Biologiya fanini urganish usullari. Tiriklikni xossalari - Биология - Рефераты

Biologiya fanini urganish usullari. Tiriklikni xossalari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

48 KB

www.arxiv.uz R е ja: 1. Xujayrani hrganish. Sitologiya fani va uning m е todlari. 2. Xayotning xujayrasiz shakillari-viruslar xao`ida tushuncha. 3. Hsimlik va xayvon xujayrasining tuzilishi. 4. Xujayraning organoidlari. 5. Yadroning tuzilishi va vazifasi.

www.arxiv.uz Xujayralarni hrganuvchi fan sitologiya d е b atalib, yunoncha sitos-xujayra, logos-fan d е makdir. Sitologiya xujayraning tuzilishini, kimyoviy tarkibini, ularni bajaradigan vazifalarini, khpayishi va rivojlanishini, atrof muxit bilan munosabatlarini hrganadi. Xujayrani hrganish mikroskopni kashf etilishi bilan bolio`dir. Xozirgi yorulik mikroskopi obo е ktni 3000 marta kattalashtirib b е radi, el е ktron mikroskop esa 100ming, xatto million marta kattalashtirishga imkon b е radi. Uning yordamida xujayraning yangi muxim tarkibiy o`ismlari hrganiladi. Xozirgi vao`tda biokimyoviy yhl bilan xujayradagi mavjud moddalarning kimyoviy tarkibi va ularni joylanishi hrganish, ulptrats е ntrafugalar yordamida xujayra yadrosi, sitoplazmasi, organoidlarini ajratib olib hrganish, maxsus mikroasboblar yordamida xujayra yadrosini olib bosho`a xujayraga khchirish ishlarini amalga oshirish, hsimlik va xayvon xujayralarini maxsus ozio` muxitida sao`lab hstirish va uni kuzatish ishlarini olib borish mumkin. Xayotning xujayrasiz shakillariga viruslar kiradi. Ular filtrlardan xam hta olganligi uchun filptirlanuvchi viruslar d е yiladi. Uni virusologiya fani hrganadi. Viruslarning hlchami 20-30nm (namom е trga) t е ng. (1nm mikrom е trning mingdan bir o`ismi). Viruslar xujayra ichida yashaydigan parazitlar bhlib, xujayradan tasho`arida khpaya olmaydi. Ular nukl е in kislotalar va oo`sil mol е kulalaridan tashkil topgan. Viruslarda fao`at bir xil nukl е in kislota bhlib, ular irsiy xususiyatini sao`laydi. Ular parazitlardir. Viruslar xhjayin xujayrasi ichida khpayib k е yin xujayra o`obii yorilib ular xujayra tasho`arisiga chio`adi va bosho`a solom xujayralar ichiga kiradi. Shunday o`ilib viruslar, xayvonlar, hsimliklar, bakt е riyalarda (bakt е riofaglarda) parazitlik o`ilib khp kasalliklarga sababchi bhladi. Odamlarda o`izamio`, gripp, g е patit, poliom е lit, ch е chak va bosho`a kasalliklarni k е ltirib chio`aradi. Xatto hsma (rak) kasalini xam viruslar k е ltirib chio`aradi. Bakt е riya virusi (bakt е riofaglardan) tif, vabo va bosho`a kasalliklarni davolashda o`hllaniladi.

www.arxiv.uz Xayotning xujayraviy shakillari: xujayra xayotning xamma asosiy xususiyatlarini hzida namoyon o`iluvchi eng kichik tuzilma. Xujayraviy tuzulishga khra prokariot va eukariot guruxlarga bhlinadi. Prokariotlarga bakt е riyalar va khk- yashil suv htlari kiradi. Bakt е riyalar 0,5-10mkm bhlib o`obio` va m е mbrana bilan hralgan. Prokariotlarda yadro hrnida m е mbranasiz nukl е otid bhlib u bitta xromosomadan iborat. Xromosomasida ikki spiralli DNK mol е kulasi, oz mio`dorda oo`sil va RNK joylashgan. Bakt е riyalar bhlinganda DNK va RNK xam ikki marta khpayadi. Ularda organoidlar xam rivojlangan. Ular ikkiga bhlinish yhli bilan khpayadi. Baozi bakt е riyalarda konpyugatsiya kuzatilgan. Bakt е riyalar katta axamiyatga ega bhlib ulardan spirt, sirka kislotasi, antibiotiklar, f е rm е ntlar, biologik aktiv moddalar, ozio`a bhluvchi oo`sillar, dori-darmonlar, gormonlar olishda k е ng o`hllaniladi. Odamlar sario` yo, pishloo`, o`atio`, non ma'sulotlarini tayyorlashda bakt е riyalardan foydalanadi. Bakt е riyalar tabiatda moddalarning davriy almashinishida katta axamiyatga ega. Shu bilan birga bakt е riyalarning ayrim guruxlari odam, xayvon va hsimliklarda xar xil kasalliklarni o`hzatuvchilar xisoblanadi. Eukariotlarga bir xujayrali suv htlari va sodda xayvonlardan boshlab gulli hsimliklar, xayvonlar va odam organizmlari kiradi. Ularda xao`io`iy yadro va organoidlar mavjutdir. Xujayra uchta tarkibiy o`ismdan-xujayra o`obii, sitoplazma va yadrodan tashkil topgan. Xujayraning hrtacha diam е tri 10mkmdan 100mkmgacha bhladi. Tuxum xujayralar kattaroo` bhladi. Masalan: tuyao`ush tuxumi 150 kmgacha boradi. Xujayraning tuzilishi: xujayra o`obii-xujayrani tasho`i muxit va bosho`a xujayralar bilan munosabatini taominlab 3 xil vazifani-ximoya, moddalar hto`azish, r е ts е ptor vazifasini bajaradi. Xayvon xujayralarining o`obii juda yupo`a va elastik bhladi va tayanch vazifasini bajara olmaydi. Hsimlik xujayrasining o`obii o`alin (ts е lilozali) bhlib tayanch vazifasini bajaradi. Xujayra m е mbranasini o`alinligi 7-10nm dan iborat. Xujayraga moddalar diffuziya, fagatsitoz, pinotsitoz yhli bilan kiradi. Tsitoplazma: xujayraning ichki muxiti xisoblanadi. U xujayraning barcha tarkibiy o`ismlarini bir-biri bilan bolab ular orasidagi aloo`ani taominlaydi. Xujayra hz

www.arxiv.uz aozolari-organoidlariga ega bhlib, ular xujayradagi tiriklik faoliyatini taominlaydi. Organoidlarga mitoxondriya, golji apparati, endoplazmatik thr, ribosomalar, s е ntriolalar, kiprikchalar, xivchinlar va bosho`alar kiradi. Endoplazmatik thr: endoplazmada joylashib kanalchalar sist е masidan iborat bhlib xujayraning xamma o`ismlarini bir-biri bilan bolaydi. U 2 xil bhlib (donador va sillio`)-donadori oo`sil sint е zida, sillii-ugl е vod va yolar sint е zida ishtirok etadi. Ribosoma: xujayrada oo`sil sint е zini amalga oshiradi. Diam е tri 20nm, 2ta (katta- kichik) birikmalardan tuzilgan. Ribosomalar yadrochada sint е zlanib, k е yin sitoplazmaga chio`ariladi. Golji apparati: thrsimon khrinishga ega bhlib sint е zlangan moddalar unda konts е ntratsiyalanib tasho`ariga, sitoplazmaga chio`ariladi. Golji apparati shuningd е k ugl е vodlar sint е zida, xujayra m е mbranasini xosil o`ilishda ishtirok o`iladi. Mitoxondriyalar: uzunligi 10mkmgacha е tadi. Ular yumaloo` yoki chhzinchoo` shaklda bhlib ularni soni xar xil bhladi. U 2 o`avat m е mbrana bilan hralgan. Unda DNK, RNK, ribosomalar, f е rm е ntlar bhladi. Uning asosiy funktsiyasi en е rgiya xosil o`ilish bhlib, xujayrani «akkumulyatori» bhlib xisoblanadi. Unda ATF en е rgiyasi sifatida thplanadi. ATF xujayra faoliyatini taominlovchi univ е rsal en е rgiya manbaidir. Mitoxondriyalar bhlinish yhli bilan khpayadi. Plastidlar: hsimlik xujayrasida bhlib fotosint е z jarayonini-shularda amalga oshiradi. Ular fao`at 2 o`avat m е mbrana bilan hralgan. Ular rangiga khra 3xil xloroplast, xromoplast va l е ykoplastlar khrinishida bhladi. Hlchami 4-6mkmga k е ladi. Lizosomalar: xujayra ichidagi xazm bhlish jarayonini amalga oshiradi. Kattaligi 0,2-0,8 mkmga t е ng. Unda f е rm е ntlar bhlib oo`silllar, nukl е in kislotalar, polisaxaridlar, lipidlar va bosho`a moddalarni parchalaydi. Ular golji apparatida xosil bhladi. Ularni soni 10-100tagacha bhlishi mumkin. Xujayra markazi m е mbranasiz organoid bhlib, 2ta s е ntriolalardan tashkil topgan. Xujayra markazi xujayrani bhlinishida ishtirok etadi.

www.arxiv.uz Xujayraning tayanch-xarakat sist е masi xam bhlib ular kiprikchalar, xivchinlar, miofibrillar shaklida bhladi. Yadro: khpchilik xujayralarda bitta, kamdan kam xujayralarda khp yadroli bhlishi mumkin. Yadro irsiy axborotni sao`lash va naslga hto`azish va moddalar almashinuvini idora etish vazifasini bajaradi. Yadro bilan sitoplazma hrtasida doim moddalar almashinuvi bhlib turadi. Yadro plazmasida xromatin va joylashgan. Xromatin (xromosomalar)da DNK va oo`sillar bhladi. Xar bir organizm xujayrasida xromosomalarning soni hzgarmas bhlib, yaoni bir xil bhladi. Masalan: askaridada 2ta, drozofillarda 8ta, odam xujayrasida 46ta xromosoma bhladi. Juft xromosomalar bir-biriga hxshash bhladi, d е mak-xujayra tiriklikning eng kichik birligidir. Xar bir yangi xujayra dastlabki xujayrani bhlinishidan xosil bhladi. Khp xujayralilarda maolum ixtisoslashgan xujayralar birlashib tho`imalarni xosil o`iladi. Xujayra irsiy axborotlarni sao`laydi va uni uzatilishini taominlaydi.

www.arxiv.uz Adabiyotlar: Grin. N., Staut. U., Teylor. D., «Biologiya tom 1» Moskva «Mir» 1990 god. str. 35- 48. «Biologicheskiy ensiklopedicheskiy slovarp» Moskva «Sovetskaya ensiklopediya». 1986 god. Turaqulov. YE.X., G’ofurov. A.T., «Umumiy biologiya» Toshkent 1995 yil, 11-34 bet. A. T. Gafurov. “Darvinizm” T. : «Q=ituvchi», 1992. K. Villi. “Biologiya”. Perevod s angliyskogo izdaniya «Mir», M. : 1968. T. B. Gofman-Kadashnikov, D. F. Petrov. “Biologiya bilan umumiy genetika”. «Meditsina» T. : 1970

Похожие

Biologiya fanidan mustaqil o`qitishni tashkil etish va biologiya fanini o`qitishda innovasion texnologiyadan foydalanish

Biologiya o`qitishda foydalaniladigan uslublar va usullari

Viruslar ( biologiya )

Biologiya fanining vazifasi, o‘rganish usullari, rivojlanish bosqichlari va ahamiyati

Biologiya Darsliklarining Taxlili