Ички муҳит физиологияси - Биология - Рефераты

Ички муҳит физиологияси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

167 KB

Ички му ҳ ит физиологияси  Қ он тизими ва унинг асосий функциялари.  Қоннинг ҳажми ва таркиби.  Қоннинг физик-кимёвий хоссалари.  Қоннинг осмотик босими.  Қоннинг онкотик босими. қоннинг фаол реакцияси.  Қоннинг буфер тизимлари. қон плазмаси. Плазма оқсиллари ва уларнинг аҳамияти. Қоннинг шаклли элементлари.  Эритроцитлар. Лейкоцитлар. Тромбоцитлар.  Гемостазни томир-тромбоцитлар звеноси ва уни бошқарилиши.  Қонни ивитувчи омиллар. Қон ивишига қарши тизим. Қон ивишини бошқарилиши. Одам қони гуруҳлари.  Лимфа. ҳужайралар оралиғи суюқлиги

Қ он тизими ва унинг асосий функциялари . Бу тизимга қондан ташқари, қон яратилишини таъминлайдиган тузилмалар, қон емирилишида қатнашувчи аъзоалар ва шу жараённи бошқариб борувчи механизмлар киради. Одам ва умуртқали ҳайвонларда қон ҳужайралар асосан суяк кўмигида ҳосил бўлади. Эритроцитларнинг емирилиши ва гемоглобин синтези ҳам кўмиқда содир этилади. Қ ариб қолган эритроцитларнинг қондан ажратилиб олиниши ва қайта ишланиши талоқда содир бўлади. Лимфа тугунларида оқ қон тангачалари (лейкоцитлар) ривожланиб етилади. Лейкоцитларни етилишида талоқ ва тимус қатнашади. Қон тизими фаолиятини бошқа - ришда махсус гуморал омиллар эритропоэтинлар, лейнопоэтинлар ва тромбоноэтин - ларнинг аҳамияти ниҳоятда катта. Бу жараёнда нерв тизими ҳам қатнашади. Қон суюқ тўқима бўлиб, плазма ва шаклли элементлардан иборат: қон томирлари аро узлуксиз ҳаракатда бўлиб, асосан танишувчи вазифасини бажаради. Ташиладиган мод-даларнинг табиати ва аҳамиятига қараб қоннинг 8 та фаолияти фарқланади: 1) нафас олдириш фаолияти ўпкадан тўқималарга кислород, уерда ҳосил бўлган карбонат ангид-ридни ўпкаларга етказишдан иборат; 2) овқатлантириш фоалияти озиқ моддаларни ҳазм тизими аъзоларидан тўқималарга элтиб беришдан иборат; 3) экскретор фаолияти моддалар алмашинуви натижасида ҳосил бўлган қолдиқ моддаларни, тасодифан ёки маълум мақсад билан организмга киритилган моддаларни чиқариб ташлашдан иборат. Ортиқча ичилган суюқликлар, истеъмол қилинган озиқ моддалар ва тузни ҳам чиқариб ташлашда иштирок этади. Чиқариб ташланиши керак бўлган моддаларни қон ажратув аъзоларига етказиб беради; 4) бошқарув фаолияти. Организмдаги аъзо ва тўқималар ажратган физиолгик фаол моддаларни қон тана бўйлаб ташиб, гуморал бошқаришни бажаради, аъзоларни бир-бири билан ўзаро боғлайди, организмни бир бутун қилиб, муҳит ўзгаришларига мослаштиради; 5) креатор фаолият қон плазмаси ва шаклли элементларининг ахборотга эга макромолекулаларини ташилишида қатнашишдан иборат. Тегишли жойга Нейтро - филлар

элтиб қўйилган макромолекулалар оқсил синтези, ҳужайраларнинг бўлиниши ва бошқа жараёнларга таъсир қилади; 6) гомеостатик фаолияти қонда суюқликлар рН, осмотик босим, электролитларнинг таркиби, органик моддаларнинг миқдори, бошқа кўрсаткичларнинг барқарорлигини ва шу каби жараёнларни маълум даражада угшлаб туришдан иборат; 7) ҳароратни бошқаришдаги иштироки йирик ички аъзоларнинг (жигар, чуқур жойлашган мушаклар, юрак) ҳужайра ва тўқималар фаолияти натижасида ҳосил бўлган иссиқликни шу аъзоларнинг томирларидан ўтаётган қон ўзига қабул қилиб, бутун организм бўйлаб тарқатишдан иборат. Агар қон ҳарорати сезиларли даражада кўтарилса, гипотамусдаги иссиқликни сезувчи рецепторлар қўзғалиб, ҳароратни бошқариб турадиган механизмлар ишга тушади ва оқибатда тери қон томирлари кенгаяди, тер ажралиши тезлашади. Бу эса иссиқликни йўқотишни кучайтиришга олиб келади; 8) ҳимоя фаолияти нинг бажарилиши энг аввало юқумли касалликларни пайдо қилувчи микробларнинг емирилишини таъминлашдан (ҳужайра иммунитети), ана шу микробларга ва уларнинг заҳарларига қарши антителолар ишлаб чиқаришдан (гумарал иммунитет) иборат бўлади. қоннинг ивиши ҳам ҳимоя реакцияси ҳисобланади. Қоннинг ҳажми ва таркиби. қон ҳажмининг 55% ини плазма, 45% шаклли элементлар ташкил этади. қоннинг умумий ҳажмидан эритроцитларга тўғри келадиган қисми гематокрит сон дейилади. Гематокрит сон эркакларда 44-46%, аёлларда 41-43%га тенг. Одам организмидаги қоннинг умумий миқдори гавда вазнининг 6-8% ни ташкил қилади. қоннинг миқдори нисбатан доимий кўрсаткич, аммо, узоқ вақт давомида спорт билан шуғулланиш, жисмоний меҳнат қилиш, тоғларга чиқиш натижасида организмнинг кисло-родга бўлган талаби ортади ва қон миқдори кўпаяди. Оддий шароитда организмдаги қоннинг ҳаммаси ҳам қон томирлар бўйлаб ҳаракатда бўлмайди. қоннинг бир қисми заҳираларда (қон умумий миқдорининг 20% жигарда, 16% талоқда, 10% га яқин тери томирларида

бўлади) сақланади ва кислородга эҳтиёж ошганда томирларга ўтиб кислород таший бошлайди. Қоннинг физик-кимёвий хоссалари. қонни коллоид – полимер эритма деса ҳам бўлади. қонда эритувчи сифатида сув бўлса, эриган моддалар - тузлар ва кичик молекулали органик моддалардан иборат. Коллоид қисмини эса оқсил ва уларнинг комплекс бирикмалари ташкил этади. қондаги коллоид эритма ва шаклли элементлар муаллиқ турганлиги сабабли маълум даражада ёпишқоқликни ташкил этади. Плазманинг ёпишқоқлиги 1,7 - 2,2га тенг бўлса, қонники 5,0га тенг бўлади. Плазманинг солиштирма оғирлиги 1,025 - 1,034га тенг бўлса, қонники 1.060 - 064га тенг бўлиб, бу нисбат жуда кам ўзгаради. Тана кўп миқдорда сув йўқотса (қаттиқ терлаш ёки ич кетиш) қоннинг ёпишқоқлиги ортишига ва қон айланишининг бузилишига олиб келади. Қоннинг осмотик босими. ҳамма ҳужайралар ярим ўтказгич мембраналиги сабабли сув икки томонга бемалол ўта олади, аммо сувда эриган моддалар ўта олмайди. қон плпзмасида эриган моддаларнинг асосий қисми тузлар ва уларнинг миқдори 0,9% ни ташкил қилади. Сувни туз миқдори камроқ бўлган эритмадан ярим ўтказгич мем-бранадан туз миқдори кўпроқ бўлган эритмага ўтишини таъминловчи кучга осмотик босим деб аталади. қон ва тўқима суюқлигидан сувнинг хужайраларга кириши ва улардан ташқарига чиқиши осмотик босимга боғлиқ жараён. Ҳужайра фаолиятини нормада бўлишини, таъминловчи зарурий шарт осмотик босимнинг доимийлиги ҳисобланади. Одам қоннинг осм о тик босимнинг 7 , 8 атмосферани (5600мм.с.у. ёки 754 кПа) ташкил этади ва у жуда кам ўзгаради. Осмотик босими қонининг осмотик босимига тенг бўлган суюқликларни изотоник эритмалар деб аталади. Шу саба б ли бундай эритмаларда қон ва бошқа ҳ ужайраларнинг ҳажми уларнинг ичига сув кириши ёки ичидаги сувнинг ташқарига чиқиши саба б ли ўзгармайди. Осмотик босими қоннинг осмотик босимидан юқори бўлган эритмаларни

гипертоник эритмалар деб аталади. Гипертоник эритмаларда ҳужайраларнинг ичидан сувнинг чиқиб кетиши сабабли улар бужмайиб қолади. Осмотик босими қоннинг осмотик босимидан кам бўлган эритмаларни гипотоник эритмалар деб аталади. Бундай эритмада ҳ ужайраларнинг ичига сувнинг кўплаб кириши натижасида улар шишиб-ёрилиб кетади. Организмда ички муҳит суюқликларини осмотик босимини бир меъёрда ушлаб турадиган механизмлар бор. Бундай вазифани биринчи галда плазма оқсиллари бажаради. Агар қонда ионларнинг миқдори кўпайиб осмотик босим ошадиган бўлса,оқсиллар бу ионларни бириктириб олиб осмотик босимни пасайтиради. Аксинча бўлса, оқсилларга боғланган ионлар эркин ҳолатга ўтиб осмотик босимни кўтаради. Қон томирларининг деворида, тўқималарда ва гипоталамусда осмотик босимни ўзгаришини сезадиган махсус рецепторлар жойлашган. Қ оннинг онкотик босими. Бу босим фақатгина к оллоидларга боғлиқ. Онкотик босим ўртача 30мм с. у. га тенг (ёки қон умумий осмотик босимининг 1/200 қисминигина ташкил этади). Онкотик босим жуда кичик бўлишига қарамасдан копиллярлардаги қон ва тўқима суюқлиги ўртасидаги сув алмашинувида катта ролни ўйнайди. Бу алмашинувни икки куч бажаради. Биринчиси, капиллярдаги қоннинг гидростатик босими, капиллярларнинг артериал учидаги қон босими 35мм. с. у. га тенг бўлса, веноз қисмидаги 25мм с.у.га тенг бўлади. қоннинг гидростатик босими капиллярдан ташқарига қаратилган. Иккинчиси, қоннинг онкотик босими, у сувни томирларда сақланишини таъминлайди. Сувнинг қондан ташқарига чиқиши ва қайтиб капиллярга кириши шу икки нисбатга боғлиқ. Агар капиллярларнинг артериал қисмида гидростатик босим онкотик босимдан юқори бўлса сув тўқималарга ўтади, агар веноз қисмида онкотик босим гидростатик босимдан баланд бўлса, аксинча, сув қон томирларига қайтади. Шу тарзда қон ва тўқима суюқлиги ўртасида доимий сув алмашинуви жараённи кечади.

Қонинг фаол реакцияси . Буни водород (Н Қ ) ва гидроксил (ОН - ) ионларнинг миқдори белгилайди, ҳамда рН билан ифодаланади. Бу реакцияни аҳамияти ниҳоятда катта, чунки алмашинуви жараёнлари фақат муайян реакциядагина нормал ўтади. Одам артериясидаги қоннинг рН 7,4га тенг бўлса, венасида карбонат кислотаси кўпроқ бўлганлигидан 7,35га тенг бўлади. қоннинг рН хаттоки 0,1- 0,2 ларга ҳам ўзгариши мумкин эмас, чунки унда организм ҳалок бўлади. қонга ишқорий ва кислотали табиатга эга бўлган моддаларнинг узлуксиз тарзда қўшилиб туришига қарамасдан, рН доимий сақланиб туради. Бунга: 1) қоннинг буфер тизимлари ёрдамида; 2) СО 2 ни ўпка орқали чиқарилиши орқали ва 3) буйраклар орқали кислоталар ажралиб чиқишини тезлаштириш ва ишқорий моддаларни сақлаб қолиш йўли орқали эришилади. Қоннинг буфер тизилмалари: Буларга: 1) карбонат; 2) фосфат; 3) плазма оқсиллари ва 4) гемоглабин, буфер тизимлари киради. Бу тизимлар қоннинг рН доимийлигига хавф туғилганда ишга тушади. 1. Корбанат буфер тизими кучсиз карбонат кислота (Н 2 СО 3 ) ва унинг кучли асослар билан ҳосил қилган тузлардан (NаНСО 3 ҚНСО 3 ) ташкил топган. қонда Н 2 СО 3 дан кучлироқ кислота пайдо бўлиб қолса, унинг аниони Nа Қ ёки К Қ билан бирикиб тейтрал туз ҳосил қилади. Водород НСО -3 аниони билан бирикиб Н 2 СО 3 ни Н 2 О ва СО 2 га парчалайди. Бунда СО 2 ўпка орқали ташқарига чиқариб юборилади. Агар, қонга ишқор тушса, у Н 2 СО 3 билан бирикиб сув ва бикарбонат ҳосил қилади. Бу мумтоз буфер тизимининг аҳамияти қон реакциясини бир зумда асли ҳолига келтиришида. 2. Фосфар буфер тизими бир асосли (NаН 2 РО 4 ) ва икки асосли (NаН 2 РО 4 ) фосфат тузларидан иборат. Диссоцияланиши қийин бўлган бир асосли фосфат тузи кислоталик хусусиятига эга бўлса, икки асосли фосфат тузи кучсиз ишқорлик хоссасига эга. қонга тушган ишқорлар NаН 2 РО 4 билан, кислоталар Nа 2 НРО 4 билан реакцияга кириши натижасида рН ўзгармай қолаверади.

3. Плазма оқсилларининг амфотер хусусияти борлиги учун кислоталар билан ишқор сифатида, ишқорлар билан кислота сифатида реакцияга киришиши натижасида рН нинг доимийлиги сақланиб туради. 4. Гемоглабин буфер тизими қоннинг рН сақлашда энг асосий ролни ўйнайди. қон буфер сиғимининг 75% гемоглабин буфер тизимига тўғри келади. Бу тизимни тикланган гемоглабин (НН g ) ва гемоглабиннинг калий тузи (КН g ) ташкил этади. Водород ионларининг миқдори Н 2 СО 3 ҳисобига кўпайиб кетса, гемоглабиннинг тузи калийни ажратади. НСО -3 аниони билан ажралган К Қ бирикиб, нейтрал туз ҳосил қилади. Водород эса гемоглабин билан бирикиб, деярли диссоциацияланмайдиган тикланган гемоглабинга (НН g ) айланади. Натижада Н Қ боғланади ва қоннинг рН ўзгармай қолаверади. Қ он рН нинг ишқорий томонга силжишини алколоз деб аталса, кислотали томонга ўзгаришини ацидоз деб аталади. қ оннинг рН 7,0 гача тушса ёки 7, 8 дан ошиб кетса организм тезда ҳолок бўлади. Қ он плпзмаси Плазманинг 90% ини сув, 7 - 8% ини оқсиллар, 1,1% ини бошқа органик моддалар ва 0,9% ини анорганик тузлар ташкил қилади. қон плазмаси томирлардаги суюқлик ҳажмининг ва кислотали - ишқорий мувозанатнинг доимийлигини таъминлайди. Плазмадаги сув томирлардаги сув ҳажмини ташкил этади. Бу сув катта юзага эга капиллярларнинг девори орқали тўқима оралиғидаги сув билан доимий равишда алмашиниб туради. Электролитлар ва кичик молекулали моддаларнинг узлуксиз алмашинуви ҳам қон ва тўқима суюқлиги орасида бўлиб тураверади. Бу иккала суюқлик ҳажмлар (томирлар ичидаги ва тўқималар орасидаги) эгалланган эритмаларнинг таркиби бир-бирига ўхшаш. Бу икки суюқлик ўртасидаги фарқ фақат йирик молекулали моддалар, асосан оқсиллар миқдорида кузатилади. Йирик молекулали оқсиллар капиллярларнинг деворидан тўқима суюқлигига ўтмайди. Плазма электролитлари унинг фаол реакциясини ва осмотик босимини бир меъёрда ушлаб туради. Бу кўрсаткичларнинг доимийлиги энг

аввало қон ҳужайраларининг нормал фаолияти учун муҳим бўлса, иккинчидан бошқа ҳужайралар учун ҳам ўта зарур. Плазмада фақатгина электролитларнинг умумий миқдоридагина эмас, балки уларнинг ўртасидаги нисбатан ҳам бир меъёрда ушланиб турилиши шарт. Ана шу сабабли ҳам аъзолар фаолиятини текшириш учун қўлланилаётган синама эритмалар ва умуман қон томирига киритилаётган эритмалар қонга нисбатан фақатгина изотоник эмас, изоионик бўлиши ҳам шарт. Плазма оқсиллари бирорта усул билан чўктирилгандан кейин таркибида азот сақловчи кичик молекулали моддалар чўкмага тушмай қолади ва уларни қолдиқ азот деб аталади. Бу моддаларнинг асосий қисмини сийдикчил ташкил этади. Плазмадаги нооқсил азотнинг умумий миқдори ўртача 25 - 30мг%ни, глюкоза 4,44 - 6,66ммоль/л ни (80 - 120 мг%ни), ёғ ва ёғсимон моддалар 0,4 - 0,7%ни ташкил қилади. Плазма оқсилларининг аҳамияти . Қон плазмаси оқсилларига асосан, 4% альбуминлар, 2,8% глобуминлар, 0,4% фибриногенлар киради ва улар электр майдонида харакатланиш тезлиги ва бошқа хусусиятларига биноан фракияларга ажратилади. Бу оқсилларнинг молекуляр оғирлиги 44 мингдан 1 млн 300 минггача бўлади. Альбумин ва фибриногенлар фақат жигарда, глобулинлар жигар, талоқ, кўмик ва лимфа тугунларида синтезланади. Қон плазмаси оқсиллари 8 та функцияни: 1) коллоид-осмотик босимни ҳосил қилади ва у 25 - 30мм с.у га тенг. Тўқималар билан қон ўртасидаги сув алмашинувини меъёрда ушлаб туриши учун онкотик босим зарур ; 2) кислотали-ишқорий мувозанатни (оқсиллар буфер хоссаларга эгалиги сабабли) сақлашда қатнашади ; 3) қон плазмасининг ёпишқоқлигини таъминлайди ; 4) эритроцитларни тез чўкишига йўл қўймайди ; 5) қон ивишида асосий рольни ўйнайди ; 6) иммунитетнинг муҳим омили ҳисобланади ; 7) ташувчи вазифани бажаради ( Масалан, қондаги калцийнинг асосий қисми (2/3) оқсиллар билан бирикан бўлади. 1 малекула альбумин 25 - 30 молекула биллирубинни бириктириб олади. Тироксин ташилишини уни

боғловчи оқсил таъминлайди. Миснинг 90% ни церулоплаз - минга (б 2 – глобу л инлар ф р а кцияси), темирни трансфер р инга (в-глобу л инлар) боғлиқ ҳолда ташилади ); 8) озиқ модда вазифасини бажаради. Оқсилларнинг плазмадаги умумий миқдори 200г ни ташкил қилади. Бир кечаю кундузда одам организми ўртача 17г альбумин, 52 г глобумин истеъмол қилса, шунча альбу м ин ва глобу л инлар яна синтез бўлиб тураверади. Глобу л инларнинг ярим парчаланиш даври альбуминларникига нисбатан 2-3 марта тезроқ. Агар, глобу л иннинг ярим парчаланиш даври 5 кунга тенг бўлса, альбуминники 10 - 15 кунни ташкил қилади.

Қ оннинг шаклли элементлари Одам ва ҳайвонлар қонида уч тип ҳужайралар: 1) эритроцитлар (қизил қон таначалари); 2) лейкоцитлар (оқ қон таначалари) ва 3) тромбоцитлар (қон пластинкалари) учрайди. қоннинг шаклли элементлари сони, тузилиши, етилиши, бажарадиган вазифаси билан бир-биридан фарқ қилади. Эритроцитлар. Булар ядросиз ҳужайралар бўлиб, сони жиҳатдан қонда энг кўп бўлган шаклли элемент. Эркаклар қонининг 1 мкл да ўрта ҳисобда 5,1млн, аёлларникида эса - 4,6млн эритроцит бўлади. Эритроцитларнинг сони физиологик ва паталогик холатларда ўзгариб туради. Уларнинг кўпайишни эритромия , камайишини эса эритропения ёки анемия деб аталади. Эритромия баланд тоғга кўтарилганда, организмни кислород билан таъминлашни қийинлаштирадиган касаллик ривожланганда (ўпка, юракнинг сурункали касалликларида) кислород етишмаслиги сабабли юзага чиқади. Эритропенияга эритроцитлар ҳосил бўлишининг секинлашиши, тез емирилиб кетиши ёки қон йўқотилиши сабаб бўлади. Катта одамнинг қонида жаъми 25.10 12 - 30.10 12 эритроцит бўлади. қондаги эритроцитларнинг йигиндиси эритрон деб аталади. Эритроцитнинг таянч тузилмаси - стромаси ва юза кавати (қобиғи) фарқланади. қобиқнинг тузилишида бошқа ҳужайра мембраналарининг тузилишидан фарқи йўқ. Унинг катионлар учун ўтказувчанлиги жуда паст, аммо анионларни бемалол ўтказади. Эритроцит массасининг 34% қуруқ модда ташкил қилиб, унинг 90% гемоглабин ташкил қилади. Эритроцитлар ўзига хос шаклга эга: ўртаси юпқа кулчага ўхшайди, диаметри 7,2 - 7,5 мкм, қалинлиги 2,2 мкм. Эритроцитнинг ўртача хажми 90мкм 3 . Катта одам қонидаги эритроцитларнинг умумий юзаси 3000м 2 , яъни бутун гавда юзасидан 1,5 минг марта ортиқ. Бундай катта юзанинг ҳосил бўлиши бир тарафдан эритроцитлар сонига боғлиқ бўлса, иккичидан шаклига боғлиқ. Агар эритроцит хажми 90мкм 3 шар шаклида бўлганда, юзаси 20% кам бўлар эди. Бундай шарнинг радиуси 2,5мкм ни ташкил қиларди ёки юзасидан энг узоқ

нуқтасигача бўлган масофа 2,5мкм га тенг бўларди. Кулчасимон эритроцитлар қобиғидан энг ўзоқ нуқтасигача бўлган масофа 1мкм дан оз. Демак, эритроцитлар ичида энг чуқур жойлашган гемоглабиннинг молекулаларигача кислород тез етиб боради. Эритроцитларнинг ўзига хос шакли ва ядросизлиги кислородни ўпка капилляридан ўтаётганда тезроқ бириктириб олиш ва тўқималарга тўла етказишга қаратилган. Чунки ядроли ҳужайраларда модда алмашинуви ва унга алоқадор кислород сарфи бир неча ўн марта юқори бўлади. Гемоглобин. Бу модда э ритроцитлар вазифасини амалга оширишда катта роль ўйнайди. Таркибида темир бўлган 4 гем молекуласи ва бир о қ сил глобин молекуласидан ташкил топган бу хромопротеид кислородни бириктириш ва ажратиш қобилиятига эга. Гемоглобиннинг молекуляр массаси 64458 га тенг . Кислородни бириктириш ва ажратиш вазифасини гем молекуласидаги икки валентли темир бажаради. Глобин эса гемни олиб борувчи альбуминлар туркумига кирадиган оқсил. Ҳар бир эритроцитда 400млн гемоглабин молекуласи бор. Катта одамнинг қонидаги миқдори 14% га тенг, умумий миқдори 600г атрофида. Ўпка капилярларидан ўтаётган эритроцитлардаги гемоглобин оксигенацияга учраб, оксигемоглобинга (НвО) айланади, тўқима капиллярларида дезоксигенация жараёни руй бериши туфайли, кислород эрк и нлашади ва тўқималарга ўтади. Кислород и ни йўқотадиган оксигемоглабинни дезоксигемоглобин деб айтилади. Артериал қоннинг қип- қизил бўлиши оксигемоглобинга боғлиқ. 1г гемоглобин 1,34см 3 кислород бириктириб олади. Демак, қондаги мавжуд 600г гемоглобин кислородга т ў йинса, 800 см 3 кислородни боғлаб олади. 1 см 3 қон бириктириб олиши мумкин бўлган кислород миқдори қоннинг сиғимини белгилайди. Одам қонининг кислород сиғими таҳминан 0,19 см 3 га тенг. Кўмикдаги эритробласт ва нормабластлар гемоглобинни синтезлайди. Эритроцитлар қариб, емирилгандан кейин, улардаги гемоглобин парчаланади

ва гемдан ўт пигменти - билирубин ҳосил бўлади. Бир кеча - кундузда организмдаги гемоглабиннинг 1%га яқини парчаланади. Қонда гемоглобин карбонат ангидрид билан бирикиб, карбогемоглобин (Н g СО 2 ) ҳосил қилади. Бу бирикма модда алмашинуви натижасида ҳосил бўлган СО 2 ни ташилиш шаклларидан бири. Оксигемоглобин, дезоксигемоглобин ва карбогемоглобин гемоглобин - нинг физиологик бирикмаларидир. Баъзи шароитларда гемоглобиннинг гайритабиий бирикмалари ҳам пайдо бўлиши мумкин. Гемоглобин ис гази (СО) билан жуда осон бирикади ва карбоксигемоглабин (Н g СО) ҳосил қилади. Бу бирикманинг парчаланиши жуда қийин. Шунинг учун нафасга оладиган хавода СО оз миқдорда бўлса ҳам тез вақт давомида қондаги гемоглобиннинг кўп миқдорини эгаллаб олади. Натижада қон кислород ташиш қобилиятини йўқотади. Организмда кислород етишмаслигининг оғир асоратлари, яъни қайт қилиш, бош оғриш, хушдан кетиши кўзатилади. Заҳарланиш унчалик кучли б ў лмаса, тоза ҳавода нафас олиш карбоксигемоглобиннинг аста-секин парчаланиши ва организмнинг ис газидан халос бўлишига олиб келади. Заҳарланган организмни соф кислород билан нафас олдирилса, карбоксигемоглобиннинг фақат 1% гина ис гази билан бирик к ан холда бўлади. Организмга оксидланиш қобилиятига эга бўлган доривор ёки бошқа моддалар, масалан калий перманганат, бартолет тузи, анилин, фенацитин киритилса метгемоглобин (МетН g ) ҳосил бўлади. Бу моддалар таъсирида гемоглобин оксидланади, унинг молекуласидаги 2 валентли темир 3 валентли шаклга ўтади. Энди гемоглобинга бириккан кислород ажралмайди. Метгемоглобиннинг миқдори қонда кўпайиб кетса хаёт учун хавф туғдиради. Кўндаланг-тарғил мушакларда ва баъзи силлиқ мушакларда мушак гумоглабини - миоглобин учрайди. У ҳам гем ва оқсил қисмдан иборат, кўп ҳоссалари бўйича гемоглабинга яқин. Миоглобинни кислород бириктириб олиш кобилияти ниҳоятда юқори бўлгани сабабли у мушакларда кислород захираси ҳосил қилади. Бундай захиранинг мавжудлиги ўзоқ вақт ритмик

равишда қисқариб, фаоллик кўрсатадиган мушаклар масалан, юрак мушаги ва жағ мушаклари учун жуда ҳам зарур. Бундай мушаклар қисқарганда капиллярлар сиқилиб, улардан қон оқиши тўхтайди. Ана шу пайтда захирадаги кислород сарфланади. Мушак бўшашганда қон оқиши тикланади, миглобин яна кислородни бириктиради. Юрак мушагидаги миоглобин миқдори таҳминан 0,5%га тенг. Кислород билан таъминлаш камайиб кетса, юрак мушаги тўқимасининг ҳар бир грамм миоглобин билан бириккан кислороддан 2см 3 кислород ажралади. Бу миқдор юракнинг систола вақтидаги кислородга бўлган эҳтиёжини қондира олади. Гемоглобиннинг эритроцитлар ичида бўлишини аҳамияти катта. Агар у плазмада эриган холатда бўлганда, қоннинг ёпишқоқлиги кескин ошиб, қон айланиши қийинлашар, қоннинг онкотик босими кўтарилиб, т ўқ ималар сувсизланарди, бинобарин кислороднинг гемоглобин билан бирикиши бузиларди. Баъзи шароитларда ва маълум моддалар таъсирида эритроцитларнинг қобиғи ёрилиб, ичида гемоглобин қон плазмасига чиқ ад и . Буни гемолиз деб айтилади ва у нинг бир неча тури бор. Гипотоник эритмада эритроцитлар ичига сув кириши натижасида улар шишади. Агар эритмадаги тузлар миқдори анча оз бўлиб, гипотониклик даражаси юқори бўлса, эритроцитлар шишиб, ёрилиб кетади. Буни осмотик гемолиз деб айтилади. Эритроцитларнинг осмотик гемолизга чидами бир хил эмас. Чидами энг кам бўлган эритроцитлар натрий хлорнинг 0,4%лик эритмасида ёрила бошлайди, 0,34%ли эритмада эритроцитларнинг деярли ҳаммаси гемолизга учрайди. Айрим кимёвий моддалар, масалан ёг эритувчилари (эфир, хлороформ, бензол, спирт) эритроцит қобиғини эритиб, кимёвий гемолизга олиб келади. Идишдаги қоннинг қаттиқ чайқалиши, музлаб-эриши механик гемол и зга сабаб бўлади. Баъзи илонлар ва хашаротларнинг заҳари, гурухи мос келмайдиган қонни қуйиш биологик гемолизга сабаб бўлади. Қон ивишининг олди олинган қонни пробиркага қуйиб қўйилса, солиштирма оғирлиги каттароқ бўлган эритроцитлар чўкади. Чўкиш

тезлигини аниқлаш учун миллиметрга бўлинган ингичка шиша найчадан фойдаланилади. Э ритроцитларининг чўкиш тезлиги э ркаклар да соатига 1- 10мм ни, аёлларда эса 2 - 15мм ни ташкил қилади. Чўкиш тезли ги нинг ошиб кетиши касаллик аломати хисобланади. Эритроцитларнинг ч ў киш тезлиги плазма ҳоссаларига, биринчи галда, ундаги йирик молекулали о қ силлар, глобулинлар ва фибриноген миқдорига боғлиқ. Ялли ғ ланиш жараёни ривожланиши одатда глобулинлар ва фибриноген миқдорининг ошишига олиб келади. Айни пайтда эрит-роцитларнинг чўкиш тезлиги ҳам ошади. Бу к ў рсаткич физиологик холатларда, хусусан хомиладорлик даврида тезлашади ва 40 - 50мм соатни ташкил қилади. Бунга плазмада фибриноген миқдорининг 2 мартага ошиб кетиши сабаб бўлади. П лазмада йирик молекулали о қ силларнинг кўпайиб кетиши электр зарядлар миқдорини камайтиради . Э ритроцитларнинг кўпайиб кетиши хам электр зараядлар миқдорини камайтиради, эритроцитларнинг бир-биридан кочишини секинлаштиради , н атижада эритроцитлар бир-бирига ёпишиб, йирик танга устунлар ҳосил қилади ва тез чўкади. Лейкоцитлар . Қоннинг махсус пигментга эга бўлмаган ядроли ҳ ужайралари ни лейкоцитлар деб аталади . Одам қонининг 1мм 3 да 4000-9000 лейкоцит учрайди. Организмни фаоллик холатига, тун ва кунга ҳамда бошқа омилларга боғлиқ холда лейкоцитлар нинг сони ўзгариб туради. Лейкоцитлар сони 10000 дан ошиб кетса лейкоцитоз 4000 дан камайиб кетса лейкопения га олиб келади. Физиологик ва реактив лейкоцитозлар фарқланади. Овқатланиш, жисмоний мехнат қилиш, қаттиқ хаяжонланиш, бирор жойнинг жуда каттиқ оғриши периферик қонда лейкоцитлар нинг сонини кўпайиб кетишига олиб келади. Бу ле й коцитоз организмдаги оқ қон таначаларининг қайта таксимланиши натижаси хисобланади. Талоқ, к ў мик, ўпкада бўлиб, қон айланишида иштирок этмаган лейкоцитлар айтиб ўтилган омиллар таъсирида қонга ўтади ва сони ортади. Реактив лейкоцитоз эса қон яратиш аъзоларидан

кўп миқдорда унча етилмаган лейкоцитларнинг ажралишига боғлиқ. Лейкоцитознинг бу тури кўпинча ўткир яллиғланишнинг белгиси бўлади. Лейкопения баъзи кучли токсинлар ишлаб чиқарадиган микроблар пайдо қилган касалликларнинг аломати хисобланади. Радиоактив нурланиш ва заҳарли моддаларнинг сурункали таъсири ҳам лейкопенияга олиб келади. Лейкоцитларнинг барча турлари амёбасимон ҳаракат қилади. Баъзи кимёвий таъсирловчилар лейкоцитларни ўзига тортади. Улар капиллярлар деворидан ўтиб, шу таъсирловчилар (микроблар, организмнинг емирилаётган ҳужайралари, ёт таначалар ва бошқалар) томон ҳаракат қилади, бу ходисани мусбат хемотаксис деб аталади. Шикастловчи омилларга етиб боргач, лейкоцитлар уларни ўзининг цитоплазмаси билан камраб олиб, энзимлари ёрдамида парчалайди, яъни фагоцитоз рўй беради. Якка лейкоцит 15-20 микроб ҳужайрасини қамраб олиши мумкин. Фагоцитоздан ташқари, лейкоцитлар организм химояси учун муҳим бўлган бир қатор моддаларга эга бўлган антителолар, фагоцитоз ва жароҳатларнинг битишини тезлаштирувчи омиллар бўлиши мумкин. Лейкоцитлар қобиғи юзасига баъзи моддаларни бириктириб олиб, уларни керакли жойга етказади. Протоплазмасида турли буёқларга бўяладиган заррачаларнинг бор йўқлигига қараб, лейкоцитлар икки гуруҳга: гранулоцит (донали) ва агранулоцитларга (донасиз) бўлинади. Донали лейкоцитларга умумий лейкоцитлар сонининг 60% тўғри келади. Кислотали (эозин), асосий ва нейтрал бўёқларга бўялишига қараб, уларни эозинофил ларга, базо-фил ларга ва нейтрофил ларга бўлинади. Донасиз лейкоцитлар лимфоцит ва моноцит ларга бўлинади. Лейкоцитлар турлари ўртасида маълум нисбат сақланади. Фоиз бирлигида ифодаланган лейкоцитлар турлари ўртасидаги нисбат лейкоцитар формула деб аталади. Катта ёшли одамнинг лейкоцитар формуласи гранулоцитлардан: нейтрофиллар 50-70% эозинофиллар - 1-5% ва базофиллар - 0-1%; агранулоцитлардан: лимфоцитлар - 20-40% ва моноцитлар - 2-10%ни ташкил қилади.

Нейтрофиллар қонда 6-8 соат айланиб юради ва амёба сингари ҳаракат қилади, кейин шиллиқ пардаларга ўтади. Организмда микроблар кирган жойга нейтрофиллар тўпланади. Улар микроблар билан тўқнашиб, микробларни ўраб олади. Битта нейтрофил 15 - 20 та бактерияни қамраб олади, лизосомасидаги энзимлари (протеаза, пептидаза, дезоксирибонуклеаза, липаза) ёрдамида хазм қилади ва йўқотади. Агар бу ишни нейтрофил бажара олмаса, ўзи халок бўлади. Йиринг асосан нейтрофиллар ва уларнинг қолдиқларидан иборат. Нейтрофиллар - носпецифик иммунитетнинг энг муҳим қисми. Улар микроб ва ёт оқсилларга қарши антителолар ишлаб чиқариш ёки ўз мембранасига бириктириб олиш қобилиятига эга. Нейтрофиллар ёрдамида одамнинг жинсини аниқлаш мумкин: аёл генотип бўлса, 500 нейтрофилдан камида 7 тасида “ноғора таёқчалари” учрайди. Таёқчаларнинг бошини диаметри 1,5 - 2 мкм ли думалок бўлиб, ингичка хроматин кўприкча ёрдамида ядронинг бир сегментига боғланган. Жинснинг бу белгиси жинсий азьолар аномалиясида тўғри даволаш усулини танлашда ёрдам беради. Эозинофиллар оқсил табиатли токсинларни ва ёт оқсилларни парчалайди ҳамда зарарсизлантиради. Аллергия холатида, масалан, ичакда гижжа кўпайиб кетганда, организмда аутоиммун жараёнлар ривожланганда эозинофилларнинг сони кўпаяди. қонда кортикостеорид гормонларнинг миқдори ошганда, эозинофиллар сони камаяди. Базофиллар протоплазмасида учрайдиган йирик доначаларда гепарин ва гистамин бўлади. ўткир яллигланишнинг регенератив (якунловчи) босқичида қондаги базофиллар сони ошади. Гепарин қоннинг майда томирларида ивишига йўл қўймайди, гистамин эса бу қон томирларини кенгайтиради. Бу эса яллиғланиш ўчоқларида сўрилиш ва битиш жараёнларига ёрдам беради. Ёғли овқат истемол қилинса базофиллар сони ортади. Уларга боғлиқ бўлган гепарин липолизни тезлаштиради, кўп миқдорда сўрилган ёғ парчаланади ва плазмада эркин ёғ кислоталарининг миқдори ортади. Базофилларнинг умри тахмина 12 соатга тенг.

Лимфоцитлар - лимфа тугунларда, талоқда, айрисимон безда, бодомсимон безларда, кўричакда, ичакнинг шиллиқ пардасида, кўмикда ривожланади. Бу ҳужайраларнинг ядроси йирик, атрофидаги протоплазмаси юпқа бўлади. Одам қонида бир неча хил лимфоцитлар учрайди. Улар кўмикдаги лимфоцид ҳужайралардан ривожланиб, қон орқали ўзлари дифференциация бўладиган (етиладиган) тўқималарга етказилади. Лимфоцитларнинг бир қисми айрисимон безда (тимусда) жойлашиб, кўпая бошлайди. Тимусда етилган лимфоцитларни Т-лимфоцитлар деб аталади. Улар қондаги лимфоцит - ларнинг 60% ни ташкил қилади. Т-лимфоцитлар ўз навбатида Т-киллерлар ва Т-хелперларга бўлинади. Т-киллерларни “қотил” ҳужайралар ҳам деб аталади. Лимфоцитларнинг озроқ қисми бошқа аъзоларда ривожланади. қушларда бу аъзоларга фабриций халтаси (бурса), сут эмизувчиларда ингичка ва кўр ичакларда жойлашган лимфа тугунлари, бодомсимон безлар киради. Бу аъзоларда ривожланиб, етилган лимфоцитлар В-лимфоцитларни ташкил қилади. Лимфоид ҳужайраларнинг бир қисми дифференциацияга учрамайди. Улар лимфоцитларнинг 10-20% га тенг О гуруҳини ташкил қилади. Зарурат туғилганда бу таначалар Т- ва В- лимфоцитларга айланади. Умуман лимфоцитлар макрофаг, фибропласт, моноцит ва тўқималар тикланишида иштирок этувчи бошқа ҳ ужайраларга айланиши мумкин. В-лимфоцитлар организмга тушган антигенларга (ёт о қ сил, токсинларга) қарши антителолар ҳосил қилади. Антителолар антиген билан бирикиб, уларнинг фагоцитоз йўли билан йўқотилишини тезлаштиради. Одам организмида антителолардан ташқари, яна бир қатор гуморал иммунитет омиллари бор. Кўпгина тўқима ва суюқликларимизда лизоцим учрайди. У ҳужайра мембранасини емириб, халокатга олиб келади. Соғлом одамнинг қон плазмасида оқсилсимон омил - пропердин учрайди. У бактерицид хусусиятга эга ва вирусларга қарши курашади . ҳужайраларимиз интерферон деган сувда эрувчи оқсил ишлаб чиқаради. Интерферон

организмда вирусларнинг кўпайишига йўл қўймайди. Антителолар геморал иммунитетнинг специфик омиллари бўлса, лизоцим, пропердин, интерферонлар бу тизимнинг н о специфик омиллари хисобланади. Организмда ҳужайра иммун тизими ҳам мавжуд. Бу тизим фаолиятида иммункомпонент Т-лимфоцитлар асосий роль ўйнайди. Организмда антиген пайдо бўлиши биланоқ лимфоцитлар у томонга ошиқади. Мембранасида антигенларни танувчи махсус рецепторлар бор. Бу рецепторларнинг хили шунчалик кўпки, табиатда учрайдиган антигенларнинг ҳаммасига мос кела олади. Улар таъсирида лимфоцитлар фаол холатга ўтиб, зудлик билан бўлина бошлайди ва қисқа вақт орасида жуда кўпайиб кетади. Пайдо бўлган янги лимфоцитлар бажарадиган вазифаларига кўра бир-биридан фарқ қилади. уларнинг айрим турлари (лимфоцит-эффекторлар) антигенга хужум қилиб, уни емиради. Антигеннинг лимфоцит-эффектор билан бирикишига Т- хелперлар (ёрдамчилар) ёрдам беради. Иккинчи турдаги лимфоцитлар - плазматик хужайралар - антителолар ишлаб чиқаради. Бу антителолар антигенни зарарсизлантиради ёки парчалайди. Учинчи турдаги лимфоцитлар - хотира хужайралари - жангда иштирок қилмайди. Уларнинг вазифаси шу антигенни эслаб қолиш ва иккинчи марта организмда пайдо бўлса, ишончли мудофани таъминлашдан иборат. Хотира ҳужайралар она-лимфоцитдан етукроқ бўлади. Муайян антиген иккинчи марта пайдо бўлса, хотира ҳ ужайралар тез бўлина бошлайди, улардан плазматик ҳужайралар ва лимфоцит-эффекторлар вужудга келади. Аммо бу жараён биринчи галдагидек тезро қ содир бўлгани учун антиген хужуми қисқа вақтда бостирилади. Лимфоцитлар организмнинг ўз ҳ ужайраларидан мутация туфайли пайдо булаётган ҳ ужайраларни ҳам топиб, емиради. ҳар лахзада одам организмида бундай ҳ ужайрадан бир неча миллиони бўлади. Мутацияга учраб, организм учун ёт бўлиб қолган ҳ ужайралар йўқотилмаса, тез кўпайиб, шиш пайдо бўлишига олиб келади. Демак, лимфоцитлар орга-низмнинг ҳ ужайра

барқарорлигини сақланиб туришини ҳам таъминлайди. Лимфоцитлар жароҳатланган тўқималарнинг тикланишда бевосита қатнашади. Моноцитлар - лейкоцитларнинг энг йириги, уларнинг диаметри 12 - 20 мкм га тенг . Моноцитлар кўмикда ҳосил бўлади, аммо қонда хали етилмаган холда пайдо бўлади. қ он томирлардан моноцитлар атрофидаги тўқималарга чиқиб, етилади ва ҳаракатсиз ҳ ужайраларга - гистоцит ва макрофагларга айланади. Макрофаглар кислотали шароитда ҳам фагоцитар ва ҳазм қилиш фаолиятини сақлаб қолади. Тромбоцитлар диаметри 2-5 мкм бўлган овал шаклидаги плазматик тузилмалар бўлиб кўмикда ва талоқда гигант ҳужайралар - мегакариоцитларда ҳосил бўлади. Тромбоцитларнинг сони 1мм қонда 100.000 - 200.000 ни ташкил қилади. Уларнинг қондаги сони овқат хазм қилиш, жисмоний иш бажариш ва хомиладорликда кўпаяди, кундузи тундагидан кўпроқ бўлади, қон ивиш жараёнида муҳим роль ўйнайди. Тромбоцитларда томирни торайтирувчи модда - серотинин, кенгайтирувчи модда - гистамин сезиларли миқдорда топилади. Тромбоцитлар томирларнинг эндотелиал ҳужайраларига, уларнинг фаолияти муътадил бўлиши зарур моддаларни етказиб туради. Эндотелиал ҳ ужайралар бир кеча кундузда қондаги тромбоцитларнинг 15% ни қамраб олади ва шу тарзда керакли моддалардан фойдаланилади. Тромбоцитлар билан алоқадорлигини йўқотган эндолий дистрофияга учрайди, томир девори орқали эритроцитлар тўқималарга ўта бошлайди. Қ оннинг ивиши – суюқ холатдан желесимон лахтага айланши организмнинг қон йўқотишга тўсқинлик қиладиган муҳим биологик химоя реакциясидир. Соғлом одамда кичик қон томирлар жарохатланганда қон оқиши 1-3 дақиқада тўхтайди. Бу бирламчи гемостаз (қон тўхташи) асосан кичик қон томирларнинг торайиши ва бир-бирига ёпишиб, гуж бўлиб қолган тромбоцитларнинг уларга тиқилиб қолишига боғлиқ. қон томирларнинг торайишини серотинин ва катехоламинлар таъминлайди. Тромбоцитлар агрегацияси (бир-бирига ёпишиши) учун аденозиндифосфат (АДФ) керак.

Аммо АДФ ёрдамида ҳосил бўлган тромбоцитлар агрегацияси иккиламчи гемостаз жараёнида тромбин таъсирида руёбга чиқди. Қон ивиши жараёни асослари. А.Шмидт ва П.Моровий асос солган қон ивиш назариясига биноан, плазмада эриган фибриноген тромбин энзими таъсирида эримайдиган фибринга айланади. Фибрин ипсимон структурага эга. Иккиламчи гемостаз беш босқичга бўлинади. 1. Тромбопластин ҳосил бўлиш босқичи. Тромбопластин деганда қоннинг протромбинни тромбинга айлантирадиган энзиматик фаоллигини тушунилади. “Тромбопластин” сўзи ўрнига “Тромбокиназа” атамаси ҳам ишлатилади. Томирда юрган қонда тромбопластин бўлмайди. У қон пластинкалари парчаланганда (қон тромбопластини) ёки тўқималар шикастланганда (тўқима тромбопластини) ажраладиган ёғсимон (липид) омил ва плазма омиллари иштирокида ҳосил бўлади. 2. Тромбин ҳосил бўлиш босқичи. Тромбопластин плазмада учрайдиган оқсил протромбинга нисбатан претеолитик фаолликка эга. Протромбин б-глобулин бўлиб, молекуляр массаси 66800га тенг. Плазмада 10-15мг% протромбин бор. Жигарда синтезланади, бу жараён витамин К Қ га мухтож. Шу сабабли витамин К Қ етишмовлигида қоннинг ивиши бузилади. Протромбин тромбоплас - тин таъсирида кальций ионлари иштирокида тромбинга айланади. Тромбин пептидаза фибриногенни қисман парчалаш қобилятига эга. 3. Фибрин ҳосил бўлиш босқичи. Фибрин ҳосил бўлишининг биринчи босқичида фибриноген (мол. массаси 340000) тромбин таъсирида икки нимтага бўлинади. Бу нимталардан ўз навбатида иккита аминопептид А ва аминопептид В ажралади. Нимталарнинг қолган қисмларини фибринмономер , деб аталади. Фибрин-мономернинг молекулалари бир қаторга чизилиб, полимеризацияга учрайди. Полимеризация учун плазма омили фибринопептид А ва кальций катиони керак. Фибрин - полимер гельни ҳосил қилади. 4. Лахта ретракцияси босқичи. Тромбоцитлар парчаланганда улардан махсус омил- тромбостенин ажралади. Тромбостенин таъсирида фибрин иплари қисқаради, натижада аввал ҳосил бўлган аморф лахтанинг хажми кичрайиб, ихчамлашади. Бу

жараённи ретракция деб аталади. Ретракция натижасида лахта зичлашади, жарохатланган жойнинг юзаси камаяди ва натижада яранинг битиши тезлашади. 5. Фибринолиз боқичи. Плазма глобулинларидан бири плазминоген (профибринолизин) тўқима ёки қон омиллари таъсирида фаол протеолитик энзим плазмин га (фибринолизинга) айланади. Плазмин фибринни парчалаб, тромбинни йўқотади. Халқаро қўмита қарорига биноан қоннинг ивитувчи омиллари юнон рақамлари билан белгиланади ва 13 тага бўлинади : I - Фибриноген , қон плазмасининг энг йирик молекулали оқсили. Қон ивиш жараёнида фибриноген золь холатидан сувда эримайдиган гель холатига ўтади, қон ивишининг моҳияти ҳам шунда. II - П ротромбин , гликопротеин жигарда синтезланади. Тромбопластин таъсирида фаол энзим тромбинга айланади. Тромбин эса фибриногенни фибринга айланиши учун керак. III - Т ромбоплатин , х амма ҳ ужайралар мембранасида учрайдиган модда. I Y - К альций катиони , қон ивишида иштирок қиладиган ҳамма энзимларни фаолсиз холатдан фаол холатга ўт каз иш учун керак. Y - YI - П роакцелерин ва акцелерин . Тромбопластин ва тромбинларни ҳосил бўлишини тезлаштиради. Y II - П роконвертин. Тромбопластин ҳосил бўлишида иштирок қилади. Y III - А нтигемофрил А глобулин , қон ивишининг бошланишида қон тромбопластини ҳосил бўлиши учун крак. Кальций катиони таъсирида фаоллашади. Унинг етишмовчилиги оғир ирсий гемофилияга олиб келади. I X – А нтигемофил В глобулин. (Кристмас омили) . Бу ҳам тромбопластин ҳосил бўлиши учун керак. Унинг етишмовчилиги наслий гемофилияга олиб келади. X - Стюарт-Праурер омили. Тромбопластин ҳосил бўлишини тезлаштиради. XI - Т ромбопластининг плазмадаги ўтмишдоши . Етишмовчилиги гемофилияга олиб келади. XII - Хагеман омили , гликопротеин, шикастланган тўқималар юзасида фаоллашади. Бунга 10 омил ёрдамлашади. X III - Ф ибринни меъёрида ушлаб турувчи омил . Сувда эримайдиган фибрин ҳосил бўлишида иштирок қилади.

Қоннинг шаклли элементлари ва тўқималаридаги қон ивитувчи омиллар. Қон ивишининг юқорида санаб ўтилган 13 та плазма омилларидан ташқари, яна 12 тромбоцитар омил мавжуд: 3 - Тромбоцитар тромбопластин. Олдин айтилганидек, бу омил фосфолипид бўлиб, қон пластинкаларининг мембрана ва заррачалари таркибига киради. қон ивишнинг биринчи босқичида тромбоцитлар емирилиши натижасида эркин холатга ўтади ва қон ҳамда тўқима тромбопластинлари билан бир қаторда протромбинни тромбинга айлантиришида иштирок қилади. 5 - ивитувчи омил ёки фибриноген. Тромбоцитларнинг адгезиясини (ёпишқоқлигини) ва агрегациясини (гуж бўлишини) таъминлайди. 6 - тромбостенин. Лахта зичланишини ва қисқаришини (кичикланишини) таъминлайди. Тузилишига кўра, мушаклардаги актин ва миозин оқсилларга ўхшаб, икки А ва М қисмлардан ташкил топган. Актомиозиндай аденозинтрифосфатаза (АТФ- аза) фаоллигига эга ва бу модда парчаланганда ажраладиган энергия хисобига қисқаради. 10 - томир торайтирувчи омил (ёки серотонин) уни тромбоцитлар плазмадан ўзига бириктириб олади. Бу модда таъсирида томирлар тораяди, қон оқиши тўхташи тезлашади. 11 - агрегация омили ёки АДФ , тромбоцитларни томир жарохатланган қисмида тўпланиши, ғуж бўлиши учун керак. Кейинги вақтда бу вазифани бажарувчи жуда фаол тромбоксан моддаси топилди. Томирлар эндотелийида тромбоцитлар агрегациясини ингибирлайиган жуда фаол простациклин бор. Тромбоксан ва простациклин фаоллик-лари орасида муносабат агрегация жараёнини бошқариб туради. Тўқима ва аъзоларнинг ҳаммасида тромбопластин, қон ивишининг бошқа омиллари (V -, VII -, X - ва XIII - омиллар), тромбоцитларнинг ёпишқоқлиги ва ғужланишини фаоллаштирадиган, қон ивишининг олдини оладиган омиллар мавжуд. Томирлар ва тўқималар шикастланганда булар қонга ўтиб, унинг ивишида иштирок қилади. Тўқима суюқлигининг қонга ўтиши, қонни томир ичида ивиб қолишига олиб келиши мумкин.

Қон ивишини таъминловчи омилларнинг ҳаммаси томирлардаги қонда мавжудлигига қарамай, у ивиб қолмайди, чунки қонда унинг ивишининг олдини олувчи тизим бор. Ивишга қарши тизим ҳам ўзига анчагина омилларни қамраб олган. Уларга энг аввало антитромбопластинлар киради. Антитромбопластин XII омил ва протромбинни тромбинга айланишини ингибирловчи модда. қонда бир неча антитромбинлар бор. Уларнинг орасида энг кучлиси антитромбин III , унинг етишмовчилиги тромбоэмболияларга (қонни томирларда ивиб колишига) сабаб бўлади. Қон ивишининг олдини олувчи кучли моддалардан (антикоагулянтлардан) гепарин ни к ў рсатиш мумкин. У бириктирувчи тўқимадаги семиз ҳ ужайраларда ва базофилларда синтезланади. Гепарин ивитувчи омиллар фаоллигини сусайтириб, қон ивишининг ҳамма босқичларини секинлаштиради. Антитромбопластинлар, антитромбинлар ва гепарин бирламчи антикоагулянтларни ташкил қилади. Булар қонда доим учрайди. Булардан ташқари, қон ивиши жараёнида пайдо бўладиган иккиламчи антико а гулянтлар ҳам бор. Масалан, қон ивиганда пайдо бўладиган фибрин тромбиннинг 90% ни ўзига бириктириб олиб, фаолсиз холатга ўтказади. Шу сабабдан, фибринни антитромбин I деб ата л ади. Фибрин ҳосил булиш жараёнида фибрин о гендан ажралиб чиққан пептидлар ҳам антикоагулянтлик хоссасига эга. Фибрин парчаланганида (фибринолиз жараёнида) жуда кучли ан т икоагулянтлар пайдо бўлади. Улар тромбин фаоллигини тормозлайди, тромбо - цитларнинг ғуж бўлиб тўпланишига йўл қўймайди. Қон ивишининг ҳамма босқичларида жараён тезлигини чегараловчи омиллар ўз-ўзидан пайдо бўлади. қ оннинг суюқ холида қолишини бошқа сабаблари ҳам бор. Томирлар эндотелийининг силлиқлиги Хагеман омили нинг фаолланишига ва тромбоцитларнинг ёпишиб қолишига ҳалақит беради. Қон томирларнинг ички юзаси ва шаклли эле-ментлари манфий зараядга эга. Демак, шаклли элементлар томирлар юзасидан кочади.

Томирлар юзаси юпқа қаватдан иборат эриган фибрин билан қопланган. У ивитувчи фаол омилларни, хусусан тромбинни ўзига бириктир и б олади. қ оннинг оқими тез бўлганидан гемокогуляция омилларини бир жойда кўп миқдорда йиғилиб қолишига йўл қўймайди. Қон ивишининг бошқарилиши. Стресс, яъни қўрқиш, ғазабланиш, азобланиш ва бошқа шу каби холатларда қоннинг ивиши тезлашади. Бундай холларда С А Т қўзғалиб, буйрак усти безларидан адреналин ажралиши кучайиб кетади. қ оннинг ивиш вақти тромбопластин ҳосил бўлиш босқичи хисобига 5 - 10 дақиқадан 3 - 4 дақиқагача қисқаради. С А Т қўзғалганда қон ивишининг тезлашиши (гиперкоагулемия) адреналин ва норадреналин таъсирига боғлиқ. Унинг асосий сабаби шуки, адреналин қон томирлар деворидан тромболастин ажралишини тезлаштириш қобилиятига эга. Бундан ташқари, адреналин томирлардаги қоннинг хагеманомилини фаоллайди, бу омил эса қон тромбо-пластини пайдо бўлишининг сабабчиси ҳисобланади. Адреналин тўқима липазаларини фаоллайди, фосфолипидларнинг эритроцитлардан ажралишини енгиллаштириб, қонда тромбопластин фаоллигини оширади. С А Т қўзғалганда ривожланган гиперкоагулемия қўзғалиш тугагандан сўнг иккиламчи гипокоагулемияга ўрин беради, чунки бирламчи қон ивиши кучайганда ивитувчи омиллар сезиларли миқдорда сарфланади. ПС А Т ни қўзғалиши ҳам гиперкоагулемияга олиб келади. Б у гемокоагуляция механизмларининг эволюциясида фақат ягона химоя мослашув реакция сифатида (қон оқишини тез тўхташини таъминловчи гиперкоагулемия сифатида) шаклланганидан далолат беради. Катта ярим шарлар пўстлоғини қон ивиши жараёнига таъсири эндокрин безлар, хусусан буйрак усти безларнинг ма ғ из қисми фаолиятини ўзгартириш, қон томирларни кенгайтириш ёки торайтириш йўли билан юзага чиқади. Ярим шарларнинг қон ивишини бошқаришда иштирок қилишдан гиперкоагулемия юзага келтирадиган шартли рефлекслар ҳосил қилиш мумкинлиги ҳам далолат беради.

Эритроцитларнинг бир-бирига ёпишиб ғуж бўлиб қолишини агглютинация дейилади. Бу жараён антиген билан антитело ўртасидаги реакциянинг натижасидир. Эритроцитларнинг мембранасига боғлиқ бўлган агглютиногенлар антиген ролини ўйнайди, қон плазмасидаги агглютининлар антитело сифатида агглютинация реакциясида иштирок қилади. Агглютиногенлар махсус аминокислотали полиса х арид комплексдан иборат. Агглютининлар эса қоннинг б-глобулин оқсил фракциясидир. Агглютинация реакцияси рўй берганда 1 молекула агглютинин икки эритроцитни бир-бирига боғлайди. Бу эритроцитларга бошқа эритроцитлар яна қўшилиб ғ уж бўлиб қолади. Одамнинг қонида ўз эритроцитларига қарши агглютинин бўлмайди. ҳар қайси одамнинг қонида фақат унга хос махсус эритроцитар агглютиногенлар топилган бўлиб, улардан 30га яқини кўпроқ учрайди. Клиника учун АВО ва Rh (резус) агглютиногенлар тизими катта аҳамиятга эга. 1901 йили К.Ландштейнер қон гуруҳини ўрганиб АВО тизимини кашф этди. У одам эритроцитларини антиген хусусиятларига кўра 4 гуруҳга бўлди: О (1) гуруҳ эрит-роцитларда А,В антиген (агглютиноген) йўқ. Аммо бу одамларнинг қонида анти-А ва анти-В антителолар бор. Бу антителолар б - ва в - агглютининдир. А (2) гуруҳ эрит-роцитларида А-агглютиноген, плазмасида в - агглютини учрайди. В (3) гуруҳ эритроцитларида В- агглютиноген, плазмасида в – агглютинин учрайди. АВ (4) гуруҳ эритроцитларида А-агглютиноген ва В-агглютиноген бор, аммо плазмасида б - агглютинин ва в - агглютинин учрамайди. Марказий Оврупо мамлакатларида одамларнинг 40% О, 40% А, 10% В ва таҳминан 6% АВ гуруҳларга тўғри келади. Кўпчилик одамларнинг эритроцитларида (85%) яна бир омил топилган. (Уни биринчи марта К.Ландштейнер ва И.Винер 1940 йили макакус резус маймун қонида топишган ва резус-омил деб аташган). Унга эга бўлган одамнинг қони - резус-мусбат қонни, мазкур омили бўлмаган резус-манфий қонга қўйилса, резус-манфий одамнинг қонида антирезус агглютининлар

ҳосил бўлади. Шу резус-манфий одамга, резус-мусбат қонни иккинчи марта қўйилса, Rh Қ мусбат эритроцитлар анти-резус агглютинин таъсирида агглютинацияга учрайди. Кичик қон томирларига қон тиқилиб қолади ва ҳаёт учун хавф туғдиради. Резус-омил билан боғлиқ бўлган иккинчи кўнгилсиз аҳвол она ва хомила ўртасида ривожланиши мумкин бўлган резус-келишмовчилик. Агар резус- мусбат аёл резус-мусбат эркак билан турмуш курган бўлса, бу холатни олдини олиш чораларини кўриш керак. Агглютинация ривожланишини ўрганиш натижасида қон қуйишнинг иккита асосий шарти шаклланди: 1) қуйиладиган қонни танлашда қон берувчининг (донор) агглютиногенлари қон олувчи одам (реципиент) қонида бир номли аглютининлар билан учрашмаслиги керак; 2) донорнинг агглютининлари хисобига олинмайди - бу суюлиш қоидаси, чунки оз миқдорида (200-500 мл) қуйиладиган қоннинг плазмаси реципиент қонида кўп марта суюлиб кетади, агглитининларнинг миқдори кескин камаяди ва улар реципиент эритроцитларини агглютинацияга учрата олмайди . Бу қоидаларга риоя қилинганда 1-гуруҳ қонни 1-га ва бошқа 3-та гуруҳга, 2-гуруҳга мансуб бўлган қонни 2 ва 4-гуруҳларга, 3-гуруҳ қонни 3 ва 4- гуруҳларга қуйиш мумкин. Кейингинги йилларда фақат бир гуруҳдаги қонни ўша гуруҳгагина қуйишга ўтиш таклиф қилинди. Бунинг сабабларидан бири шундаки, кўп миқдорда қон қўйилганда (4-5л) донорнинг агглютининлари суюлмайди ва рецепиент эритроцитларини агглютинациялайди. Иккинчи сабаби, 1 гуруҳ қонига эга бўлган шахсларнинг 10-20% ида анти-А ва анти-В агглютининлари борлиги аниқланди. Буларнинг қони бошқа гуруҳларга қўйилганда гемотрансфузион шок ривожланиб, халокатга олиб келиши мумкин.Эритроцитлар бир-бирига ёпишиб қолади, улардан тромбопластин ажралиб чиқиб, томирларда қонни ивитади, қон томирлардан ўтмай қолади. Демак, донор ва рецепиент қони бир гуруҳга мансуб бўлиши керак. Резус-

манфий одамга резус-мусбат қонни қуйиш мумкин эмас. Бир донорнинг қонини муайян рецепиентга қайта қуймаслик керак. Махсус ҳ ужайраларнинг қиёсланиш жараёнида қон ҳ ужайраларининг етук шакллари ҳосил бўлишини гемопоэз дейилади. Қон шаклли элементларининг ҳаммаси ягона полипотент устун ҳужайрадан ривожланади. Бу ҳужайраларнинг ўз-ўзини сақлаб қолиш қобилияти жуда юқори. ҳар бир ҳужайра 100 мартагача митотик равишда бўлиниши мумкин. Устун ҳужайраларнинг бир қисми лимфопоэз нинг ўтмишдоши бўлса, иккинчи қисмидан миелопоэз бошланади. Лимфопоэзнинг ўтмишдош ҳужайралари В- лимфоцитларнинг ва Т-лимфоцитларнинг ўтмишдошларига бўлинади. В- лимфоцит - ларнинг ўтмишдоши плазмобласт ва проплазмоцитлар босқичларидан ўтиб, плазмоцит (етук В-лимфоцит) га айланади. Т- лимфоцитларнинг ўтмишдоши аввал лимфобластга айланади, пролимфоцит босқичидан ўтиб, тимусда Т-лимфоцитга айланади. Миелинопоэзни бошловчи ҳужайралар ичида эритр о поэтинга ва тромбоцито - поэтинга сезгир ҳамда махсус муҳитда колониялар ҳосил қилувчи ҳужайралар тафовут қилинади. Колония ҳосил қилувчи ҳужайралардан аввал монобластлар , сўнгра промоноцитлар пайдо бўлиб, моноцит етилади. Моноцитлар эса турли хилдаги макрофагларга айланади. Колония ҳосил қилувчи хужайраларнинг бошқа бир қисми миелобластлар пайдо бўлади. Миелобластлар базофил, нейтрофил ва эозинофил, промиелоцитлар, миелоцитлар, метамиелоцитлар босқичлардан ўтиб, донали лейкоцитларни ҳосил қилади. Эритропоэтинга сезгир ҳужайралардан эритроцитлар ҳосил бўлади. Эритроцит - ларнинг етилиши 6 та: 1) эритробласт ; 2) пронормоцит ; 3) базофил ; 4) нормоцит ; 5) о к сифил нормоцит ; 6) ретикулоцит босқичда ўтади. Тромбоцитопоэтинга сезгир ҳужайралардан мегакариобласт пайдо бўлиб, у промегакариоцит ва мегакариоцитга айланади. Мегакариоцитлардан тромбоцитлар ажралиб чиқади.

Қ оннинг ҳосил бўлиши (гемопоэзнинг мезопластик даври) 19 кунлик эмбрионнинг сариқ қопчасида бошланади ва эмбрион 4 ойлик бўлганда тугайди. Гемопоэзнинг иккинчи жигар даври хомиладорликнинг 6 - хафтасидан бошланиб 7 ойида чўққисига чиқди. 4-5 ойлик хомилада қон яратилиши кўмикка ўтади. Аммо фетал эритропоэз катталарда қон яратилишидан фарқ қилади. Эритроцитлар кичикланиб, сони кўпаяди. Уларда гемоглабин ўзгаради: илк бор пайдо бўлган эритроцитларда примитив гемоглабин (НgР), хомиланинг қонида асосан гемоглабин (Нg) ва катта одамнинг қонида гемоглабин А (НgА) учрайди. Қон ҳосил бўлишини асосан гуморал омиллар бошқаради. Ҳар турдаги шаклли элементларнинг ҳосил бўлиши мустақил йўл билан бошқарилади. Эритроцитларни ривожланиб етилиши учун эритропоэтин ҳосил бўлишини жадаллаштиради. Бу гликопротеин асосан буйрак ларда синтезла на ди. Гранулоцитларнинг ривожланиши колониялар ҳосил бўлишини рағбатлантирувчи (б - глобулинлар туркумидан) омилга боғлиқ. Қон ҳосил бўлишига эритропоэтиндан ташқари, бошқа гармонлар ҳам таъсир қилади. Масалан, андрогенлар эритропоэзни кучайтиради. Эритропоэз витамин В 12 , витамин В 6 ва бошқа витаминларга мухтож жараён. Гипотоламус, гипофиз ва В АТ орқали қон яратилишига сезиларли таъсир кўрсатиши аниқланган. қ он яратилишини бошқариб турувчи мураккаб механизмлар жуда аниқ фаолият кўрсатади. Шу туфайли, соғлом организмда емирилаётган қон таначаларининг миқдори ҳосил бўлаётган қон таначаларининг миқдорига тенг бўлиб, улар ўртасида доимий мувозанат сақланиб туради. Лимфа Ички муҳит суюқликларидан бири лимфа қондан келиб чиқади ва махсус лимфа томирларида оқади. Сув ва баъзи моддалар қон капилярларидан ҳ ужайралар оралиғига ўтади, кўп қисми яна қонга қайтади. Фильтрланган сув ва унда эриган моддаларнинг бир қисми лимфа капилярларига йиғилади. Лимфа капилярлари бирлашиб, лимфа томир-ларини ҳосил қилади. Улар

орқали танадан йиғилган лимфа веналарга тушади. Лимфа томирларида суюқлик бир томонга – тўқималардан қонга ҳаракат қилади. Тўқималардан оқиб кетувчи лимфа биологик фильтрлар вазифасини бажарувчи лимфа тугунларидан ўтади. Тугунлар тасодифан лимфага тушган бактерияларни ва ёт заррачаларни тутиб қолади. Лимфанинг асосий вазифаси ички муҳит доимийлигини сақлашдан иборат. Тўқима оралиғидаги оқсиллар лимфа орқали қонга қайтарилади. Лимфа организмда сувнинг қайта тақсимланишида, моддалар алмашинувида, сут ҳосил бўлишида, овқат ҳазми ва сўрилиш жараёнларида иштирок қилади. Лимфоид тўқимадан макрофаг, лимфоцитларни ва антителоларни қонга етказиб, лимфа организмнинг иммун реакцияларида ҳам иштирок қилади. Лимфа ишқорий муҳитга (рН 7,35 - 9,0) эга бўлган суюқлик. Турли аъзоларда лимфа ҳосил бўлишида сезиларли фарқ бор. Лимфа ҳаммадан кўп жигарда ҳосил бўлади. Аъзоларнинг 1кг массасига хисобланганда, бир кеча- кундузи жигарда 21 - 36мл, юракда 5 - 18мл, талоқда 2 - 12мл, склет му шак ларда 2 - 3 мл лимфа ҳосил бўлади. Катта одам организмида лимфа томирлари орқали бир кунда қонга 1 - 3л лимфа оқиб тушади. Турли аъзоларда ҳосил бўладиган лимфа таркибида уларнинг модда алмашинувига боғлиқ фарқ бор. Масалан, жигар лимфаси оқсилга бой, ички секреция безларининг лимфа томирларидан олинган лимфа деярли тиниқ бўлиб, ёғлар оз бўлади. Аммо ёғли овқат истеъмол қилингандан 4 - 5 соат ўтгач лимфа ёғга бойиб, сутга ўхшаб қолади. Лимфа қон ва тўқима суюқлигидан оқсиллар миқдори билан фарқланади. Кўкрак лимфатик томирдан олинган одам лимфасида оқсилларнинг умумий миқдори плазмадаги миқдорининг 60% ни ташкил қилади. Лимфадаги альбуминлар миқдори глобулинларни - кидан кўп. Лимфада фибриноген ва протромбин ҳам бор. Шу туфайли лимфа 10 - 15 дақиқада ивиб қолади. Лимфада учрайдиган ҳужайралар миқдори лимфа тугунлардан ўтган ўтмаганлигига боғлиқ. Хали лимфа тугунидан ўтмаган периферик лимфада оз миқдорла лимфоцитлар учрайди. Бир-икки лимфа тугунидан ўтган оралиқ

лимфада лимфоцитлар сони бир неча мартага кўпаяди. Веналарга қуйиладиган марказий лимфанинг 1мм да 2 - 20 минг лимфоцит учрайди. Марказий лимфада ҳужайралар сони лимфа тугунларида ривожланиб етилган лимфоцитлар хисобига кўпаяди. Лимфада ҳазм тизимининг гидролитик энзимлари ва гормонлари ҳам учраши мумкин. Ҳужайралар оралиғи суюқли ги. Гавда массасининг 16% ни ҳужайралар оралиғи - даги (тўқима) суюқли ги ташкил қилади. Таркиби қон плазмаси н и ки га яқин. Булардаги натрий ва калий катионлари, бикарбонатлар миқдорида деярли фарқ йўқ. Тўқима суюқлигида кальций, магний ва органик анионларнинг миқдори плазмадагидан камроқ , оқсил миқдори анча кам. Плазмада оқсилларнинг умумий миқдори ўртача 7,5% бўлса, тўқима суюклигида 1,8 - 2,0% ни ташкил қилади. Шу сабабдан бу суюқликнинг онкотик босими (с.у.4,5 мм) плазманинг онкотик босимидан (с.у.25 мм) бир неча марта паст. Тўқима суюқлигининг рН, ундаги кислород, карбонат ангидрид, глюкоза ва бошқа моддаларнинг миқдори аъзоларнинг фаоллигига боғлиқ. қ он плазмаси ва тўқима суюқлиги ўртасида узлуксиз равишда сув, электролитлар ва органик моддалар алмашинуви содир бўлиб туради. Бу суюқлик миқдори ва таркиби барқарорлигини волюмо бошқариш ва осмо бошқариш мезанизмлари таъминлаб туради. Тўқима суюқлигидан лимфа ҳосил бўлади.

Похожие

Ички секреция безлари физиологияси

Муҳит ва экологик омиллар

Нафас аъзолари физиологияси

Хужайра физиологияси ва

Микроорганизмларга ташқи муҳит омилларининг таъсири