Yadro, golji apparati, endoplazmatik to`r, ribosoma, mitoxondriya ularning tuzilis`hi va funksiyasi - Биология - Рефераты

Yadro, golji apparati, endoplazmatik to`r, ribosoma, mitoxondriya ularning tuzilis`hi va funksiyasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

61 KB

www.arxiv.uz Reja: 1 Yadro va yadrochaning tuzilishi va funktsiyasi 2. Golji apparati, va endoplazmatik to`r ularning tuzilishi va funktsiyasi 3. Mitoxondriya, lizosoma, ribosoma ularning tuzilishi va funktsiyasi

www.arxiv.uz YADROCHA. Yadrocha yadroningdoimiy yuldoshi bo`lib, yoruғlik va elek - tron mikroskoplarda juda anik, kurinadi. Uning soni, ulchami va shak-li o`simliklarningturlari uchun doimiydir. Yadrocha DNKning ma`lum қismlarida shakllanadi va membrana kavati bilan uralmaganligi uchun uning chegaralari anik, kurinmaydi. Tarkibida suv kamrok. bo`lib, 80 foiz oқsil va 15 foiz atrofida RNK bo`ladi. Yadrochada RNKning mik.-dori tsitoplazma va yadrodagiga nisbatan ko`proқ, bo`ladi, chunki yadrocha RNKni taksimlovchi asosiy markaz sanaladi. Yadrocha oqsil sintezida va ribosomalar hosil bo`lishida ishtirok etadi. Umuman, yadrocha xujayradagi genetik ma`lumot saklanadigan asosiy markaz sanaladi. ENDOPLAZMATIK TUR. Mazkur atamani 1945 yil Porter joriy К.ИЛГЭН . Endoplazmatik tur kanalchalar, pufakchalar va tsisternalarning uzaro tutashligidan iborat murakkab shoxlangan tur tizimi ekanligi aniklangan. Bu tsitoplazmada keng tark,algan va murakkab membrana tuzilmasi bo`lib, asosan juft membranali kanallar tizimini tashqil etadi. Membrananing kalinligi 5-7 nm atrofida, kanallarning ichki diametri 30-50 m.gacha. Endoplazmatik tur kanalining ichi suyuklik bilan tula. Endoplazmatik tur membranasi ning yuzasi sillik.yoki granulyar (burtmachali) bo`ladi. Sillik. membranada, asosan uglevodlar, lipidlar va terpenoidlar hosil bo`ladi. Granulyar membranada esa oqsillar, fer mentlar va boshқalar sintez қilinadi. Endoplazmatik tur membranasi-ning ayrim joylarida ribosomalar ham joylashgan. Ular oqsillarning sintez jarayonini ta`minlaydi. Endoplazmatik tur kanallari yadro membranalari, plazmolemma bi lan ham tutashgan bo`ladi. Natijada u protoplazma ichidagi moddalar-ning x.arakatini va taksimlanishini ta`minlaydi. Bir xujayraning endoplazmatik turlari (plazmodesma ipi or-boshq;a xujayralarniki bilan ham tutashadi va natijada umumiy modda almashuv tizimi vujudga keladi. RIBOSOMALAR. Ribosomalar endoplazmatik turda joylashgan eng kichik organoidlardir. Ular 1955 yilda Palada tomonidan ochilgan. Ribosomalar elektron mikroskopda olingan chizmalarda dumalok. shaklda kurinib, diametri 20-30 m.ga teng. Ribosomalarning x.ar biri ikkitadan katta va kichik bulakchalardan tuzilgan.

www.arxiv.uz Kattasining diametri 12-15 nm, kichiginiki esa 8-12 nm ga teng. Ribosoma bulaklari yadrochada sintez bo`ladi va tsitoplazmaga utadi. Tsitoplazmada esa matriks RNK molekula-sida ribosomalar shakllanadi. Ribosomalar tsitoplazmada erkin yoki endoplazmatik tur membranasiga tutashgan bo`ladi. Ribosomalar xujayradagi oқsil sintez қiluvchi asosiy manba hisob-lanadi. Ularda xujayradagi hamma RNKning 65 foizi joylashgan, oqsil 50-57 foiz, lipidlar 3-4 foiz atrofida. Keyingi yillarda aniқlanishicha, ribosomalar fakat protoplazma-da bulmay, balki yadro, plastidalar va mitoxondriyalarda ham mavjud, spetsifik oқsil sintez k.ilish qobiliyatiga ega. GOLJI APPARATI. Endoplazmatik turning ma`lum қismla-rida joylashgan pufakchali katlamlar Golji apparata deyiladi. Ular endoplazmatik turdan uzilib chikib ketadigan pufakchalarninguzaro Kushilishi va uzgarishlaridan yuzaga keladi. Turli disk, tayokcha va boshqa shakllarda bo`lib, xar tuplamda bir nechtadan joylashgan (5 chizma). Membranasining kalinligi 7-8 m.ga teng. Xar bir o`simlik xujayrasida bir nechtadan to yuztagacha Golji apparati bo`lishi mumkin. Golji apparatining membranasi endoplazmatik tur va plazmo-lemma membranalarini tutashtiruvchilik vazifasini bajaradi. Ular metabolitikjarayonda, ya`ni ayrim moddalarning sintez kilinishi, xujayra pusti, vakuola shirasining hosil bo`lishida va xujayra uchun keraksiz (shilimshik.) moddalarning xujayradan chiko`rib tashlani-shida ishtirok etadilar. PLASTIDALAR. O`simlik xujayralari plastidalarning bo`lishi bilan xayvon xujayralaridan farq kiladi. Plastida-yunoncha "plasti-kos" suzidan olingan bo`lib, shakllangan degan ma`noni anglatadi. Tsitoplazmada plastidalar uzlarining kushkavat membranalari bi lan ajralib turadilar. Ular dumalok. yoki oval shaklda. Yuksak usim-liklarning barg xujayralarida 20-50 donagacha uchraydi. Plastidalar rangsiz (protoplastlar, leykoplastlar) yoki rangli (xloroplastlar, xromoplast l ar) bo`ladi. O`simlik xujayrasida uch xil plastidalar mavjud: xloroplastlar, xromoplastlar va leykoplastlar.

www.arxiv.uz Xloroplastlar — asosan yashil rangda (yunoncha "xloros" — yashil suzi dan olingan). Tarkibida xlorofill va karotinoidlardan iborat pig-mentlar bor. Mazkur organoidning asosiy vazifasi shundan iboratki, unda fotosintez jarayoni sodir bo`ladi. Shu sababli u fotosintetik organ h am deyiladi (fotosintez bulimida buni kengrok. kurib chikamiz), Xromoplastlar — (yunoncha "xroma" — rang suzidan olingan) sarik., qizil va kungir ranglarda b o` lishi mumkin. Ular o`simliklarning yer usti va yer osti organlarida, o`simlik gullari va meva xujayralariningprotoplazmasida uchraydi. Xromoplastlarda karotinoidlar jumlasiga kiruvchi pigmentlar (karotin - S4(|N o` 6, lyutin - S40N%02, violaksan-tin — S4(|N5604) b o` ladi. Ular gultoj barglarida, ayrim mevalarda (apelsin pustlogida, na`matak, tarvuz, pomidor, sabzi va bosh қ alarda) uchraydi. Xromoplastlarning shakli juda xilma-xil: dumalok., ellipsoidsimon, uchburchak, ko`p burchakli, ignasimon, k.irrali va hokazo. Gullarning xromoplastlar tufayli turli rangga kirishi va xasharot-larni jalb қ ilishi biologik ahamiyatga ega. Chunki xasharotlar (ular-ni) chetdan changlatishni ta`minlaydi. Leykoplastlarda pigmentlar bulmaydi (yunoncha "leykos" - so`zidan olingan). Shuning uchun h am ular rangsiz. Shakli asosan sharsimon, Tarkibida kraxmal va ok,sil donachalari bor. O` simliklarning xrsid Kiluvchi tuk.imalarida, yer osti organlarida va urug`larida uchraydi. diametri 0, 4-0, 5 mkm vauzunligi 1-5 mkm.ga teng. necha untadan to ikki mingtagacha uchraydi. Mitoxondriyalar kalinligi 5- nmga teng tash қ i va ichki membranalarga ega. Ichki membranasi kavat-kavat bo`lib joylashadi va kristallar deb ataladi. Modda almashinuv jarayonida roli juda katta. Ular nafas olish markazi, ATFlarni h osil қ iluvchi organoid bo`lganligi uchun energiya manbai h isoblanadi. Energiyaning hosil bo`lishida va kuchirilishida tarkibidagi fermentlar (suktsin- oksidaza, tsitoxromoksidaza) asosiy rol o`ynaydi. 1961 yilda Grin o`simlik xujayralaridagi mitoxondriyalar xar 5-10 kundayangilanib turishini aniqlagan. Mitoxondriyalar DNK, RNK va

www.arxiv.uz ribosomalariga ega bo`lib, uzlari mustaqil o қ sil sintez қ ilish krbiliyatiga ega. Keyingi yillardagi tekshirishlar natijasida mitoxondriya va plas-tidalar bir-biri bilan genetik borlik. ekanligi aniqlandi. Ya`ni xujayra yadrosining ikkala membranasi ishtirokida kavarik. bo`rtmalar hosil bo`ldi. Yadro membranadan uzilib chi ққ an pufakchalar initsial tanachalar deb ataladi. Ular rivojlanib mitoxondriya va xloroplastlarga aylanadi LIZOSOMALAR. Lizosomalar xajmi jix.atidan mitoxondriyalarga teng, lekin solishtirma ogirligi ulardan kam bo`lgan organoidlardir. Ular asosan nordon fermentlar manbai bo`lib hisoblanadi. Bu ferment lar katoriga nordon ribonukleaza, nordon dezoksiribonukleaza va katepsinlar kiradi. Ayniqsa, oқsillarni, nuklein kislotalarini, glyukozidlarni gidroliz k,ilishda ishtirok etuvchi fermentlar to`plagan. Bu fermentlar xujayradagi turli moddalarni suv yordamida parchalay olishi sababli ularga lizosomalar deb nom berilgan. Bular barcha tirik xujayralar uchun universal organoid hisoblanadi. Ular xujayradagi ozuka moddalarni x.azm kiluvchi organ sifatida x.am karaladi. Lizosoma ichida boradigan xazm jarayoni natijasida hosil bo`lgan aminokislotalar, nukleotidlar lizosomalar membranasi orqali diffuziya қlinib, tsitoplazmaga chikadi. Bu moddalar xujayraning nafas olish jarayonida yoki makromolekul al arnin g biosintezida katnashadi. PYeROKSISOMALAR Protoplazmadagi sunggi yillarda aniklangan juda kichik organoidlardan biri peroksisomalardir. Peroksisoma atamasi birinchi marta 1965 yilda xayvon xujayrasini o`rganish natijasida De-Dyuv tomonidan taklif etilgan edi. Bularning o`simlik xujayrasida ham borligi 1968 yilda Tolbert tomonidan aniқlangan. Peroksisoma xajmi jixatidan mitoxondriyalarga yaқin turadi. O`simliklarda asosan dumalok. shaklda bo`lib, diametri 0,2-1,5 mkm. Ular membrana kavati bilan uralgan, mitoxondriyalardan kichikrok. va kristal-lari yuk.. Peroksisomalarda yoruғlikda nafas olish (fotodxanie) fer-mentlari ko`proқ.. Shuning uchun ham ular barglarda ko`p bo`ladi va xloroplastlar bilan doimiy aloqa qiladi. Ayrim olimlarning fikricha, Aperoksisomalar endoplazmatik to`r membranasi sathida yuzaga keladi va anjralib chiqadi.

www.arxiv.uz GLIOKSISOMALAR. Glioksisomalar h am peroksisomalar guruhiga kiradi. Bu organoidlar unayotgan urug` xujayralarida h osil bo`ladi. Ular-asosan yog` kislotalarini uzgartirib, shakar hosil k.ilishda ishtirok etuvchi fermentlar ko`pro қ .to`planadi. Ular xajmi jixatidan peroksiso-malarga teng va endoplazmatik tur bilan bogli қ . SFYeROSOMALAR. Bu organoidlarni 1880 yilda Ganshteyn kashf etgan va "mikrosoma" deb nom bergan. Keyinchalik shakliga karab, sferosoma deb yuritila boshlandi. Shakli dumalo қ ., yorurlikni kuchli singdirish krbiliyatli, diametri 0,5-1 mkm. Endoplazmatik turdan hosil bo`ladi va ajralib chikadi. Tanasidalipidlar ko`p shuning uchun ular lipidtomchilari ham deyiladi. Sferosomalarda fermentlardan lipaza, esteraza, proteaza, nordon fosfataza, RNKaza, DNKaza topilgan. Ularda asosan ferment lipaza ko`p bo`lganligi yog`larning ko`pro қ . sintez kili-nishi va to`plaishiga sharoit yaratib beradi. Bajaradigan funktsiyalari lizosomalarnikiga ham o`xshab ketadi. MIKRONAYCHALAR. Xujayra tsitoplazmasiningtashqi қ atlamida naychasimon organoidlar joylashgan. Ularning uzunligi 20-30 nm. Devo-rining kalinligi 5-14 nm. Mikronaychalar o`simliklar va hayvon xujayralarida mavjud organoiddir. Ularning қ atlami mdmboanapan iborat bo`lmay, globulyar makromolekulalarning tuzilgan. Xujayradagi tsitoplazmaning harakati ikronaychalar bo ғ li қ , deb tushuntiriladi, chunki ular tsitoplazmaning harakatini vujudga keltiradigan almashuv jaraenida ishtirok etadilar. VAKUOLALAR – o`simlikxujayrasining tirik organoididir. O`simlik xujayralarining protoplazmasi tarkibida juda ko`p suv bo`lishi bilan hayvon xujayrasidan farq. kiladi. Shuning uchun ham o`simlik xujayrasida vakuola tizimi yaxshi taravdiy etgan. Yosh xujayralarda vakuola urniga endoplazmatik tur kanallarida joylashgan pufakchalar bo`ladi. Xujayraning voyaga yetish jaraenida bu pufakchadar bir-biri bilan ko`shilib yiriklasha boshlaydi va endoplaz matik turdan ajralib, xujayra markazidagi yirik va yagona vakuolaga aylanadi. Uni urab to`rgan membrana endoplazmatik tur tonoplast, vakuolani tulatib to`rgan suyuklik xujayra shirasi

www.arxiv.uz deyiladi. Voyaga yetgan xujayralarning markazida yagona vakuola hosil bo`lib, uning xajmi umumiy xujayra xajmining 90 foizigacha yetishi mumkin. Hujaira shirasining 96-98 foizi suvdan iborat bo`lib, uning tarkibida modda almashinish jaraenida ajralib chiedan organik kislotalar, Oqsillar, aminokislotalar, uglevodlar, alkaloidlar, glikozidlar, oshlovchi moddalar, xar xil tuzlar, efir moylari, pigmentlar va bosh қ alar bo`ladi. Bu moddalarning vakuolada to`plaa borishi xujayra shirasining ham kontsentratsiyasini oshira boradi. Xujayra shirasi azotda nordon reaktsiyaga ega suyukllkdir. Ko`pchilik xrllarda rN 5, 0-6, 5, limonda - 2, begoniya usimligida — 1 atrofida bo`ladi. Ayrim xrllarda esa kuchsiz ishkrriy reaktsiyaga ham ega bo`lishi mumkin (oshkrvok, bodring, krvun). Vakuolalarning asosiy biologik roli shundaki, ular uzlarida tupla-gan kontsentratsiyali xujayra shirasi hisobiga osmotik xususiyatlarga ega bo`ladi. Buning natijasida esa xujayraning so`rish kuchi, turgor bosimi va suv rejimi boshqariladi. Tirik o`simliklarda esa suvning va mineral elementlarning қ abul k,ilinishi,.x.arakati vataksimlani-shini idora kiladi. Xujayradagi modda almashuvidan hosil bo`lgan chi қ indi maxsulotlar x.am (alkaloidlar, polifenollar, steroid va bosh қ alar) shu vakuolalarda to`planadilar. o`simliklarda x.osil bo`lgan ugle vodlar va oksid moddalari ham xujayra shirasida zaxira xrlda to`planadi. Umuman o`simliklarning turiga, xujayra, tu қ ima yoki organlariga karab xujayra shirasi o`zgarib turadi .

Похожие

Sitologiya asoslari sitologiya fani, predmeti va uni o`rganish usullari

Hujayra o’limining sabablari. Nekroz

Vakuolyar tizim

Sitologiyа

Hujayra yadrosi. Yadro qobig’i