бошланади. Карбоангидраза реакцияни бу йўналишда ҳам кескин тезлаштиради. Альвеоляр хаводан кислородни қонга ўтиши натижасида ҳосил бўлган оксигемоглобин карбонат кислотадан кучлироқ кислота. У бикарбонатдан калийни қуйидаги реакция бўйича сиқиб чиқаради: НН g Қ О 2 Қ КНСО 3 Қ КН g О 2 Қ Н 2 СО 3 . ҳосил бўлган кислотани карбоангидраза сув ва карбонат ангидридгача парчалайди, карбонат ангидрид альвеоляр хавога ўтади. Карбонат ангидрид ажралиши натижасида қондаги тарангликнинг пасайиши карбогемоглобиндаги карбамин боғла-рининг узилиши ва карбонат ангидридни ажралишига олиб келади. Бу жараёнлар қонни ортиқча карбонат ангидриддан халос бўлишини таъминлайди.

Нафас дақиқалик вентилациясини ўзгартириш йўли билан ўзгарувчан шароитга мослашади. Бунга нафас чуқурлиги ёки тезлигини, ёки айни бир пайтда иккала кўрсат-кични ўзгартириш билан эришиш мумкин. Нафасни бошқарувчи механизмлар мослашишни энергия сарфланиши нуқтаи назардан тежамли бўлишини таъминлашлари зарур. Нафаснинг турли шароитга мосланиши нафас марказининг фаолияти ўзгариши натижасида юзага чиқади. XIX аср охирларида Н.А.Миславский нафас маркази узунчоқ миянинг IV қоринча тубида жойлашганини аниқлади. У бу марказнинг жуфтлиги, ҳар ярми тананинг ўз ярмидаги нафас му шак ларини бошқариши, ҳар қайси нафас маркази нафас олиш ва чиқаришни бошқарувчи қисмлардан иборат эканини аниқлади. Узунчоқ мияда бир неча гуруҳ нафас нейронлари жойлашган. Уларнинг импулс - ларни юзага чиқариш фаоллиги нафас босқичларига боғлиқ холда ўзгаради. Нафас олинганда импулсни юзага чиқариш фаоллиги ортадиган инспиратор нейронлар ва бу фаоллик нафас чиқарилганда ошадиган экспиратор нейронлар тафовут қилинади. Бундан ташқари, нафас босқичлари алмашганда (нафас олиш тўхтаб, нафас чиқариш бошланганда ёки нафас чиқариш тўхтаб, нафас олиш бошланганда) қўзғаладиган нейронлар ҳам бор. Нафас нейронларининг деярли ҳаммаси иккита ядролар гуруҳида жойлашган. Бу узунчоқ миянинг дорсал ва вентрал ядроларидир. Ядроларнинг дорсал гуруҳини ташкил қилувчи нейронларнинг кўп қисми инспиратор нейронлар. Уларнинг аксонлари диафрагма асаб ини ҳосил қилувчи мотонейронларда тугайди (орқа миянинг бўйин сегментларида). Ядроларнинг вентрал гуруҳидаги нафас нейронлари инспиратор ва экспиратор нейронларидан иборат. Экспиратор нейронлар асосан орқа миянинг кўкрак ва бел сег-ментларидаги қовурғалараро ва қорин му шак лари фаолиятини бошқарувчи мотонейрон - ларга боғлиқ.

Нафас маркази Варолий кўпригида ҳам нафасни бошқаришда иштирок қиладиган нейронлар бор. Бу нейронлар йиғиндиси пневмотаксик марказ, деб аталади. Унинг вазифаси нафас босқичлари алмашишини таъминлашдан иборат. Пневмотаксик марказнинг шикастланиши нафас олишни жуда чўзиб юборади, нафас ниҳоятда чуқур-лашади. Нафас марказининг фаоллилига хеморецепторлардан ва нафас тизимининг механорецепторларидан келадиган афферент импульслар кучли таъсир кўрсатади. Бу импульслар нафас олиш охирида бу фаолликни тўсатдан тугашини таъминлайди. Хеморецепторлардан келадиган импульслар қанчалик кучли бўлса, инспиратор нейронларнинг қўзғалиши ва нафас олиш шунчалик тез ривожланади ва натижада н афас олиш, босқичи ана шунчалик тезликда нафас чиқариш босқичига ўтади. Натижада нафас олиш чуқурлашиб, тезлиги ортади. Нафас олиш ва чиқариш нейронларига ўз-ўзидан қўзғалиш, яъни автоматия хос. Аммо нафас марказининг автоматияси юрак автоматиясидан фарқ қилади. Нафас марказлари нейронлари ўз-ўзидан қўзғалиб туриши учун биринчидан улар ўртасидаги алоқадорлик сақланган бўлиши керак. Иккинчидан, нафас нейронларнинг рецепторларга алоқадорлиги сакланган холда, уларга афферент импульслар келиб туриши даркор. Демак, нафас маркази асосан узунчоқ мияда жойлашган ва бир меъёрда нафас олишни, шунингдек бу жараённи ўзгарувчан шароитга мосланишини таъминловчи нейронлар йиғиндисидир. Нафас маркази ўз вазифасини орқа миядаги нафас му шак лари фаолиятини бошқарувчи мотонейронлар орқали юзага чиқаради. Марказ фаолияти учун периферик рецепторлардан келиб турадиган афферент импульсларнинг аҳамияти катта. М А Т нинг юқори қисмлари нафас маркази фаолиятига узлуксиз таъсир қилиб туради. Нафасни бошқаришда иштирок қиладиган механорецепторлар ўпканинг ўзида, нафас йўлларида ва му шак ларда жойлашган. Улардан ҳосил бўладиган рефлекслар нафас олишни чуқурлиги ва давомийлигини бошқариб

туради. Бу рецепторлар йўталиш ва аксириш каби химоя рефлексларини юзага чиқаришда ҳам иштирок қилади. Ўпканинг чўзилишига сезгир рецепторлари. Бу рецепторлар ўпканинг чўзилиш даражаси тўғрисида нафас марказига ахборот бериб туради. Чўзилиш рецепторларнинг умумий сони 2 минга яқин. Улар асосан бранхларидан бошланган афферент толалар адашган асаб таркибида узунчоқ миядаги нафас нейронларининг дорсал гуруҳигача кўтарилади. Нафас олиш давомида чўзилиш рецепторларнинг қўзғалиши орта боради. Улардан марказга келадиган импульслар инспиратор марказни тормозлайди. Нафас олиш тўхтаб, нафас чиқариш бошланади. Бу рефлекс инспирацияни тормозловчи Геринг ва Брейер рефлекси, деб аталади. Инспиратор марказ нейронлари икки гурухга бўлинади. Уларнинг 60 фоизи ( R l –нейронлар) чўзилиш рецепторларидан келган импульслар таъсирида тормозланади, озро қ қисми эса ( R в -нейронлар) қўзғалади. R в – нейронлар R l – нейронлар билан тормозловчи синапслар орқали боғланган. Нафас олинган вақтда бу синапсларда тормозланишнинг қўшилиши (суммацияси) юзага чиқади ва R 1 –нейронларнинг қўзғалиши сўнади. Айни вақтда экспиратор нейронлар қўзғалиб, нафас чиқаришни таъминлайди. Нафас чиқариш тугаб, нафас олиш бошланишида ўпканинг хажми кичиклашганда қўзғаладиган ирритант рецепторлар нафасни бошқаришда маълум рол ўйнайди. Ирритант рецепторлар ҳаво йўлларининг эпителиал ва субэпителиал қаватларида жойлашган. Нафас чикариладиган вақтида ирритант рецепторларнинг қўзғалиши инспиратор марказ нейронларини қўзғатиб, нафас олишга сабаб бўлади. Бу рецепторлар аммиак, эфир, тутун ва бошқа моддаларнинг буғлари таъсирида қўзғалади. Одам хаво йўллари қирилиб ачишганини сезади, йўталади ёки аксиради. Ирритант рецепторларнинг давомли қўзғалиши инсператор марказ фаолигини ошириб нафасни тезлаштиради. Бевосита альвеолалар атрофида жойлашган J – рецепторларнинг ва плевра рецепторларининг одамнинг нафасини бошқаришдаги роли маълум

эмас, аммо ўпка ва плевра яллигланганда бу рецепторларнинг давомли қўзғалиши оғриқ пайдо бўлишига ва халлослашга сабабчи бўлади. Нафаснинг ўз-ўзидан бошқарилишида нафас мушаклари ҳам иштирок қилади. Бу рецепторлар нафас му шак лари томонидан нафас марказининг «буйриқлари» ни бажарилишини назорат қилиб туради. Бу ишни қовурғалараро ва қорин му шак ларидаги проприорецепторлар бажаради. Мабодо, бирор сабаб билан, масалан, кўкрак кафас сиқилганда му шак ларнинг қисқариш кучи кераклигидан кам бўлиб қолса, му шак дуклардан афферент импульсация тезлашиб, орқа мия б–мотонейронларнинг қўзғали - шини кучайтиради. Натижада нафас му шак ларининг қисқариш кучи кўпаяди ва нафас олишга бўлган қаршилиги камаяди. М А Тнинг нафасни бошқаришдаги иштироки Нафас ҳаракатларини юзага чикишида узунчоқ миядаги нафас нейронлари ниҳоятда керакли тузилма хисобланади. Уларнинг емирилиши нафаснинг тўхташига сабаб бўлади. Узунчоқ миядаги марказлар ўпка вентиляциясини организмни тинч холатдаги кислородга бўлган эҳтиёжини таъминлайдиган даражада сақлаб туради. Аммо, нафас мушаклари бошқа ҳаракатларда, масалан вазиятни сақлаш, сўзлашишда ҳам иштирок қилади. Нафас ҳаракатларининг шундай ҳаракатлар билан уйғунлашишида, нафаснинг шароит ўзгаришларига мослашувида мияча, ўрта ва оралиқ мия марказлари ҳамда ярим шарлар пўстлоғининг аҳамияти катта. Масалан, мия пўстлоғи олиб ташланган итнинг нафас тизими тинч холатда организмнинг кислородга бўлган эҳтиёжини тўла қондиради, нафасда сезиларли ўзгариш рўй бермайди. Ит юра бошлаши билан нафаси бузилади, кислородга бўлган эҳтиёжининг ўзгаришига нафас тизими мослаша олмайди. Нафаснинг мия пўстлоғи орқали бошқарилишининг одам учун аҳамияти жуда катта. Одам ўз ҳоҳиши билан нафасни ўзгартириши мумкин. Нафасни тўхтата олиш, унинг чуқурлиги ва тезлигини ўзгартира олиш, товуш чиқариш, куйлаш имкониятларини беради. Аммо, одамни ўз ихтиёри билан нафасни тўхтатиб туриш вақти чегараланган. Нафас тўхталгандан сўнг қонда

карбонат ангидриднинг парциал таранглиги ортиб маълум даражага етгач, хеморецепторларнинг кучли қўзғалиши натижасида нафас ихтиёрий назоратдан чиқади ва нафас олиш тикланади. МАТ нафасга таъсир қилади. Уйқуда ўпка вентиляцияси бир мунча секинлашади, одам хаяжонланганда ёки изтироб чекканда ташқи нафас тезлашади. Нафасни бошқа - рувчи марказий тизимларнинг яхши ривожланмаганлиги (чақалоқларда) ёки фаолиятнинг сусайиб кетиши (кекса одамларда) сабабли, ухлаб ётган вақтида тўхтаб қолиши мумкин. Одамларда ёши улғайиши билан нафас йўллари мушакларнинг тонуси пасаяди, уйқуда бу тонуснинг бошқарилиши бузилади, натижада хуррак тортади. Нафас жараёнини ўзгартирувчи шартли рефлекслар ҳам ҳосил қилиш мумкин. Артериал ва марказий хеморецепторлар. Нафаснинг гуморал бошқарилиши. Нафас тизимининг асосий вазифаси артериал қонда кислород ва карбонат ангидрид - ларнинг парциал таранглигини доимийлигини таъминлашдан иборат. Ўз навбатида қонда газлар миқдорининг ўзгариши нафас марказининг қўзғалувчанлигига таъсир қилиб, ташқи нафасни ўзгартиради. Демак, бошқарувчи марказ билан бошқарилувчи жараён ўртасида қайта боғланиш мавжуд экан. Бундай боғланиш четдаги ва марказдаги хеморецепторлар орқали ўрнатилади. Четдаги (артериал) хеморецепторлар Умумий уйқу артериясининг иккига бўлинишидан ҳосил бўлган айрида каротид коптокча жойлашган. Бу тузилма артериал қон билан жуда ҳам яхши таъминланган ва қонда кислороднинг парциал таранглигини пасайишига, карбонат ангидриднинг парциал таранглигини ортишга жавобан қўзғалувчанлиги ўзгарадиган рецепторларга тил-ҳалқум асабининг бир қисми хисобланган афферент толаларни (Геринг асаби) бульбар нафас маркази билан боғлайди. Ана шундай рецепторлар аорта равоғида ҳам

учрайди. Нафасни бошқаришда аорта раворғидаги рецепторларнинг иштироки унчалик сезилмайди, аммо улар қон айланишни бошқаришда фаол қатнашадилар. Каротид коптокчалардаги рецепторлар қонда кислороднинг таранглиги муътадил бўлганда ҳам (100мм с.у.га тенг бўлганда) марказга афферент импульслар юбориб туради. Бу импульсларнинг сони қондаги кислороднинг таранглиги 80мм.с.у дан пасайса кескин ошади. Натижада нафас марказининг қўзғалувчанлиги ошади, ў пка вентиляцияси тез-лашади, қоннинг оксигенацияси кучайиб, унда кислород таранглиги ортади. Каротид хеморецепторларга кислороднинг таранглиги пасайиши ( гипоксемия) билан бир пайтда, карбонат ангидриднинг таранглиги кучайиши ( гиперкапния) ва ацидоз ва рағбатлантирувчи таъсир қилади ва ўпка вентиляциясини тезлаштиради. Гипоксемия, гиперкапния ва ацидозлар бир пайтда ривожланса, нафас марказининг қўзғалиши ҳаммадан ҳам кучли бўлади. Табий шароитда оксидланиш жараёнларининг тезлашуви натижасида тўқималар қондан кўпро қ кислород ўзлаштириб, шунга яраша қонга кўпро қ карбонат ангидрид ва кислота табиатли моддалар ажратиб чиқаради. Каротид хеморецепторларининг уйқу артериясида жойлашганлиги бежиз эмас, улар мияга оқадиган қонда кислород ва карбонат ангидридларнинг миқдорини назорат қилиб туради. Марказий хеморецепторлар Каротид коптокча, аорта равоғидан марказга интилувчи толалар кесиб ташлангандан сўнг ҳам гиперкапния нафасни кучайтираверади. Бу шароитда нафас маркази қўзғалувчанлигининг кучайиши марказий хеморецепторларга боғлиқ.Узунчоқ миянинг вентрал юзасида, адашган ва тил ости асабларининг илдизлари яқинида миянинг тўқима суюқлигида карбонат ангидрид ва водород ионлари миқдорини кўпайишини сезувчи учта соҳа топилган. Бу соҳаларга кучсиз кислота таъсир қилинса, ўпка вентиляцияси кескин

тезлашади. Табий шароитда узунчоқ миянинг хеморецеп - торларини орқа мия суюклигидаги водород ионлари узлуксиз рағбатлаб туради. Артериал қонда карбонат ангидриднинг таранглигини ошиши орқа мия суюқлигида водород ионларини кўпайишига олиб келади, бу эса ўз навбатида нафас марказининг қўзғалиш даражасини кўпайтириб, нафасни тезлаштиради. ўпка вентиляциясининг тезлашиши карбонат ангидрид ажралишини тезлаштиради. Марказий хеморецепторларнинг қўзғалиши периферик рецепторларнинг қўзғали - шига нисбатан нафас марказига кучлироқ таъсир қилади, аммо нафаснинг ўзгариши марказий хеморецепторлар таъсирида кечроқ юзага чиқади. Марказий ва четдаги хеморецепторлардан келувчи импульслар нафас маркази нейронларнинг ритмик равишда фаоллик кўрсатиши учун керак. Каротид коптокчалардаги хеморецепторлар кўпроқ гипоксемияга сезгир бўлса, марказий хеморецепторлар карбонат ангидридни таранглиги қонда кўпайганда қўзғалади. Улардан ҳосил бўладиган рефлекслар гоместазда иштирок қилади ва нафасни организмнинг метаболик эхтиёжларига мослаштиради.

Похожие

Хазм қилиш аъзолари физиологияси

Микроорганизмларнинг нафас олиши

Ўсимликларнинг нафас олиши

Ички муҳит физиологияси

Хужайра физиологияси ва