Hujayraning mitotik va hayotiy sikli. Mitoz - Биология - Рефераты

Hujayraning mitotik va hayotiy sikli. Mitoz

Загружено в:

12.01.2023

Скачано:

0

Размер:

275.9267578125 KB

Hujayraning mitotik va hayotiy sikli. Mitoz Reja: Mitoz  Mitotik sikl  Avtosintetik va geterosintetik interfazalar  Mitozning xillari  Mitotik faollikning boshqarilishi

Hujayra nazariyasining asosiy qoidalaridan biri, hujayra yangidan hosil bo’lmaydi, balki avvaldan mavjud bo’lgan hujayraning bo’linishi yo’li bilan hosil bo’lishidir. Odam organizmini tashkil qilgan milliardlab hujayralar otalangan tuxum-zigotaning ketma-ket bo’linishi natijasida hosil bo’ladi. Ketma-ket bo’linishlar yangi hujayralarning paydo bo’lishiga olib keladi, ulardan esa ko’p hujayrali organizmning turli strukturalari rivojlanadi. Murtak, hujayralarning ko’payishi va ixtisoslashuvi hisobiga o’sadi va voyaga yetgan organizmga aylanadi. Organizmning rivojlanishi jarayonida hujayralarning ko’payishi har bir turning genetik apparati nazorati ostida amalga oshadi. Hujayralarning ko’payishi organizmning butun hayoti davomida, uning ichki talabi, ichki va tashqi muhit sharoitlariga bog’liq holda yuz beradi. O’simliklarning o’sishi ularning ma’lum qismlarida yangi hujayralarning paydo bo’lishi natijasida yuz beradi. Masalan, meristema uchidagi hujayralarning ko’payishi hisobiga ildiz va poyaning bo’yiga o’sishi, kambiy hujayralarining ko’payishi hisobiga esa ularning yo’g’onlashishi yuz beradi. Bulardan farq qilib, hayvonlarda voyaga yetgan organizmda tana mutanosibligi yuzaga kelgach, faqat shu organizmning o’lgan hujayralarining o’rnini qoplash uchungina hujayralarning bo’linishi sodir bo’lib turadi. Hujayralarning ko’payishi bitta hujayradan ikkita hujayraning shunchaki hosil bo’lishigina emas, balki ona hujayradagi axborot bilan aynan bir xil axborotga ega bo’lgan ikkita hujayraning hosil bo’lishidir. Shuning uchun, hujayraning ikkilanishi jarayonini hujayrada bo’ladigan axborotni aniq ikkilanishi va qiz hujayralarga bir xil tarqalishi usuli deb bilmoq kerak. Ma’lumki, DNK boshqaruv markazi hisoblanganligi uchun hujayra bo’linishida yadrodagi o’zgarishlarga e’tiborni qaratmoq darkor. Barcha eukariot hujayralarda ko’payish jarayoni umuman olganda o’xshash, ammo ba’zi modifikatsiyalar ham uchrashi mumkin. Prokariot hujayralar murakkab maxsus tuzilmalar hosil qilmay, to’g’ri -binar yo’li bilan bo’linadi. Bunda yangi ikki DNK molekulasi qiz hujayralarga to’g’ri taqsimlanadi.

Odatda, hujayra bo’linishidan avval xromosomalar ikkilanadi va DNK sintezlanadi. Bu barcha prokariot va eukariot hujayralar uchun umumiydir. Hujayralarning bo’linishi umumiy reproduksiya (qayta ishlab chiqarish)ning bir qismidir. Hujayra elementar biologik sistema sifatida bo’linish yo’li bilan o’zining uzluksiz hayotini davom ettiradi. Bir hujayrali organizmlar bo’linishida ikkita organizm hosil bo’ladi, ya’ni bo’linish bu turning individi sonining ortishi uchun xizmat qiladi. Umuman olganda, hujayraning ikkilanishi siklik jarayon hisoblanadi, chunki bir ikkilanishning mahsuli bo’lgan qiz hujayralar yana bo’linadi. Hujayraning bir bo’linishdan ikkinchi bo’linishga qadarli hayotini hujayra sikli deyiladi. Bu turli hujayralar uchun har xil bo’ladi. Masalan, bakterial hujayralar uchun u 20-30 min, tufelka infuzoriyasi uchun 12-14 soat, karnaycha infuzoriyasi uchun 2-3 sutka, amyoba uchun 5 sutkani tashkil qiladi. Hujayra siklining davomiyligi harorat va atrof muhit sharoitlariga bog’liq. Hujayra sikli ikkita asosiy bosqichlarga bo’linadi: 1) yadro materialining to’g’ri taqsimlanishini ta’minlovchi mitoz; 2) mitozga tayyorgarlik sodir bo’ladigan ikki bo’linish oralig’i-interfaza. Ko’p hujayrali organizmlar hujayralarining ko’payishi har xil. Hayvon organizmi hujayralari ertaki embriogenezda tez-tez bo’linsa, katta yoshda bu qobiliyatni yo’qotadi. Yumaloq chuvalchanglarda hujayralarning bo’linishi embrional taraqqiyot tugagandan so’ng to’xtaydi. Yuksak umurtqalilarda turli to’qima va organ hujayralarining bo’linish qobiliyati har xil. Bularda bo’linish qobiliyatini to’liq yo’qotgan hujayralar bo’ladi (nerv). Organizmda doimo yangilanib turadigan to’qima hujayralari (epiteliy, biriktiruvchi to’qima) ham bor. Epiteliyning bazal qatlami hujayralari, ingichka ichak kriptalarining (shilimshiq qobiqning botib kirishidan hosil bo’lgan naychalar) hujayralari, ko’mik va taloq hujayralari doimo ko’payib turadi va o’lgan hujayralar o’rnini to’ldiradi. Katta organizmlarda o’sish to’xtagan bo’lsa ham hujayralarning bo’linishi davom etadi. Bu bilan fiziologik regeneratsiya amalga oshadi.

Mitoz O’simlik, hayvon va sodda hayvonlar uchun umumiy bo’linish usuli mitoz dir. Bu jarayonning biologik ma’nosi shuki, bunda ikkita qiz hujayralar hosil bo’lib, ular bir xil sondagi xromosomalar va ularda bo’lgan DNK ga ega. Mitozga tayyorgarlik . Ko’payayotgan hujayralar hayotida bo’linish oralig’idagi davr- interfaza va aynan mitoz farqlanadi. Interfazada hujayra o’sadi, ishlaydi va mitozga tayyorlanadi. Hujayralarning bo’linishga tayyorlanishida qator jarayonlar amalga oshadi: 1. Sitoplazmaning hamma makromolekulali komponentlarining ikkilanishini ta’minlovchi hujayraning o’sishi; 2. Xromosomalarning reduplikatsiyasi; 3. Mitotik markazlarning ikkilanishi; 4. Mitotik apparat oqsillarining sintezi; 5. Energiya zahirasining to’planishi. Hujayraning o’sishida bir vaqtning o’zida yadro va sitoplazmaning massasi ortadi. Bunda yadroning sitoplazmaga nisbati hamma tip hujayralar uchun nisbatan o’zgarmas bo’lib qoladi. Otalangan tuxumning maydalanishida o’sish fazasi bo’lmaydi. Bo’linish juda tez bo’ladi va borgan sari mayda hujayralar hosil bo’ladi. Somatik hujayralar esa bo’linishdan so’ng, avvalgi kattaligiga o’sib yetadi, keyin mitozga kirishadi. Mitoz vaqtida sintetik protsesslar vaqtincha to’xtab turadi. Bunda i-RNK ning hosil bo’lishi va sitoplazmaga o’tishi to’xtaydi. Mitoz hujayraning hamma qismini o’z ichiga olsa ham, ko’proq yadroning tabiati (xromosomalarning hosil bo’lishi) va mitotik apparatni hosil qilayotgan hujayra markazining (sentriola) funksiyasi qiziqtiradi. Hujayralarning mitotik bo’linishi quyidagi 4 ta bosqichga ajratiladi: profaza, metafaza, anafaza va telofaza (ilova,39). Profaza. Bo’linishning boshlanishi, hujayraning qanday shaklli bo’lishidan qat’iy nazar uning qutblanishi bilan xarakterlanadi. Qutblanish sentriolalarning

qarama-qarshi tomonga tarqalishi va ular orasida vereteno (duk) ning hosil bo’lishi bilan amalga oshadi. Qutblarning mavjudligi bo’linayotgan hujayra ekvatori tekisligini (yuzasini) belgilaydi. Sentriolalar va vereteno iplarini mitotik apparat deb ataladi. Sentriolalarning tarqalishi ertaki profazada boshlanadi, mitotik apparatning to’liq shakllanishi esa profazaning oxirida tugaydi. Oxirgi ma’lumotlarga qaraganda, sentriola ham hujayraning avtoreproduksiyalovchisistemasigaqararekan.Hujayrabo’linishi boshlanguncha sentriolalar ikkilangan, ya’ni soni ikki marta ortgan bo’lar ekan (ilova,39). Ajratib olingan mitotik apparatni tahlil qilishning ko’rsatishicha, uning 90 protsenti oqsillardan, qisman RNK, polisaxarid va lipidlardan iborat ekan. Mitotik apparatning oqsillari mitoz boshlanguncha ham sitoplazmada bo’ladi. Mitotik apparatning iplari sitoplazmaning boshqa qismiga nisbatan zichlanganroqdir. Shunday qilib, profaza davrida sitoplazmada ikkilangan sentriolalar qutblarga tarqalar ekan, mitotik apparatning avval sintezlangan oqsillari esa veretenoni hosil qilar ekan. Bu fazada yadro biroz bo’rtadi, xromosomalarning spirallanishi natijasida xromatin iplari yo’g’onroq bo’lib qoladi. Keyinroq, spirallanishning davom etishi natijasida xromosomalar yo’g’onlashadi va alohida iplar shaklida ko’rinadi. Bu vaqtda xromosomalarning qo’shaloq ekanligi bilinadi. Shu bilan birga yadrocha erib ketadi. Ko’p hollarda, yadrochaning RNK si yo’qolib ketmay xromosoma bilan bog’liq bo’ladi. Profazaning oxirgi bosqichi yadro qobig’ining yemirilishi bo’ladi. Ultrabinafsha nurlar ta’siri ostida profazaning boshlanishini orqaga qaytarish, ya’ni interfazaga qaytarish mumkin ekan. Ammo, profazaning o’rtasidan qaytarish mumkin emas-baribir hujayra bo’linadi. Metafaza. Yadro qobig’i erib ketgandan keyin xromosomalar sitoplazmada tartibsiz holda joylashadi. Metafazada xromosomalar kaltalashadi va ekvatorga ko’chib ekvator plastinkasini hosil qiladi. Xromosomalarning bu harakati metakinez deb ataladi. Kalta tortgan xromosomalarda markaziy tortma (peretyajka) sentromera yoki kinetoxor aniq ko’rinadi. Ko’p kuzatishlarning ko’rsatishicha metakinezda asosiy

rolni kinetoxor o’ynaydi. Bu vaqtda mitotik apparat to’lig’icha tashkil topgan bo’ladi. Ularning iplari orasida kinetoxorlarga birikkan, bir qutbdan ikkinchi qutbga tortilgan iplarni ko’rish mumkin. Elektron mikroskopning ko’rsatishicha, vereteno iplari diametri 150-200 Å keladigan naychalar tutamidan iborat ekan. Ular hamma vaqt kinetoxor bilan bog’liq bo’ladi (ilova,33 ga qarang). Xromosomalar ikki qutbning o’rtasida joylashadi Kinetoxorlari buzilganda xromosomalar harakat qila olmaydilar. Metafazada xromosomalarning joylanishi veretenoning faoliyatidan kelib chiqadi. Xromosomalar birlamchi tortma qismida qayrilgan bo’ladi, kinetoxorlar aniq ekvator tekisligiga joylashadi (ilova,39,b). Agarda metafazada kolxisin ta’sir ettirilsa, vereteno yemiriladi, xromosomalar qutblarga tarqala olmaydi, hujayra bo’lina olmay, tetraploid bo’lib qoladi. Metafazada xromosomalar yaxshi ko’ringani uchun ularni sanash oson bo’ladi. Anafaza . Bu fazada xromosomalar ekvator tekisligidan qutblarga tomon harakat qiladi. Ularning harakati sekin bo’lib, 1 minutda 1mk masofani o’taydi. Xromosomalarning harakati vereteno iplarining qisqarishi bilan bog’liq bo’libgina qolmay, bu vaqtda hujayraning o’zi ham cho’zilgan bo’ladi, bu qutblar orasidagi masofani orttiradi va u bilan xromosomalarning tarqalishiga imkon beradi (ilova,39,c). Shunday qilib, bu fazada kinetoxorlar bilan birikkan qiz xromosomalar ajralishadi va qutblarga harakat qiladi. Shuning uchun avval ikkilangan xromosomalar 2 ga teng taqsimlanadi. Telofaza. Bu fazada tarqalgan xromosomalar qutblarda g’uj bo’lib to’planadi va xromosomalar atrofida alohida pufakchalar hosil bo’ladi, ular birbiri bilan qo’shilib, yadroning ichki membranasini hosil qiladi. Tashqi yadro membranasi endoplazmatik to’rning sisternlaridagi pufakchalardan tiklanadi. Yadroning tiklanishi xromosomalarning despiriallanishi va yadrochaning hosil bo’lishi bilan tugaydi (ilova,39,d).

Sitokinez. Anafazaning oxiri yoki telofazaning boshida sitoplazmaning ajralishi- sitokinez yuz beradi. Hayvon hujayralarida ekvatorda egatcha hosil bo’lib, u chuqurlashadi. Bu sitoplazmaning tashqi qobig’ining qisqarishidan hosil bo’ladi. O’simlik hujayralarida ekvator tekisligida, elektron mikroskopning ko’rsatishicha pufakchalar bo’ladi. Ular bir-birlari bilan qo’shilib har ikkali hujayraning membranasini hosil qiladi (21 rasmga qarang). So’ng, bu membranada sellyulozali qobiq hosil bo’ladi. Har ikkala hosil bo’lgan hujayraning birikkan joyida kichkinagina tanacha– fragmoplast shakllanadi. U vereteno iplarining qoldig’idir. Mitotik sikl Mitozning mohiyati qiz hujayralarga DNKning to’g’ri taqsimlanishidir. Shuning uchun, asosiy e’tibor DNK va xromosoma ikkilanishining vaqti va mexanizmiga qaratiladi. Govard va Pelklar (1953) nishonli atomlar yordamida birinchi bo’lib, DNK sintezini interfazaning o’rtasida bo’lishini va olti soat davom etishini aniqladilar. Nishonli timinni DNK reduplikatsiyasini o’rganishga qo’llash mitotik yoki hujayraning bo’linishi sikllarini aniq o’rganishga imkon beradi. Somatik hujayralarda DNK ikkilanishi bo’linish boshlanguncha tugaydi va hujayra mitozga xromosomalar reduplikatsiyasi tugagandan biroz vaqt o’tgandan keyin kirishadi. Interfazani uch davrga bo’lish mumkin: 1. Bo’linish tugagandan keyingi – postmitotik davr -G1; 2. DNK sintezi davri – S 3. Premitotik yoki postsintetik davr- G2. Bu davrdan keyin hujayra mitozga kiradi. Butun siklni aylana shaklida ifodalasak, bunda mitozdan mitozgacha bo’lgan davrlarni yoylarda vaqtga proporsional qilib ko’rsatish mumkin (55 rasm)

55-rasm. Mitotik sikl. M-mitoz, G 1 -mitozdan keyingi davr, S-sintetik davr, G 2 -sintezdan keyingi postsintetik davr. Avtosintetik va geterosintetik interfazalar Katta organizm to’qimalari hujayralarining har qanday populyatsiyalarida deyarli doimo, ko’payayotgan hujayralar bilan birga bo’linishdan to’xtab differensiallangan holatga o’tgan hujayralar ham uchraydi. Interfazaning bu ikki holatini avtosintetik va geterosintetik interfazalar deb nomlanadi. Odatda bo’linayotgan hujayralar qancha ko’p bo’lsa, geterosintetik hujayralar miqdori

shuncha kam bo’ladi. Barcha ko’payayotgan hujayralar miqdori- proliferativ pul - avtoradiografiya metodi orqali aniqlanadi. Hujayralar sikldan mitotik bo’linishdan keyin yoki mitoz boshlanishdan avval chiqadilar. Ko’pchilik to’qimalarning geterosintetik interfaza holdagi hujayralari hujayra sikliga qaytishi mumkin (56 rasm). 56-rasm. Hujayraning hayot siklidagi geterosintetik va avtosintetik interfazalarining o’zaro munosabati (Bloch, Cadman, 1955). Mitozning xillari Hujayraning bo’linishi olib keladigan natija va hosil bo’lgan hujayralarning keyingi taqdiriga qarab mitozning 3 xili farq qilinadi: 1) to’g’ri (stvolovoy), 2) asimmetrik va 3) o’zgartuvchi.

To’g’ri mitozdan so’ng ikkita bir xil hujayralar hosil bo’ladi va ular keyinchalik bo’linib deyarli bir xil hujayralarni hosil qiladi. Asimmetrik mitozda har xil kattalikka ega bo’lgan ikkita hujayra hosil bo’ladi. Ularning biri normal bo’linish qobiliyatiga ega, ikkinchisi esa yoki faqat bo’lina olmaydi, yoki bir necha avloddan so’ng bo’linishdan to’xtovchi hujayralar hosil qiladi. Asimmetrik mitozni har xil kattalikdagi hujayralar hosil qiladigan tuxumning spiral maydalanishida kuzatish osonroq. Bunda yirik makromerlar va mayda mikromerlar hosil bo’ladi. Bunday mitozni dastlab differensiyallanuvchi mitoz deb nomlangan. O’zgartuvchi mitozda hosil bo’layotgan ikkala hujayra keyinchalik qaytmas o’zgarishga uchraydi. Masalan, teri epiteliysida bazal membranadan siljiyotgan hujayralar sitoplazmada shox moddasini yig’adi va bo’linish qobiliyatini yo’qotadi. Bunday mitozlarning kelib chiqish mexanizmi noaniq. Hayvon va o’simlik hujayralarining bayon qilingan mitotik bo’linishi xillaridan tashqari plevromitoz va ortomitoz xillari ham farqlanadi. Mitozning ancha soddaroq xili plevromitozdir . Buning yopiq plevromitoz xilida (yadro qobig’i erimay xromosomalarning tarqalishi yuz beradi) mikronaychalar hosil qiluvchi markazlar (SOMT) sifatida sentriolalar emas, balki yadro membranasining ichki yuzasida joylashgan boshqa strukturalar qatnashadi. Bular aniq morfologiyaga ega bo’lmagan sentriolyar plastinkalardir. Ulardan mikronaychalar boshlanadi. Ular ikkita bo’lib, bir-biridan ajrab ketadi va yadro membranasi bilan aloqasi uziladi, natijada xromosomalar bilan aloqador ikkita yarim duk ipi (poluvereteno) hosil bo’ladi. Mitotik apparat hosil bo’lishi va xromosomalarning tarqalishi yadro qobig’i ostida amalga oshadi. Bunday mitoz ko’proq sodda hayvonlarda, zamburug’larda uchraydi. Yarim yopiq plevromitozda shakllangan mitotik apparatning qutblarida yadro qobig’i erib ketadi. Ortomitozda SOMT sitoplazmada joylashadi va yarim duk emas, balki ikki qutbli bo’linish duki hosil bo’ladi. Ortomitozning ochiq (odatdagi mitoz), yarim ochiq va yopiq xillari mavjud. Yarim ochiq ortomitozda sitoplazmadagi SOMT

dan bisimmetrik bo’linish duki hosil bo’ladi, uning qutblaridan boshqa joyda yadro membranasi saqlanib qoladi. Bu mitoz yashil suvo’tlarida, gregarinalarda, qizil suv o’tlarida uchraydi. To’liq ortomitozda yadro qobig’i to’liq saqlanadi, uning ostida haqiqiy bo’linish duki shakllanadi. Mikronaychalar kariolimfa (karioplazma) da yadro ichi SOMT dan hosil bo’ladi va plevromitozdan farq qilib yadro qobig’i bilan bog’liq bo’lmaydi. Bu mitoz infuzoriyalarning mikronukleusi uchun xarakterlidir (ilova,40). Bayon qilingan bu ikki mitoz, asosan, bo’linish duki strukturalarining kelib chiqishiga asoslangan. Mitotik faollikning boshqarilishi Hujayralarning mitotik va interfaza bo’linish holatlarini o’rganish doimo yangilanib turadigan to’qimalar hujayralarida umumiy qonuniyat borligini aniqlashga olib keldi. Bu qonuniyatga ko’ra ko’payish yo’li bilan hosil bo’layotgan hujayralar soni o’layotgan hujayralar soniga teng bo’ladi. Aftidan, to’qimani tashkil qilgan hujayralar populyatsiyasi o’z-o’zini boshqaruvchi sistema bo’lsa kerak. Mitoz sohasida yirik mutaxassis bo’lgan D.Meziya har bir normal hujayra bo’linish qobiliyatiga ega, ammo ko’p hollarda tormozlangan yoki to’silgan (blokirovana) bo’ladi, deb hisoblaydi. Uning tasavvuricha, hujayralarning mitotik faolligining boshqarilishi tormozlash yoki tormozni olish prinsipi bo’yicha amalga oshiriladi. Albatta, tormozlash har xil darajada, hattoki qaytmas darajagacha bo’lishi mumkin. Bu tasavvur organizmda hujayralarning faolligini boshqarilishi bilan mos keladi. Mitotik faollik yoki vaqt birligi ichida bo’linayotgan hujayralarning nisbiy miqdori turli darajada bo’ladi. Turli organlar hujayralarida mitozning sutkali ritmlari aniqlangan. Eng ko’p miqdor mitoz tinchlik davriga, organizmning yoki organning kuchli funksiyasiga past mitotik faollik to’g’ri keladi. Ko’p hollarda bu hujayraning mitotik faolligi gormonlarning ta’siri natijasida yuzaga keladi. Masalan, qo’zg’olish davrida mitozning kam bo’lishiga

sabab, bu hollarda ko’p miqdorda ishlab chiqariluvchi adrenalin ta’siridir. Bo’linayotgan hujayralarning soni o’zgarishi mitoz fazalari o’zgarishi hisobiga emas, balki interfazaning turli davrlari o’zgarishiga bog’liq. Masalan, mitozdan avvalgi-G2 va keyingi-G1 davrlar, ayniqsa turli ta’sirlarga sezuvchan bo’ladi. Hujayralarning bu davrlarda ushlanib qolishi interfazaning cho’zilishiga va bo’linayotgan hujayralarning umumiy sonini kamayishiga olib keladi. Bularning hammasi mitotik faollikka qandaydir umumiy boshqaruvchi mexanizm ta’sir qiladi, degan xulosaga olib keladi.

ADABIYOTLAR 1. Атабекова А.И., Устинова Е.И. Цитология растений. Изд-во “Колос”, М., 1987 2. Заварзин, А.А., Харазова. А.Д. Основы общей цитологии. Л., Изд-во Ленингр.ун-та, 1982 3. Свенсон К., Уэбстер П. Клетка. М., Мир, 1980. 4. Ченцов. Ю.С.Общая цитология. М., Изд-во Моск. ун-та, 1984. Qo’shimcha 5. Badalxodjaev I. Sitologiya fanidan ma’ruza matnlari. And., 2013. 6. Badalxodjaev I. Sitologiya fanidan o’quv – uslubiy majmua. And., 2013. 7. Бергельсон Л.Д. Биологические мембраны. М., Наука, 1975. 8. Билич Г.Л. Биология,цитология,гистология,анатомия человека. Изд-во Союз Санкт-Петербург, 2011. 9. Босток К.Самрен Э. Хромосомы эукариотической клетки. М., Мир, 1981. 10. Бойқобилов Т.В., Икромов Т.Х. Цитология.Т., “Ўқитувчи”,1980. 11. Вермель Е.М. История учения о клетке. М., Наука, 1981. Епифанова О.И., Терских В.В., Захаров А.Ф. Радиоавтография. М.,

Похожие

Hujayraning bo’linishi. Mitoz, amitoz, meyoz bo’linish

Amitoz. Meyoz

Irsiyat va o‘zgaruvchanlikning sitologik ham biokimyoviy asoslari

Sitologiyа

Hujayra o’limining sabablari. Nekroz