Organizmlardagi biologik maromlar o’simlik va hayvonlarning hayotiy formalari - Биология - Рефераты

Organizmlardagi biologik maromlar o’simlik va hayvonlarning hayotiy formalari

Загружено в:

12.09.2022

Скачано:

0

Размер:

66.5 KB

Organizmlardagi biologik maromlar o’simlik va hayvonlarning hayotiy formalari Reja: 1.Tashqi ekzogen maromlar 2. Fotoperiodizm 3. O’simliklarning hayotiy formalari 4. Hayvonlarning hayotiy formalari

Yer yuzudagi iqlimning asosiy tiplari va ularning bir – birlari bilan bog’liqligi yer bilan quyoshning turushi, ta’siri asosida kelib chiqadi.Ularning bog’liq holda joylashishida materiklar joylashishiga ta’siri va okeanlar, shamol va dengiz oqimlarining hosil bo’lishi, ulardagi tirik organizmlarning rivojlanishi, o’zgarishi va taqsimlanashi yuzaga keladi. Yer yuzuning u yoki bu hududining iqlimini issiq, sovuq, quruq deb tavsiflash mumkin.Lekin har bir hudud iqlimining davriy o’zgarishlari, astronomik davriy voqeliklar natijasida, ya’ni yerning o’z o’qi atrofida aylanishidan bir kunlik muhit sharoiti yuzaga keladi.Oyning Yer atrofida aylanishi dengiz suvlarining ko’tarilishi yoki pasayishi, Yerning quyosh atrofida aylanishi yil davomida vaqt, fasllar almashinishini keltirib chiqaradi.Oy har 26,5 kunda to’lib, yangi fazaga o’tadi.Qadimgi xalqlar tuproqning har xilligi, hosilning mo’l bo’lishi, hayvonlarning yaxshi ko’payishi, ular sonining ortishi, insonlarning tug’ulishi, oyning fazoda turush holati bilan ifodalangan. Organizmlarda bo’lib o’tadigan maromlar, asosan, yil davomida yorug’lik va harorat, kun va tunning almashinuvida namlik o’zgarishlari bilan bog’liq.Shunga qaramasdan, har bir hayvonda bo’lib o’tadigan o’ziga xos va uning ichki (endogen) maromlari ancha murakkabdir.Shunday ritimlarning ayrimlari oyning harakati bilan, ayniqsa, dengiz to’lqinlarning ko’tarilishi va pasayishi bilan bog’liqdir.Dengiz hayvonlari suvning ko’tarilib yoki pasayib turushiga moslashgan. Yer yuzudagi o’simlik va hayvonlarning hayot – faoliyatida harorat, yorug’lik, namlik, bosim, magnit maydoni, shamol va boshqa ekologik omillar muhim ahamiyatga ega.Ularning fasllar bo’yicha o’zgarishi Yerning quyosh atrofida aylanishida kelib chiqadi.Ekologik omillar, geografik hududlar va ularning iqlimi fasllar bo’yicha o’zgaradi. Tashqi ekzogen maromlar. Ko’pchilik hayvonlarda kun davomidagi davriylik fiziologik funksiyalarning o’zgarib turushiga to’g’ri kelmaydi.Jumladan, hayvonlardagi sutka davomida periodiklik kunduzgi, g’ira – shira va tunda yashaydigan hayvonlarga xosdir.Suv havzalarida plankton organizmlarning kunduz

va tunda almashib turushi kuzatiladi.Yerning aylanishi bilan geofizik o’zgarishlar  quyosh radiatsiyasining aktivligi tirik tabiat (har 11 yilda) va undagi tirik jonzotlar holatiga kuchli ta’sir ko’rsatadi. Hamma tirik organizmlarda sutkalik maromlar mavjud. Biologik maromlar hayotning hamma tuzulishi  oddiy hujayradagi bioximik reaksiyalardan tortib, eng murakkab tuzulishga ega bo’lgan organizmlarda bo’lib o’tadi. Har bir hujayra, har bir organizm o’zining “ish maromi “ (ritmi) ga ega. Taxminan 24 soat vaqtdagi (sirkat ritim) sutkalik ritimlar asosida ish maromlari bir – birlari bilan bog’langan. Tirik organizmlardagi sutkalik (sirkat) maromlar juda keng diapazonda kuzatiladi. Sutkalik maromlar nafas olish va tana harorati o’zgarishida, yurak faoliyati va qon aylanishida, ichak – oshqozon va ortiqcha moddalarning tanadan chiqarish jarayonlarida kuzatiladi. Bioritm organizmning vaqtni seza bilishi bo’lib, bu holat “biologik soat” deb aytiladi. Organizm kunlik o’zgarishga emas, balki tabiatdagi ancha marakkab giofizik o’zgarishlarga ham oriyentirovka qilinadi. Fotoperiodizm. Yerning quyosh attofida harakat qilishida yorug’likning qonuniy, davriy o’zgarishi hamda uning natijasida yil davomida kun va tunning uzunligi kelib chiqadi. Yorug’likning bunday o’zgarishlarini o’simliklar ko’pchilik hayvonlar juda tez sezadi va kun davomidagi yorug’lik harakati, o’zgarish vaqtini o’zlaricha “o’lchaydi”. Organizmlarning kun va tun uzunligini sezishi, qabul qilishi va ularning o’zgarishi fotoperiodizm (yorug’lik davri) deb ataladi. Kunning uzunligini aniqlaydigan va o’simliklarning gullash davrida o’tishu uchun zarur bo’lgan fotiperiodik reaksiyaga bog’liq holda o’simliklar 3 ta guruhga bo’linadi: 1. Qisqa kunli 2. uzun kunli 3. fotodavrga neytral (befarq) o’simliklar O’simliklarda ko’p biomassa- organik moddalar uzoq yorug’lik kunlarida hosil bo’ladi. Bunday kunlar Moskva atrofida 17 soat, Arxangelsk kengliklarida 20 soatdan ham ortiq, O’rta Osiyo yozining eng yorug’ kunlari 14-15 soatdan ortmaydi.

O’simlik urug’larining tinchlik davrini to’xtatib, unish, o’sish boshlanishi bo’yicha ular 3 turga bo’linadi: tabiiy, majburiy va indutsiranli tinchlik davrlarini o’tadi. Ayrim hollarda uzoq qizil (736 nm) va yaqin qizil (660 nm) nurlar ta’sirida ham urug’lar tinchlik davriga o’tishi mumkin. Qizil nurlar daraxt va o’simliklar yaproqlari oralaridan o’tib, tuproq ustiga, urug’larga ta’sir qiladi. Yaproqlar tushib, yer beyiga nurlar ko’p va to’g’ri tushgandan keyingina urug’lar tinchlikdan chiqadi, unish va o’sish boshlanadi. Hayvonlarda ham o’simliklardagi kabi tashqi muhit ta’siriga javoban “tinchlik davri” ni o’tadi. Hayvonlarda noqulay sharoit yuzaga kelganda quyidagicha moslashishi: 1. Hayvonlarning qulay sharoit paydo bo’lishini tezda sezishi; 2. Noqulay sharoit yuzaga kelganda uyquga ketishlari orqali bo’ladi. Ko’pchilik sut emuzuvchi hayvonlar yashash sharoiti yomonlashishi bilan ma’lum tayyorlanish fazalarini o’tadi. Uxlash davrida ular tanasi ancha “turg’unlik” ka ega bo’ladi, ya’ni tana harorati pasayishi bilan modda almashinishi, nafas olish, moddalar sintez qilishi, sekinlashishi va umumiy energiya tejalishi kuzatiladi. Tabiatdagi organizmlarda chegaralangan tinchlik davri, chuqur va majburiy tinchlik davrlari ma’lum, ya’ni o’simliklar mevalari, yer osti tuganaklari (kartoshka) kuzda yuqoro issiqlik bo’lsa- da ko’karmaydi; chuqur tinchlik davri o’simliklarning sovuqqa chidamlligi bo’lsa, majburiy uzoq qish, qalin qor ularning o’sishini to’xtatib turadi. Bu evolutsion rivojlanish va muhitga moslashish yo’lidir. Atrof-muhitdagi turli xil o’simlik va hayvohlarni bir –biridan farqlash va aniqlashning kaliti – ularning turli iqlim sharoitlardagi hayotiy formalari bo’yicha ajratishdan iboratdir. Jumladan, o’simliklar klimaksida cho’l bioiqlimlari – cho’l boshoqdoshlar guruhlari va shu boshoqdoshlar boshqa iqlim klimakslarida ham uchraydi, ya’ni dasht hududida o’t o’simliklar asta –sekin o’rmon daraxtlari bilan almashadi. O’simlik, hayvonlarning morfologik ko’rinishlari, muhitga eko – fiziologik moslashishlari evolutsion rivojlanish jarayonida yuzaga kelgan va bu

morfologik moslashish juda muhim ahamiyatga ega bo’lib, ularning tashqi tuzulishlari turlarning yashab qolishi rivojlanishiga imkon bergan.Suv muhiti tirik organizmlarning tana tuzulishlari, uning harakat qilishiga moslashgan. Suv hayvonlarning formalari suvda tez harakat qilishiga, suvning pastki va yuza qatlamlariga tushib – chiqib turushiga (plankton organizmlar) moslashgan. O’simliklarning hayotiy formalari. O’simlik va hayvonlarning yashash muhit omillariga morfologik moslashishlari ularning tashqi qiyofasi –hayotiy formalari orqali bo’lib, turli tashqi ko’rinishlar evolutsion jarayonlarida hosil bo’lgan va ularni tashqi muhitning turli noqulay ta’siridan saqlagan. O’simliklar olami vakillarning turlari sharoitiga moslashishlari natijasida turli formalar vujudga kelgan. Aristotel davridan o’simliklar tashqi qiyofalariga qarab “daraxtlar”, “butalar”, “chala butalar”, “o’t o’simliklar” va suvda “o’suvchi o’simliklar” nomi bilan atalib kelingan. Bu atamalarga qo’shimcha “o’tsimon”, “daraxtsimon”, “boshoqli”, “turli o’tlar” kabi so’zlar ham ishlatiladi. O’simliklar ekologik formalarni farqlashda “gidrofit”, “nizofit”, “kserofid”, “galofit”, “ekobioforma”, “biologik tip”, “o’sish formasi”, “epiforma” kabi atamalar ham ishlatilib, ular asosan o’simliklar tashqi qiyofasi haqida ma’lumot beradi. O’simliklar hayotiy formalarning klassfikatsiyasi K.Raunkiyer bo’yicha quyidagi guruhlarga bo’linadi, ya’ni (10 –rasm): 1. Fanerofitlar (P). Daraxtlar, butalar, lianlar, epifit o’siliklar bo’lib, ularning qaytadan o’sish kurtaklari havo novdalarida yer yuzasidan 30 sm. Dan yuqori joylashgan; 2. Xamefitlar (Ch). Unga baland bo’lmagan o’simliklar, butalar, chala butalar ularning o’sish kurtaklari qishlovchi novdalarning uchida, yer yuzasidan 20-30 sm yuqori joylashgan bo’lib, qishlashi qor ostida o’tadi 3. Gemikriptofitllar (H). ko’p yillik o’simliklar, ularning asosiy yer usti qismlari qurib, yerga tushib yer ustida joylashgan qayta o’sish ko’rtaklarini berkitadi.

4. Kriptofitlar (K). Bu guruhga juda turli- tuman o’simliklar kiradi. Ularning qayta tiklanish ko’rtaklarini va qiyofasini o’zgartirgan novdalar uchlari yer ostida yoki boshqa substraktlar tagida joylashgan. 5. Tirofitlar (Th). Trofitlar asosan bir yillik o’simliklar bo’lib, quruq yoki sovuq davrlarni spora yoki urug’ formasida o’tkazadi. Ular noqulay sharoitni effektiv o’tkazish uchunmorfologik va fiziologik jihatdan yaxshi moslashgan. Yu. Odum (1971) yashash sharoitiga qarab, o’simliklarni 3 ta hayotiy formalarga bo’ladi: 1. Qurg’oqchilikdan chetlanuvchi bir yillik o’simliklar 2. O’z tanalarida yetarli suv saqlovchi sukkulentlar (kaktuslar) 3. Cho’l butalari, ularning ko’plab shoxchalari, kalta tana asosidan o’sib chiqadi, ustlari mayda, qalin barglar bilan qoplangan. Zamburug’lar olamida quyidagi hayotiy formalar farqlanadi: 1. Mikroskopik metseliyali hujayrasiz turlar 2. Mikroskopik metseliyali hujayrali turlar 3. Mikroskopik bir hujayrali (achitqi zamburug’lar) 4. Makroskopik hayotiy formalar Lishayniklar vakillarida 3 xil hayotiy formalari farqlanadi: 1. Qatqaloqsimon 2. Bargsimon 3. Butasimon hayotiy formalar Hayvonlarning hayotiy formalari. Organizmlar hayot formalarining klassifikatsiyasi morfologik ekologiyaning asosiy muammolaridan biri hisoblanadi. « Fayotiy formalar » atamasi zoologiya faniga tegishli bo’lib, hayvonlarning tashqi qiyofalari bo’yicha guruhlashda qo’l keladi. Masalan, D.N.Qashqarov hayvonlarni hayotiy formalari bo’yicha quyidagicha klassifikatsiya qiladi: I. suzib yuruvchi formalar: 1. to’la suv formalar: nekton, plankton, bentos 2. chala (yarim) suv formalar: shung’uvchilar, shung’imaydiganlar, suvdan faqat ozuqa topuvchilar II. Yerning kovlovchi formalar: 1. Mutloq yer qazarlar (butun hayoti) yer ostida

2. qisman yer qazarlar (yer ustiga chiqib turadi) III. Yer usti formalar: 1. In qurmaydiganlar: yuguruvchilar, sakrovchilar, sakrab yuruvchilar, sudralib yuruvchilar; 2. In quruvchilar: yuguruvchilar, sakrab yuruvchilar, sudralib yuruvchilar; 3. Qoya hayvonlari. IV. Daraxtlarga o’rmalovchi formalat: daraxtdan tushmasdan yashovchilar va vaqtincha daraxtlarga o’rmalovchilar. V. Havo formalari: ozuqani havoda topuvchilar, yerdagi ozuqaga havodan qaraydigan formalar. Hayvonlar oziqlanishiga qarab: o’simliklar bilan ovqatlanuvchilar, hamma narsa bilan ovqatlanuvchilar, yirtqichlar va oliklar bilan ovqatlanuvchilarga bo’linsa, yashash joyida ko’payishiga qarab: yer ostida ko’payadigan formalar, yer ustida, o’simliklar, butalar orasida va daraxtlar ustida ko’payuvchi guruhlarga bo;linadi. Suv muhitida uchraydigan gidrobiontlar quyidagi hayotiy formalarga bo’linadi: plankton, nekton, bentos. Professor N.P.Naumov (1963) hayvonlarni ovqatlanishi bo’yicha guruglarga bo’linadi: 1. Sust ovqatlanuvchi turlar 2. Parazitlik yo’li bilan (ekto va endoparazitlik) ovqatlanish 3. Aktiv ovqatlanish Bu guruhga kiruvchi hayvonlarning ozuqa talabi katta bo’lib, ozuqaning maxsus joylardan yoki qidirib topib o’zlashtiradi. Bu guruh o’z navbatida: 1. yoyilib o’tlovchilar 2. yoyilib o’tlab yem-xashak o’tlarni to;la o’tlaydi yoki qisman o’tlaydi, boshqasi payhon qiladi. 3. Poylab turib, o’ljani tutib u bilan ovqatlanadigan yirtqichlar: quvlab, kuzatib, ozuqa topish ancha murakkab yo’l bo’lib, bu guruhga qushlar va sut emushuvchilar kiradi. O’simliklar kabi hayvonlarning ham yirik taksonomik birliklari ichida hayotiy formalari ajratilgan guruhlar turlarining ekologik har xilligi bilan farqlanadi. Jumladan, qushlar o’zlarining tashqi qiyofalari, yashash muhitlari,

harakat qilish va ozuqa topish holatlariga qarab, quyidagi hayotiy formalarga bo’linadi. 1. Daraxtsimon o’simliklarga xos formalar 2.Quruqlikning ochiq joylariga xos qushlar 3. Botqoq va sayoz joylarga moslashgan formalar 4. Suvli joylarga xos qushlar Tuproqning mayday hayvonlari quyidagicha hayotiy formalariga bo’linadi: 1. Atmobiontlar- yer ustiga to’plangan o’simlik qoldiqlari ustida uchraydigan ko’zli turlar 2. Eudafik- turlar tuproqning yupqa qatlamlarida uchraydigan, ko’zsiz hayvonlar 3. Gemiedafik turlar- oldingi ikki guruh oralig’iga xos formalar. Ma’lumki, ekologik hayotiy formalar sistemasini tuzishda ko’pincha ekologik kriteriyalardan foydalanib, morfologik xususiyatlarga ikkilamchi darajada ahamiyat berladi. Morfologik hayotiy formalar sistemasini tuzishda albatta, ekologik va morfologik, kriteriyalar olib boriladi.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. I.A.Karimov. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. T., “Sharq”, 1998. 2. I.A.Karimov. O’zbekiston buyuk kelajak sari. T., “O’zbekiston”, 1998. 3. I.A.Karimov. O’zbekiston XXI asrga intilmoqda. T., “O’zbekiston”, 1999. 4. Jabborov N. Kimyo va atrof muhit. T., “O’qituvchi”1992. 5. Barotov P. Tabiatni muhofaza qilish. T., “O’qituvchi”1991. 6. Shodimetov Yu. Ijtimoiy ekologiyaga kirish. I, II qism, T., “O’qituvchi”1994. 7. Otaboyev Sh. Nabiyev M. Inson va biosfera. T., “O’qituvchi”1995. 8. Tursunov X.T. Ekologiya asoslari va tabiatni muhofaza qilish. “Saodat RIA”, 9. To’xtayev A.S. Ekologiya. T., “O’qituvchi”1998. 10. Qodirov E.B. va boshqalar. Tabiiy muhitni muhofazalashning ekologik asoslari. T., “O’zbekiston”, 1999. 11. Ergashev A., Ergashev T. Ekologiya, biosfera va tabiatni muhofaza qilish. T., “Yangi asr avlodi”, 2005. 12. Xolmurodov J. Ekologiya va qonun. T., “Adolat”. 2000. 13. www.ziyonet.uz

Похожие

Hujayraning mitotik va hayotiy sikli. Mitoz

Biоlоgiya tа`limining mаzmuni. dаvlаt tа`lim stаndаrtlаri, iхtisоslik bo`yichа

Abiotik omillar

Biologik azot va uning tabiatda almashinuvi

O’simlikshunoslik va chorvachilikda gen va hujayra muxandisligi yutuqlarining qo’llanilish istiqbollari