Олий асаб фаолияти физиологияси - Биология - Рефераты

Олий асаб фаолияти физиологияси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

83 KB

Олий асаб фаолияти физиологияси  Шартсиз рефлекслар ва инстинклар.  Шартли рефлекслар нинг хосил бўлиш механизми ва уларнинг таснифи.  Шартли рефлекснинг тормозланиши.  Мия пўст-лоғида таъсиротларнинг тахлили ва синтези.  Олий асаб фаолияти турлари.  Хиссиётнинг турлари ва биологик ахамияти.  Хиссиётлар назарияси.  Одамнинг максадга етишга қаратилган фаолиятлари механизми.  Хиссий зўриқиш.  Хотира.  Диққат.  Уйқу ва туш кўриш.  Гипноз.  Адаптация асослари.

Шартсиз рефлекс ва инстинктлар Шартсиз рефлекс туғма бўлиб, рецептор соҳасида адекват таъсирланганда қонуний равишда маълум рефлектор ёй бўйлаб ривожланадиган реакция хисобланади. Бу рефлекслар ҳар хил соматик, висцерал ва вегетатив жараёнларни бирлаштириб организмнинг ички муҳитини доимийлигини сақланишини ва уни ташқи муҳит билан ўзаро боғланишларини таъминлайди. Умуртқали ҳайвонлар бош миясининг катта яримшарлар пўстлоғи олиб ташлангач шартсиз рефлексларнинг аксариси сақланиб қолади. Бундан англашиладики, шартсиз рефлекслар МАТ нинг қуйи бўлимлари - орқа мия, узунчоқ мия, ўрта мия ва оралиқ мия иштирокида, шунингдек катта яримшарлар пўстлоғи остидаги ядролар иштирокида юзага чиқади. Организмнинг ҳаётида, унинг муҳит ўзгаришларида мослашувида содда шартсиз рефлекслар билан бир қаторда инстинктларнинг (И.П.Павлов буларни мураккаб шартсиз рефлекслар) ҳам аҳамияти катта. Инстинктлар мақсадга эришишга қаратилган хатти-ҳаракатларнинг туғма тури бўлиб, улар онтогенетик ривожланиш жараёнида руёбга чиқади ва турнинг ҳар бир номоёндасида тегишли рағбат ёки шароит юзага келганда ўзгармас холда кузатилади. Инстинктнинг асосини ва унинг биринчи босқичини организмнинг ички биологик эҳтиёжи ташкил қилади. Бу эхтиёж, масалан очлик, жинсий қўзғалиш, қўрқиш ва хака-золар маълум интилишни шакллайди ва унга етиш учун организм бир неча стереотип хати-ҳаракатларни бажаради. Инстинктли фаолиятни юзага чиқишда лимбик тизим ва ички секреция безлари муҳим роль ўйнайди. Айни бир вақтда, бу фаолият ташқи муҳит ўзгаришларига ҳам боғлиқ. Масалан, қушларда ин қуриш, бола очиш инстинкти пайдо бўлиши учун кунлар узайиб, ҳаво исиши керак. Одамнинг одоб – аҳлоқи асосан жамиятнинг ижтимоий қонунларига боғлиқ бўлади. Шу туфайли, одамнинг инстинктлари ўзгар-ган ва онг назоратига бўйсинади.

Шартли рефлекслар нинг хосил бўлиш механизми ва уларнинг таснифи Одам ва ҳайвонлар эвалюциясида хаётнинг ўзгарувчан шароитларига тўла мослашишининг мурак-каб ва нозик шакли – шартли рефлекслар пайдо бўлган. Шартли рефлекслар туғма бўлмайди, улар индивидуал хаёт жараёнида шартсиз рефлекслар асосида ҳосил бўладилар. Агар шартсиз рефлекс масалан, сўлак ажралиши рефлекси бошқа ёт таъсирот билан кўп марта такрорланса, масалан, товуш кейинчалик ана шу ёт таъсирот сўлак ажратиш хусусиятига эга бўлиб қолади. Аввал бу фаолиятга алоқаси бўлмаган рецепторларни таъсирлаш йўли билан махсус ҳосил қилинган янги реакция шартли рефлекс деб аталади. Шартли рефлекслар сабабли, хатти- ҳаракатларда, ўзгарувчан шароитларга мутоносиблик ва эгилувчанлик пайдо бўлади. Барча шартли рефлексларнинг юзага чи қ ишида М А Т нинг юқори босқичлари иштирок қилиши лозим. Шартли рефлекснинг шартсиз рефлекс асосида маълум қонун қоидаларга риоя қилган тақдирдагина пайдо қилиш мумкин: 1 ) ш артли рефлекс ҳосил қилиш учун шартли сигнал шартсиз таъсирот билан боғланган холда такроран қўлланилиши лозим ; 2 ) ш артли сигнал шартсиз таъсиротлардан сал олдин берилиши шарт ; 3 ) ш артли сигнал шартсиз таъсиротга нисбатан кучсизроқ бўлиши керак ; 4 ) ш артли рефлекс ҳосил қилиши учун М А Т фаол иштирок қилиши керак ; 5 ) ш артли рефлекс ҳосил қилиш жараёнида бош мия пўстлоғи ёт нарсалардан мўтлоқо холис бўлиши керак. Шартсиз ва шартли рефлекслар яхлит организм фаолияттининг энг мураккаб формаси - ташқи муҳитда юриш-туриши, яъни феъл-атворининг негизини ташкил этади. Шартли рефлекслар - организмнинг ташқи муҳитга мосланишининг юксак шаклидир. Шартли рефлекснинг тормозланиши. Ташқи томозланиш Шартсиз рефлексдан шартли рефлекс ўзининг нозиклиги ва ўзгарувчанлиги билан фарқ қилади. Турли хилдаги бегона таъсиротлар шартли рефлекснинг сусайишига ва тормозланишига олиб келади. Масалан,

агарда шартли овкатланиш рефлекснинг пайдо қилишдан олдин қандайдир ёт таъсирот пайдо бўлса, шартли рефлекс вужудга келмайди, яъни у тормозланади. Чегарадан ташқари тормозланиш Агар шартли рефлексни вужудга келтирадиган шартли сигнал хаддан ташқари кучли бўлса ҳам шартли рефлекс пайдо бўлмайди. Бундай тормозланиш И.П. Павловнинг фикрича асаб ҳ ужайраларининг хаддан ташқари кучли таъсиротларни шикастлашидан сақлаб қолади. Шунинг учун бундай тормозланишни чегарадан ташқари тормозланиш деб аталади. Ташқи ва чегарадан ташқари тормозланишлар асаб тизимининг ту ғ ма ҳоссаларига боғлиқлиги сабабли И.П. Павлов уларни шартсиз тормозланиш деб атаган. Шартли тормозланиш И.П.Павлов шартли тормозланишни тўрт турга: 1) сўниш тормозланишга, 2) фарқлаш тормозланишга, 3) шартли тормозга ва кечикиш тормозланишга бўлган. Сўнувчи тормозланиш Шартли рефлекс узоқ вақт давомида сақланиб туриши учун, уни ахён- ахёнда шартсиз таъсирловчи билан мустахкамлаб туриш лозим. Шартли сигналларнинг ўзи бир неча бор қўлланиладиган бўлса, илгари ҳосил қилинган мустахкам шартли рефлекс аста – секин сўна бошлайди ва ниҳоят бўтунлай йўқолиб кетади. Шундан сўнг шартли сигнал бир неча кунгача қўлланилмаса, сўнган шартли рефлекс аста-секин яна қайта тикланиши мумин. Шартли рефлекснинг сўнишини биологик аҳамияти катта. Мустахкамланган шартли рефлекс мослашиши учун ўз аҳамиятини йўқотади. Демак, организм ўзига керак бўлмай қолган шартли рефлексдан кутилади. Фарқловчи тормозланиш Ҳосил қилинган шартли рефлексни миқдори уни шартли сигналига яқин бўлган таъсирловчи ёрдамида ҳам вужудга келтириш мумкин. Мисол учун, итда 1000 Гц ли тонга сўлак ажратиш шартли рефлекси ҳосил қилинган.

Аммо, бу рефлексни частотаси 800-900 Гц дан 1100-1200 Гц гача бўлган тонлар ҳосил қилади. Бундай ходисага шартли рефлекснинг генерализацияси, яъни тарқалиб кетиши деб аталди. Аммо, шартли рефлексни аниқ ихтисослаштириш мумкин. Бунда шартли рефлекс фақат 1000 Гц ли тонга сақланиб қолади ва унга яқин бўлган тонларга жавоб реакцияси кузатилмайди. Шартли тормоз Агар шартли сигналга яна бир таъсирловчи қўшимча қилинса ва шу икки қисмдан иборат таъсирни шартсиз таъсирот билан мустахкамланмаса, мия пўстлоғида шартли тормозланиш ривожланади. Энди қўшимчаси бўлган шартли сигнал шартли рефлексни юзага чиқармайди. Шартли сигналнинг бир ўзи эса аввалгидек мусбат натижа беради. Масалан, итда метрономга сўлак ажратиш шартли рефлексни вужудга келтирган. Кейинги тажрибада эса метроном товуши одатдагидек шартсиз таъсирот, масалан овқат билан мустахкамланган. Метрономга қўшимча равишда қўнғироқ чалинганда шартсиз таъсирот берилмаган. Аввалига бу мураккаб шартли сигнал сўлак ажралишини пайдо қилади, аммо борган сари унга берилган жавоб камайиб кетаверади ва ниҳоят бўтунлай йўқолади. Шартли сигналга қўшимча бўлиб, шундай натижага олиб кел увчи қўшимча таъсирловчини шартли тормоз деб аташган. Келтирилган мисолда қўнғироқ товуши шартли тормоз вазифасини бажаради. Кечикиб тормозлани ш Сўлак йўли ташқарига чиқарилган итда қуйидаги тажриба қилинган: шартли сигнал сифатида қўнғироқ фойдаланилган. Тажрибанинг хусусияти шундан иборатки, шартли сигнал нисбатан узоқроқ давом қилади, яъни қўнғироқ 3 дақиқа давомида узлуксиз чалингандан сўнг, шартсиз таъсирот, яъни овқат берилади. Шартли рефлекс пайдо бўла бошлаганда шартли сигналлар тугамасдан, қўнғироқ чалинишининг биринчи дақиқасидаёқ сўлак ажрала бошлайди. Аммо, тажрибалар шу тарзда давом қилинаверса, сўлак ажралиши борган сари кечикаверади ва шартли сигнал тугашига яқин, яъни

учинчи дақиқада сўлак ажралади. Демак, кечиккан шартли рефлекс пайдо бўлади. Шартли сигнал бошланиб, сўлак ажралгунга қадар ўтган вақт давомида шартли рефлекс фаол холатда тормозланиб туради. Масалан, тажрибаси бор мушук сичқонни пойлаб ини олдида ётади. Сичқонинг инидаги ҳаракатларини ва хидини сезади. Бу таъсирловчилар мушук учун шартли сигнал бўлиб қолган. Аммо унинг сўлак безлари сўлак ажратмайди. Мушук сичқонни ушлаши билан сўлак ажрала бошлайди. Мия пўстлоғида таъсиротларнинг тахлили ва синтези Мия пўстлоғининг фаолияти организмга ташқи муҳитдан доимий равишда тушиб турадиган таъсиротлар ва организмнинг ўзида ҳосил бўладиган таъсирловчилар пайдо қилган қўзғалиш ва тормозланиш жараёнларини тахлил килинишидан ва унинг асосида ўзигагина хос бўлган жавоб реакциаларининг режаларини синтез қилишдан иборат. Таъсиротлар тахлили организмга таъсир этувчи турли хилдаги сигналларни ажратиш ва уларнинг аҳамиятини баҳолашдан иборат. Юқорида бундай тахлилнинг рецептор аппаратида бошланиши эслатиб ўтилган эди. Олий тахлилни мия пўстолоғи бажаради. МАТ нинг қуйи поғоналарида, масалан, орқа мияда рецепторлардан келган қўзғалиш доимо муайян эфферент йўлларга ўтказилади, бундай рефлектор ёйларда уланиш доимо муайян бўлади. Олий асаб фаолияти турлари И.П.Павлов асаб жараёнларини ҳаркатчанлигига ва уларнинг мувозанат даражасига қараб, итлар олий асаб фаолиятини 4 турга бўлади: 1) кучли, мувозанатлашмаган тур; 2) кучли, мувозанатлашган, ҳаракатчан тур; 3) кучли, мувозанатланган, камҳаракат тур; 4) кучсиз тур. Биринчи турдаги ҳайвонларда қўзғалиш ва тормозланиш жараёнлари кучли бўлиб, қўзғалиш жараёни кучли бўлади. Бундай итларда шартли рефлекслар тез ва осон пайдо бўлади, айни вақтда фарқлаш тормозланишни ёки ички тормозланишни бошқа турини ҳосил қилиш қийин бўлади. Қўзғалиш жараёни устун бўлганидан, у мия пўстлоғига кенг ёйилади.

Иккинчи турдаги, кучли мувозанатлашган ва ҳаракатчан турдаги ҳайвонларда шартли рефлекслар тез ҳосил бўлиб, мустахкамланади, ички тормозланишларнинг барча хилларини пайдо қилиш осон бўлади. Бундай итларда мусбат ва манфий индукциялар яққол ифодаланганидан қўзғалиш ва тормозланиш жараёнлари жуда кенг ёйилмайди. Пўстлоғдаги жараёнларнинг илдамлиги қўзғалишнинг тез тарқалишини, тормозланиш - нинг эса тез қўзғалиши билан алмашинишини таъминлайди. Учунчи турдаги ҳайвонларда мустахкам шартли рефлекслар ва мустахкам фарқлашлар вужудга келади. Бош мия пўстлоғида ривожланган жараён узоқ вақт сақланади, ёйилмайди секин сўнади. Шунинг учун қўзғалиш жараёнинг тормозланиш ва алмашиниши анча қийин бўлади. Тўртинчи турга мансуб ҳайвонларнинг пўстлоқ нейронларининг иш қобилияти чегараланган бўлади. Уларда ҳосил қилинган шартли рефлекслар турғун бўлмайди, салга ташқи тормозланишга учрайди. Уларнинг мия пўстлоғида қўзғалиш ва тормозланиш жараёнлари кучсиз бўлади. Холериклар қизиққон, сержахл, ҳар нарсага қизиқувчан, шошқалоқ, кўп ўйламай нетмай бир қарорга келадиган одамлар. Сангвиниклар вазмин, ўзини тўта биладиган, жуда ишчан одамлар. Улар серғайрат тиришқоқ, интизомли бўлиб, ўзгарувчан шароитга жуда тез мослашади. Флегматиклар хеч қачон шошмайдиган, уларнинг фикри мувозанатлан - ганлиги шундоққина кўзга ташланиб туради. Улар тиришқоқ ва серғайрат бўлганларидан мақсадларига етадилар. Меланхоликларнинг мақсадига эришуви қийин. Чунки, улар қийинчиликларни бўртириб юборадилар, ғайратсиз, иммилаган ва иродасиз бўлишади. Анализаторлар орқали бевосита қабул қилинган ахборотларни тахлил ва синтез қилиш, ташқи ва ички муҳитни бевосита тассавур қилиш, одам ва ҳайвон учунгина хос бўлган биринчи сигнал тизимини ташкил қилади. Бу тизимнинг шаклланиши учун нарсалар, ходисалар, одамларнинг аниқ сиймосини уларнинг номи билан боғлаш керак. Агар бирор одамни ёки нарсани болага кўрсатиб, унинг номи кўп марта такрорланиб айтилса, болада

ана шу сўзга реакция пайдо бўлади, кейин бола нарсаларнинг номини айтишга ўрганади, ўзи билиб олган сўзлардан фойда-лана бошлайди. Нутқнинг ривожланиши жуда мураккаб жараён. Гапириш учун нафас мушаклари, хиқилдоқ мушаклари, тил, ҳалқум ва лаблар уйғун холда харакат қилиши керак. Хиссиётнинг турлари ва биологик ахамияти. Хиссиётлар назарияси. Хиссиётлар ташқи ёки ички таъсиротлар натижасида шаклланган одам ва ҳайвонларнинг субьектив холати бўлиб, хазиллашиш ёки қанотланмаслик, норозиликни хис этишдан иборат бўлади. Хиссиётларнинг вужудга келиши МАТ нинг ихтисослшган тузилмалари фаоллашувига боғлиқ. Бу тузилмалардан айримларининг қўзғалиши ижобий хиссиётларни пайдо қилади ва организм уларни сақлаб қолиш, кучайтириш ва такрорлашга интилади. Бошқа хил тузилмаларнинг қўзғалиши манфий хиссиётларни ривожлантиради, организм буларни йўқотишга ёки салбийлаштиришга интилади. Хиссиётлар шахснинг хаётий тажриба ортиришининг асосини ташкил қилади. Хиссиётлар мусбат ва манфий мустахкамловчи вазифани бажариб, биологик жихатдан мақсадга мувофиқ хатти-ҳарактларни ривожланишини, ёки аксинча биологик томондан аҳамиятсиз реакцияларнинг йўқолишини таъминловчи, унинг мослашувчанлик имкониятларини кенгайтирувчи омил вазифасини бажаради, рухий фаолиятга таъсир қилувчи асосий механизмлардан бири хисобланади. Одамнинг хиссиётлари, одатда, ижтимоий асосга эга, улар маълум жа- миятнинг қонун-қоидалирга, урф-одати, аҳлоқига боғлиқ бўлади. Одамнинг олий хиссиётлари маънавий, эстетик ва заковатли эхтиёжлар асосида шаклланади. Одамнинг қайси бир эҳтиёжини олмайлик, у қоникмасликдан пайдо бўлади. Одам ўз мақсадига етмаса, эҳтиёжини қондира олмаса, қайси йўл билан бўлмасин олдида турган қийинчиликларни енгишга ҳаракат қилади. Одамнинг максадга етишга қаратилган фаолиятлари механизми. Одамнинг ўз эҳтиёжларини такроран қондиришга, ижобий хиссиётларни

бошдан кечиришга интилиш туғдиради. Пейпс фикрича, хиссиётнинг шаклланишида миянинг лимбик тузилмалари асосий роль ўйнайди. Гипокампда пайдо бўлган хиссиётни қўзғалиш мамиллияр тана-ларга тарқалади, кейин таламус орқали белбоғ пуштага ўтади ва ундан мия пўстлоғига етиб келади. Хис-хаяжоннинг қўзғалиши бу тузилмалар ўртасида узоқ вақт айланиб юриши мумкин. Баъзи хиссиётларнинг турғунлиги ана шу халқада қўзғалишнинг узоқ вақт узлуксиз ҳаракатда бўлиши билан тушунтирилади. Хиссиётлар одам кайфиятини ўзгартришдан ташқари, бир қатор ички аъзолар фаолиятига сезиларли таъсир кўрсатади: қонда адреналин миқдори кўпаяди, юрак фаолияти тезлашиб, қон босими кўтарилади, газлар, модда ва энергия алмашинуви тезлашади, скелет мусшаклар фаолияти ўзгаради. Оддий шароитда мушакллар бирин-кетин ишга тушса, ҳис-хаяжон пайдо бўлган вақтда ҳаммаси бирдан фаол ҳолатга ўтиши мумкин. Мушакларда чарчаш жараёни секинлашади. Бундан ташқари, таъсиротларга сезгирлик ортади. Демак, ҳис-хаяжонда вужудга келган қўзғалиш организмнинг фойдаланмаган имкониятларини юзага чиқаради ва мақсадга эришини енгиллаштиради. Бир томондан, эҳтиёжнинг пайдо бўлиши, иккинчи томондан бу эҳтиёжни қондириш учун зарур бўлган омил ва имкониятларнинг етишмовчилиги хиссий зўриқишга олиб келади. Мақсадга эришиш учун керак бўлган омилларни билим, кўникмалар, тажриба, энергия ва вақт ташкил қилади. Организмда булардан бири етарлича бўлмаса, зўриқиш ҳолати ривожлана бошлайди. Хиссий зўриқиш Мақсад ва эҳтиёжнинг аҳамияти қанчалик катта бўлса, омил етишмовчилиги қанчалик кўп бўлса, зўриқиш даражаси шунчалик кучли бўлади. Зўриқиш маълум даражага етганда хиссиётни уйғотади. Унинг 4 даражаси фарқланади: 1) организмннинг диққат эътибори ва иш қобилияти кучаяди, руҳий ва жисмоний имко-ниятларини ишга солади. Бундай ҳолат организмни чиниқтиради, иш қобилиятини кучайтиради, фойдали бўлади; 2)

эҳтиёжни қондириш, максадга эришиш учун биринчи даражадаги зўриқиш ҳолатида ишга солинган имкониятлар етарли бўлмаса, зўриқишнинг иккинчи даражаси ривожланади, манфий хиссиёт пайдо бўлади, одам норози бўлади, жахли чиқади. Аммо, у имкониятларини иложи борича ишга солиб, олдида турган масалани ечишга ҳаракат қилади; 3) агар қондирилиши зарур бўлган эхтиёжларни организм эга бўлганидан кўп миқдорда талаб килинса, организмнинг имкониятлари турган масалани ечиш учун етарли бўлмаса, зўриқишнинг учунчи даражаси ривожланади. Мақсадга етишга кўзи етмаган одам сиқилиб, эзилади. Зўриқишнинг бу даражасида организм аъзолари ва тизимларининг фаолияти кескин салбийлашиб кетади. Ақлий ва жисмоний имкониятлари камаяди, одам ҳеч бир ишга қўл ургиси келмайди, зарар етказувчи омилларга қаршилиги пасаяди. Бундай холатнинг узоқ давом қилиши организмга зиён келтириб, турли касаликларнинг ривожланишига олиб келади. Шунинг учун зўриқишнинг учунчм даражасини организмнинг ўзига хос ҳимоя реакцияси деса бўлади; 4) имкониятлари етарли эмаслигини билган организм мақсадга эришишдан воз кечишга мажбур бўлади. Аммо, максаднинг аҳамияти, унга етишиш зарурияти сақланиб қолса, организм мушкул ахволга тушади, энди зўриқиш тўртинчи даражага ўтади. Хотира Хотира тирик организмнинг муҳим хусусияти хисобланади. Хотира туфайли организм ташқи таъсуротларни қабул қилиб, олинган ахборотни ўзида сақлайди ва керак бўлганда уни қайта тиклайди, яъни эслайди. Хотира – М А Т нинг асосий вазифаларидан бири. ҳар лаҳзада организм ўз ўтмишидан келажакка қадам қўяди. Унинг хозирги ва келажакдаги хатти-ҳаракатлари бошидан кечирган тажрибасига кўп жиҳатдан боғлиқ бўлади. ҳаёт давомида ортирилган тажриба ва билимларни хотирада сақланишини М А Т да юзага чиқадиган тузилма – фаолий ўзгаришлар таъминлайди. Маълумотни эсда сақлаш вақтига қараб бевосита хотира, қисқа ва узоқ вақтли хотиралар фарқланади. Автобус ойнасидан кўриб кетилаётган нарсалар 400-500 миллис екунд давомида эсда туради. Бу жуда қисқа

муддатли бўлган бевос и та хотира. Аммо шу пайт нимадир ёки кимдир бизнинг эътиборимизни ўзига тортса, шу ахборот қисқа мудатли хотирага ўтказилади. Масалан, сиз кимдандир танишингизнинг телефон рақамини сўрадингиз, аммо ёзиб олишга қоғоз - қалам йўқ. Бу рақамни дилда такрорлаб, телефон апаратига етиб боргунча эсда сақлайсиз кейин унутиб юборасиз. ҳозир содир бўлган воқеаларни эслаш билан узоқ вақтдаги, яъни ўтмишдаги воқеаларни эслаш ўртасида жуда катта фарқ бор. Биринчиси жуда ҳам тез эсга келади, аммо ўтмишдаги воқеаларни эслаш жуда қийин, бунинг учун вақт талаб қилинади. Ахборотни узоқ вақтли хотирага ўтказиш жуда мураккаб ва машаққатли жараён. қисқа муддатли хотиранинг хажми жуда оз, атиги бир неча сақланиш бирлигини ташкил қилади. Диққат Одам ва ҳайвонларнинг айни пайтда аҳамиятга молик нарса ёки ходисага нисбатан билим олиш фаолиятига қаратиш диқат деб аталади. Иккинчи томондан диққат бир вақтнинг ўзида содир бўлаётган ходисаларни назорат қилиш имкониятини чегаралайди. Диққатни битта ходисага қаратган ҳолда қолганларини ҳам айни пайтда муҳим бўлган ахборотга қаратиш, бошқа каналлардан келаётган ахборот миқдорини камайтириш йўли билан эришиш мумкин. Уйқу Уйқу вақтида одам хушини йўқотади, М А Т нинг хусусан мия пўстлоғининг фаоллиги пасаяди, му шак лар тонуси ва сезгирлиги сусаяди. Ички аъзолар фаолияти ҳам секинлашади. Уйқунинг бир неча тури бор: 1) кеча кундузги даврий уйқулар. Бу уйқу оддий шароитдаги физалогик холат ; 2) гип н о т ик уйқу . Бу махсус шароитда гипнозчи томонидан ишонтириш йўли билан пайдо қилинади; 3) фаслга боғлиқ даврий уйқу; 4) наркотик уйқу. Буни махсус наркотик моддалар чақиради ва 5) паталогик уйқу. Бундай уйқу айрим хасталиклар туфайли пайдо бўлади. Осойишта кўзни юмиб ётган одамнинг (электроэнцефалограммаси) ЭЭГ си кичик амплитудали тўлқин ҳосил қилади. Одам ухлаши билан

тетаритм пайдо бўлади, тўл-қинлар частотаси 3-7 Гц дан ошмайди ЭЭГ да юқори частотали, кичик амплитудали тўлқинлар пайдо бўлади, мия пўстлоғининг электр фаоллиги десинхронизацияга учрайди. Секин ва тез уйқулар даврий бўлиб, 1,5 - 2 соатни тез, қолган 5,5 – 6 соатни секин уйқуда ўтказади. Секин уйқу пайтида вегетатив фаолият секинлашади. Бунда қорачиқлар тораяди, томирлар кенгаяди, тер ажралиши кўпайиб, кўз ёши ва сўлак ажралиши камаяди, юрак – томир, нафас, хазм, ажратув тизимлари фаолияти секинлашади. Скелет мушаклари тинч ва тонуси пасайган ҳолатда бўлса ҳам, бу даврда одам кўраётган тушида «иштирок» қилади, ички аъзолар тушдаги ҳаракат ва хиссиётларни таъминлаш учун керак бўлган даражада ўз фаолиятини тезлаштиради. Хозирги пайтда бедорликдан уйқу холатига ўтишини, уйғонишни мия пўстлоғи ва пўстлоқ ости тузилмалари, хусусан тўрсимон формация ўртасидаги ўзаро муносабатларнинг ўзгаришига боғлашади. Бу нейронларнинг бир гуруҳи Варолий кўпригининг ҳаворанг доғ ядросида жойлашган, бу нейронлар серотонинга бой. Туш куриш. Уйқуда маълум таъсирот ва образларни идрок қилиш холатлари учраб туради. Онгнинг ўзигагина хос бўлган бу холатни туш куриш дейилади. Туш кўриш уйқунинг тез даврида содир бўлиши, унинг пўстлоқ ҳужайралари фаолияти натижаси эканлигини билдиради. Бу фаолиятни доимо мавжуд бўлган кучсиз таъсиротлар кучайтиради.Улар турли туйғуларни юзага чиқаради, бу туйғулар кўрилаётганда тушга аралашиб кетади. Туш кўришнинг асоси аввал кечирган қўзғалишларни уйқу вақтида ўзига хос фаолликда бўлган пўстлоқ ҳужайраларида қайта тикланишдир. Маълумки, Кўрган–эшитганимиз пўстлоқ ҳужайраларида қайт қилинади, изсиз йўқолиб кетмайди, асаб тизимида из қолдиради. Уйқу вақтида бу из қўзғалишларнинг тормозланишидан чиқиши осонлашади, уларнинг кучи шунчалик кўпаядики. тушимизда бўлиб ўтган воқеаларни бевосита кўраётгандек бўламиз. Масалан кўр бўлиб туғилган бола тушида хеч қачон кўрув образлари кўрмайди. Эс-

хушини таниб олгандан кейин кўр бўлган боланинг тушида кўрув образлари намоён бўлади. Гипноз Бу уйқуга яқин ўзига хос бир холат. Гипноз холати одам ёки ҳайвонга бошқа одам томондан фаол таъсир қилиш йўли билан пайдо қилинади. И.П.Павловнинг фикрича, гипнотик холатнинг ривожланиши тормозланиш жараёнинг мия пўстлоғига ёйилиши натижасидир. Гипноз ва уйқу бир хил шароитда юзага чиқади. Уйқуга ўхшаб, гипнозни кучсиз ритмик равишда такрорланадиган таъсиротлар юзага чиқаради. Гипнозда 3 давр ажратилади; 1) мудраш даври; 2) юзаки уйқу даври; 3) сомнабулизм, чуқур уйқу даври. Гипнозга мойилик одамнинг ёши, жинсий, саломатлиги, чарчаганлиги, идроки ва бошқа шахсий хусусиятларга боғлиқ. Гипноз вақтида гипнозчи гипнотикнинг онгига таъсир ўтказади, унинг ҳоҳиши билан хисоблашмасдан, ўзи хохлаган нарсага ишонтиради. Гипноз вақтида одамнинг ОАФ кескин ўзгаради, уни сезгилари ўзгарганига, масалан оғриқ йўқолганига ишонтириш мумкин.

Похожие

Ички муҳит физиологияси

Нафас аъзолари физиологияси

Хужайра физиологияси ва

Қон айланиш тизими физиологияси

МИКРООРГАНИЗМЛАР МОРФОЛОГИЯСИ ВА ФИЗИОЛОГИЯСИ