Mitoxondriyalar - Биология - Рефераты

Mitoxondriyalar

Загружено в:

12.01.2023

Скачано:

0

Размер:

2603.037109375 KB

Mitoxondriyalar Mitoxondriyani birinchi bo’lib, 1850 yilda Kelliker hasharotlarning muskul hujayrasida topdi va sarkosoma deb atadi(bu atama hozirgi vaqtgacha muskul to’qimasi hujayrasi uchun qo’llaniladi). So’ng, 1890-yilda Altman mitoxondriyalarni fuksin bilan bo’yash metodini qo’llash orqali o’rganib, ularni bioblast lar deb atadi. Mixaelis mitoxondriyani yanus yashili bilan tirik holda bo’yash metodini qo’lladi va ularning oksidlanish jarayonida aloqasi borligini ko’rsatib berdi. 1894-yilda Benda sichqonning rivojlanayotgan urug’don hujayrasida mitoxondriyani kuzatdi va dastlab xondrosoma , keyinroq mitoxondriya deb atadi (grekcha mitos-ip, xondrion-donacha). 1938-yili Varburg oksidlanish reaksiyalari ATF sintezi bilan bog’liqligini ko’rsatdi. Bu organoid hozirgi vaqtda barcha eukariot, avtotrof va geterotrof organizmlar hujayralarida topilgan. O’simlik hujayralarida uni F.Meves birinchi bo’lib kuzatdi. Mitoxondriyalarning shakli yumaloq, ovalsimon, tayoqchasimon, ipsimon yoki kuchli tarmoqlangan tanachalar shaklida bo’ladi(29 rasm).

29-rasm.Bo’yalgan mitoxondriyalarning yorug’lik mikroskopida ko’rinishi. 1-spirogira hujayrasining tayoqchasimon va ipsimon mitoxondriyalari; 2diatom suv o’ti; 3-zamburug’ giflari; 4-nartisning spermatofiti; 5-miksomiset plazmodiysi; 6-infuzoriya; 7-meduza hujayrasi; 8-o’rgamchakning malpigiy nayi hujayrasi; 9-hasharot ichak epiteliysi hujayrasi; 10-baqaning ichak epiteliysi hujayrasi; 11-selyaxiy balig’ining hujayrasi; 12-sichqonning buyrak hujayrasi; 13-sichqonning miya hujayrasi; 14-odamning spinal gangliya hujayrasida mitoxondriyalarning shakllari. Ularning kattaligi ham shakli kabi har xil. Yumaloq mitoxondriyaning diametri 0,2-1 mkm, tayoqchasimonlarining uzunligi - 7 mkm gacha, ipsimonlariniki 15-20 mkm gacha bo’ladi. Mitoxondriyalarning soni ham turli hujayralarda turlicha. Masalan, ba’zi hasharotlarning yetilgan spermalarida 57 ta, jigar hujayrasida-2500 tagacha bo’lishi mumkin.

Mitoxondriyalarning soni hujayraning funksional faolligiga bog’liq. Uchadigan qushlarning ko’krak muskul hujayralarida, uchmaydigan qushlarning xuddi shunday hujayralaridagiga nisbatan ancha ko’p bo’ladi. Bitta hujayraning ontogenezining turli bosqichlarida mitoxondriyaning soni turlicha, masalan, yosh embrional hujayralarda, qariyotgan hujayralardagiga nisbatan ancha ko’p bo’ladi. Mitoxondriyalarning turli hujayralarda joylashishi ham har xil bo’ladi. Odatda, mitoxondriyalar sitoplazmaning ATF ga ehtiyoji kuchli bo’lgan qismida to’planadi. Skelet muskullarida miofibrillarga yaqin joyda joylashadi. Shunga o’xshash kiprikli, xivchinli hujayralarda mitoxondriyalar plazmalemma ostida, bevosita ularning asosida joylashadi. Ularning ishi uchun ATF zarur. Aksonda nerv impulsini o’tkazadigan sinapslar atrofida joylashadi. Ko’pchilik hujayralarda mitoxondriyalar, odatda, sitoplazmada bir xil tarqaladi, bu nerv, epiteliy hujayralarida va ko’pchilik sodda hayvonlarda shunday bo’ladi. Ammo, ayrim hujayralarda ular hujayraning faolroq qismida joylashadi. Masalan, sekretor hujayralarda ular sekret ishlab chiqaradigan qismida joylashadi. Ko’p hollarda, mitoxondriyalar yadro atrofida tarqalgan. Mitoxondriyalar endoplazmatik to’r bilan bevosita funksional aloqada bo’ladi. Elektron mikroskopik tekshirishlar achitqilarning hujayralarida 2-3 ta kuchli tarmoqlangan mitoxondriyalar bo’lishini ko’rsatdi. Xuddi shu kabi holat ko’ndalang chiziqli muskullarda ham kuzatiladi. Muskul tolasining tikkasiga kesmalarida, ko’p sonli yumaloq mitoxondriyalar miofibrillar orasida ko’rinadi. Ko’ndalang kesimida esa, muskul mitoxondriyalari o’rgimchaksimon shaklda bo’lib, ularning o’simtalari tarmoqlanib, boshqa qo’shni mitoxondriyalar o’simtalari bilan birlashib ketadi va mitoxondrial to’rni hosil qiladi. Ba’zi ma’lumotlarga qaraganda, har qanday hujayrada bitta mitoxondriya bo’lib, u kuchli tarmoqlanadi. Masalan, tripanosomada, evglenalarda, xlorellalarda bitta yirik mitoxondriya bo’ladi va u kuchli tarmoqlanadi. Bunday mitoxondriyalar sutemizuvchilarning to’qimalar kulturasida va ko’pchilik o’simlik hujayralarida ham topildi.

Hisoblarga ko’ra,odamning jigar hujayrasida 1000 ta mitoxondriya bo’ladi, u sitoplazma hajmining 20 % ini tashkil qiladi. Jigar hujayrasining barcha mitoxondriyalari yuzasining maydoni uning plazmatik membranasinikidan 4-5 marta ko’p. Ovotsitlarda mitoxondriyalar juda ko’p bo’ladi, ularning soni 300 mingta, gigantik amyoba Chaos chaosda 500 mingta bo’ladi. Yashil o’simliklarda hayvon hujayralarinikidan ancha kam bo’ladi, chunki ularning funksiyasini qisman xloroplastlar bajaradi. Ba’zi hujayralarda mitoxondriyalar bir-birlari bilan quyilib ketishi va bitta gigantik mitoxondriyani hosil qilishi mumkin. Bu spermatogoniylarda kuzatilgan. Spermatozoidda ko’pincha bitta gigantik mitoxondriya bo’lib, xivchinning o’rta qismini spiral holda o’rab turadi. Anaerob va parazit bir hujayralilarda mitoxondriyalar bo’lmaydi. Mitoxondriyaning nozik tuzilishi elektron mikroskop yordamida yaxshi o’rganildi. Bu organoid tashqi tomonidan ikki qavat membrana bilan qoplangan. Tashqi mitoxondrial membrana uni gialoplazmadan ajratib turadi. Bu membrana odatda, silliq, qalinligi 7 mm atrofida bo’ladi va boshqa membranali strukturalar bilan birikmaydi. Tashqi membranani ichki membranadan kengligi 10-20 nm bo’lgan membranalararo bo’shliq ajratib turadi. Ichki membrananing qalinligi ham tashqiniki bilan bir xil va uch qavatli tuzilishga (elementar membrana) ega. Bu ikki membrana mitoxondriyaning qobig’ini tashkil qiladi. Ichki membranadan mitoxondriyaning bo’shlig’i-matriksga yo’nalgan o’simtalar-taroqlar yoki kristlar chiqadi. Ular faqat ichki membrana bilan qoplangan (30 rasm). Kristlar membranalarining oralig’i ham 10-20 nm ga teng. Kristlarni mitoxondriyaning uzun o’qiga nisbatan joylashishi turli hujayralarda turlicha. Perpendikulyar joylashish jigar, buyrak hujayralarida, uzunasiga-yurak muskulida kuzatiladi. Bir hujayrali o’simlik va hayvonlar, ba’zi yuksak o’simlik va hayvon turlari hujayralarida ichki membrana o’simtalari naysimon bo’lib, ularning diametri 50 nm ga yetadi. Kristlar mitoxondriya bo’shlig’ini to’liq ajratmaydi. Kristlarning

soni va rivojlanish darajasi to’qima va hujayralarning funksional faolligiga bog’liq, jigar qurtining sporotsistasi mitoxondriyalarining kristlari juda oz. Parazit suvga chiqib, faol hayot kechira boshlashi bilan ularning soni ortadi. b 30-rasm. Mitoxondriyaning tuzilishi:a-sxematik,b-elektron mikroskopik: 1-tashqi, 2-ichki membrana, 3- matriks, 4- kristlar,5-membranalararo bo’shliq, 6-ribosoma. O’simlik hujayralarida mitoxondriyalar kristlarni kam ushlaydi, ammo sekretor hujayralarda ularning soni ko’p bo’ladi.

Mitoxondriyaning matriksi mayda, donachali tuzilishga ega, ba’zida unda ingichka iplar va donachalar ko’rinadi. Hozirgi vaqtda ingichka iplar DNK, donachalar esa ribosomalar ekanligi isbot qilingan. Matriksda ko’p miqdor oqsil va boshqa organik birikmalar ham bo’ladi. Mitoxondriyalar ATF sintezlaydi, bu organik substrat va ADF ni fosforlanishi jarayoni natijasida yuz beradi. Mitoxondriyalar kimyoviy jihatdan murakkab bo’lib, uning tarkibiga oqsil, lipidlar va nuklein kislotalar kiradi. Oqsillar mitoxondriyaning quruq og’irligining 65-70 % ini, lipidlar (asosan fosfolipidlar) - 25-30 % ini tashkil qiladi. Mitoxondriyalarda RNK ning miqdori juda oz, oxirgi vaqtda ularning tarkibida DNK borligi ishonchli dalillar bilan isbot qilindi. Bu dalillar mitoxondriyalarda DNK ning sintezlanishi va ularning ikkilanishidan dalolat beradi. Bulardan tashqari mitoxondriyalarda A, В 6 , В 12 , K, Е va boshqa vitaminlar ham topilgan. Mitoxondriyalarning muhim bioximik xususiyatlaridan biri, unda hujayraning energetik almashinuvida ishtirok etuvchi fermentlarning bo’lishidir. Bufermentlargabirinchinavbatdasuksinatdegidrogenazava sitoxromoksidazalar kiradi. Nafas olish zanjirining trikarbon kislotasi va Krebs sikllarida qatnashadigan fumaratdegidrogenaza, malatdegidrogenazalar ham mitoxondriyalarda bo’ladi. Hujayralarda oksidlanish va energiya to’planishi bir-biriga bog’liq bo’lgan bir necha bosqichlarda o’tadi. Mitoxondriyalarning vazifasi biokimyoviy va boshqa metodlarni qo’llash orqali o’rganildi. Mitoxondriyalarni ko’proq hujayraning “ energetik stansiyalari ” deb ham ataladi, chunki ular avval aytilganidek, karbonsuv, aminokislotalar va yog’ kislotalarining oksidlaydigan ko’plab fermentlarni tutadi. Bunday reaksiyalar natijasida energiya ajralib chiqadi, ular hujayrada bevosita ishlatilmay, mitoxondriyalarda sintezlanadigan ATF da yig’iladi. Energiyaning ajralish reaksiyasi mitoxondriya membranalarida joylashgan elementar tanachalar bilan bog’liq. Elementar tanachalarni ba’zi adabiyotlarda “ qo’ziqorinsimon tanacha lar” deb ham ataladi(31 rasm).

31-rasm. Mitoxndriyaning ultrastrukturasi sxemasi. A –mitoxondriyaning ko’ndalang kesmasi, B-qo’ziqorinsimon tanachalar joylashgan krist: 1-tashqi membrana, 2-membranalararo bo’shliq, 3-ichki membrana, 4- kristlar, 5-matriks, 6-DNK, 7-ribosomalar, 8-kalsiy fosfat konkretsiyasi, 9- qo’ziqorin- simon tanachalar (ATF). Mitoxondriyalar yangilanib turuvchi strukturalar hisoblanadi. Sitoplazmaning boshqa organellalari kabi mitoxondriyalarning soni ham ortadi, bu ayniqsa hujayraning bo’linishi va funksional faolligi ortganida yaxshi kuzatiladi. Jigar hujayrasidagi mitoxondriyaning o’rtacha hayoti 10 kunni tashkil qiladi. O’layotgan mitoxondriyalar o’rniga yangilari hosil bo’ladi. Bu jarayon ba’zan juda tez amalga oshadi. Mitoxondriyalarning hosil bo’lishi haqida uchta gipoteza bor: 1) mitoxondriyalar hujayrada yangidan hosil bo’ladi; 2) mitoxondriyalar hujayraning boshqa membranali strukturalaridan hosil bo’ladi; 3)mitoxondriyalarningsoniniortishiavvaldanmavjudbo’lgan

mitoxondriyalarning bo’linishi yo’li bilan yuz beradi Birinchi gipotezaga asosan mitoxondriyalar sitoplazmaga tarqalgan mitoxondriyaning alohida elementlaridan “ yig’ish ” jarayoni hisobiga hosil bo’ladi. Ammo, bu gipoteza aniq isbotlanmagan. Ikkinchi g’oya bo’yicha ancha elektron mikroskopik dalillar mavjud. Jumladan, mitoxondriyaning tashqi membranasining endoplazmatik to’r va plazmatik membrana bilan aloqasi kuzatilgan. Bunday doimiy aloqalarga asoslanib, ko’pchilik olimlar ixtiyoriy dinamik sxemalarni tuzganlar. Masalan, plazmatik membrana ichkariga botib, ikki qavatli, ichida bo’shlig’i bo’lgan xaltachalar hosil qiladi, ular keyinchalik plazmatik membranadan ajralib, mitoxondriyalarga aylanadi, degan fikrlar ilgari surildi. Ammo, afsuski bu ishlar faqat tasodifiy rasmlar kolleksiyasiga asoslangan va tajribada tasdiqlanmagan. Shunga qaramay, bu gipoteza ancha keng tarqalgan. Ko’plab o’tkazilgan tajribalarda olingan natijalar mitoxondriyalar avvalgi mavjud mitoxondriyalarning o’sishi va bo’linishdan hosil bo’lishini tasdiqladi. Bu fikr dastlab (1893) Altman tomonidan ilgari surilgan edi. Seytrafer moslamasi yordamida mitoxondriyalarni tirik holda bo’linishini, uzun mitoxondriyalarning qisqaroqlarini hosil qilishini (fragmentatsiya) kuzatildi. Bu jarayon, ayniqsa, bir hujayrali suv o’tlarida aniq ko’rinadi. Mitoxondriyaning bo’linishi hujayra bo’linishi bilan bir vaqtda sodir bo’ladi. Elektron mikroskop ostida

mitoxondriyalarni belbog’ hosil qilish orqali bo’linishini ko’rish mumkin (32 rasm). 32-rasm.Mitoxondriyaning bo’linish xillari. a-to’siq hosil qilib; b-tortilib; c-kurtaklanib bo’linish: 1-kurtakli mitoxondriya; 2-ajralgan kurtak; 3-promitoxondriya; 4-shakllangan mitoxondriya. с

Achitqilar mitoxondriyalari haqida ko’proq ma’lumotlar bor. Achitqi hujayralari aerob sharoitda kristlari aniq ko’ringan mitoxondriyalarga ega. Achitqilarni anaerob sharoitga ko’chirilsa, ularning hujayralarida tipik mitoxondriyalar ko’rinmaydi, ularning o’rnida mayda membranali pufakchalar ko’rinadi. Ma’lum bo’ldiki, anaerob sharoitda achitqi hujayralari to’liq nafas olish zanjiriga ega bo’lmas ekan. Aerob sharoitda ularda tezlik bilan nafas olish fermentlari sintezlanadi, kislorodga bo’lgan talab keskin ortadi, sitoplazmada normal mitoxondriyalar paydo bo’ladi. Bu kuzatishlar hujayrada promitoxondriya lar bo’lishi va aerob sharoitda ular normal mitoxondriyalarni hosil qilishini ko’rsatdi. Bunday jarayon mitoxondriyalarning bo’linishida ham kuzatiladi: mitoxondriyaning membranalari miqdori ortadi, shu bilan birga ularga xos fermentlar ham sintezlanadi. Zavarzin va Xarazovalarning fikriga ko’ra (1982) mitoxondriyalarning bo’linishi uch usulda yuz beradi: 1) belbog’li; 2)kurtaklanish; 3)mitoxondriya ichida mayda mitoxondriyalarning hosil bo’lishi. Mitoxondriyaning bo’linishi oldidan uning DNK sining ikkilanishi yuz beradi. Bu yadro DNK siga bog’liq bo’lmagan holda sodir bo’ladi. Mitoxondrial DNK 1963 yilda Nass tomonidan ochildi. Bu DNK qo’shaloq, xalqali zanjirdan iborat. Bu odatda, mitoxondriyaning ichki membranasiga yopishgan bo’ladi. Bitta mitoxondriyada 2-10 ta DNK molekulasi bo’lishi mumkin. Uning uzunligi achitqilarda 5 mkm, o’simlik hujayralarida 30 mkm ga teng. Mitoxondrial DNK da axborot ko’p emas, u 15-75 ming juft asosdan iborat bo’lib, o’rtacha 25-125 oqsil zanjirini kodlashi mumkin. Mitoxondriyada oqsil sintezining barcha apparati mavjud. Oqsil sintezi uchun zarur bo’lgan axborot mitoxondriyaning DNK sida joylashgan. Sintezni amalga oshiradigan ribosoma, fermentlar va oqsillar tarkibiga kiradigan aminokislotalar mitoxondriya matriksida bo’ladi. Mitoxondriyaning matriksida uning DNK si asosida RNK ning sintezlanishi yuz beradi. Mitoxondriyada axborot, transport va ribosomal RNK lar

bo’ladi. Mitoxondrial r-RNK va ribosomalar sitoplazmadagidan keskin farqlanadi. O’simlik hujayralari sitoplazmasida ribosoma 80S, mitoxondriyada u 70S, hayvon hujayralarida esa yana ham mayda 50S tipda bo’ladi. Mitoxondriyalarning o’ziga xos tuzilishi va unda avtonom oqsil sintezi yuz berishi, mitoxondriyalarning endosimbiotik kelib chiqishi to’g’risidagi gipotezaning paydo bo’lishiga olib keldi. Bunga, asosan, mitoxondriyalar qachonlardir bakteriya kabi organizm bo’lib, u eukariotik hujayra bilan simbioz yashagan. Bu fikrni Altman o’zining “ bioblast ” nazariyasida ilgari surgan edi. Keyinchalik, evolyutsiya jarayonida bu xususiyat mustahkamlanibgina qolmay, qayta qurilish ham yuz berdi. Bunda mitoxondriya o’zining genetik materialining bir qismini yo’qotdi va cheklangan avtonomik xususiyatli strukturaga aylandi. Buni ba’zi faktlar tasdiqlaydi. Hisoblarning ko’rsatishicha mitoxondriyalarning DNK si kichik bo’lgani uchun mitoxondrial oqsillarning barchasini kodlay olmaydi. Mitoxondrial DNK faqat mitoxondriyaning umumiy strukturasini bir qisminigina kodlaydi. Hozirgi vaqtda mitoxondrial oqsillarning ko’p qismi hujayra yadrosi tomonidan genetik boshqarilishi haqida dalillar bor.

ADABIYOTLAR 1. Атабекова А.И., Устинова Е.И. Цитология растений. Изд-во “Колос”, М., 1987 2. Заварзин, А.А., Харазова. А.Д. Основы общей цитологии. Л., Изд-во Ленингр.ун-та, 1982 3. Свенсон К., Уэбстер П. Клетка. М., Мир, 1980. 4. Ченцов. Ю.С.Общая цитология. М., Изд-во Моск. ун-та, 1984. Qo’shimcha 5. Badalxodjaev I. Sitologiya fanidan ma’ruza matnlari. And., 2013. 6. Badalxodjaev I. Sitologiya fanidan o’quv – uslubiy majmua. And., 2013. 7. Бергельсон Л.Д. Биологические мембраны. М., Наука, 1975. 8. Билич Г.Л. Биология,цитология,гистология,анатомия человека. Изд-во Союз Санкт-Петербург, 2011. 9. Босток К.Самрен Э. Хромосомы эукариотической клетки. М., Мир, 1981. 10. Бойқобилов Т.В., Икромов Т.Х. Цитология.Т., “Ўқитувчи”,1980. 11. Вермель Е.М. История учения о клетке. М., Наука, 1981. Епифанова О.И., Терских В.В., Захаров А.Ф. Радиоавтография. М.,

Похожие

Bakteriyalarning doimiy bo‘lmagan kiritmalari va ularning bakteriyalardagi xususiyatlari bakteriyalarning nafas olishi

Irsiyatning sitologik asoslari va molekulyar asoslari

Membranaga ega bo`lmagan organellalar. Plastidlar

Yadro, golji apparati, endoplazmatik to`r, ribosoma, mitoxondriya ularning tuzilis`hi va funksiyasi

Biologiya fanini urganish usullari. Tiriklikni xossalari