Hujayra yadrosi. Yadro qobig’i - Биология - Рефераты

Hujayra yadrosi. Yadro qobig’i

Загружено в:

12.01.2023

Скачано:

0

Размер:

832.0576171875 KB

Hujayra yadrosi. Yadro qobig’i Eukariotik hujayralarning eng muhim xususiyati sitoplazmadan membrana orqali ajralib turadigan yadro ning bo’lishidir (42 rasm). АВ 42- rasm . Yadroning tuzilishi . A - o ’ simlik , B - oshqozon osti bezi hujayralari yadrosining elektron mikroskopik tuzilishi . 1- yadro , 2- yadrocha , 3- yadro qobig ’ i , 4- pora , 5- xromatin ,6- mitoxndriya , 7- xloroplast , 8 Golji apparati , 9- endoplazmatik to ’ r ,10- hujayra qobig ’ i , 11- vakuola , 12- tonoplast . Bo’yalmagan tirik hujayralarda yadro bir jinsli pufakchadek ko’rinadi. Ba’zan yirik yoki mayda donachali strukturalar bo’ladi. Hamma hollarda ham o’zining yorug’lik sindirish ko’rsatkichi bilan farqlanadigan yadrocha aniq ajralib turadi. Hujayra nazariyasining mualliflaridan Shleyden va Shvanlar hujayraning o’sishi va rivojlanishida markaziy rolni yadro o’ynashligini taxmin qilgan edilar. Ular bu rol nimadan iborat va u qanday namoyon bo’lishi haqida aniq tasavvurga ega bo’lmagan bo’lsada, ularning taxminlari keyinchalik to’liq tasdiqlandi. Yadroning eng muhim ahamiyati shundaki, bu hujayra, to’qima, organ va butun organizm uchun zarur bo’lgan barcha axborotni o’zida tutadi, tinimsiz

boradigan barcha fiziologik, biokimyoviy jarayonlarni boshqarib turadi. Bakteriyalar va ba’zi ko’k yashil suv o’tlari shakllangan yadroga ega emas; ularning yadrolari yadrochasiz va sitoplazmadan aniq ko’rinadigan yadro membranasi bilan ajralib turmaydi. Lekin yadroning asosiy komponenti irsiy axborotni olib yuruvchi xromosomalar hamma hujayralarda bo’ladi. Bunday hujayralarni prokariot lar deyiladi. Ularning yadro zonasi ham eukariotlarniki kabi rolni bajaradi (ilova,27). Yuksak o’simliklarning to’rsimon naylari hujayralari, eritrotsitlar hayotining ko’p davrida yadroga ega bo’lmaydi, ammo ular ham ixtisoslashmagan vaqtda yadroli bo’ladi. Yadroning soni turli hujayralarda turlicha, bir yadroli hujayralar tipik hisoblanadi. Ammo, ko’p yadroli hujayralar ham uchraydi. Ba’zan, bu bir necha hujayralarning qo’shilib ketishidan yuzaga keladi. Masalan, ko’ndalang chiziqli muskullarda, yuksak o’simliklarning sut tomirlarida yadroning soni ko’p, suv o’tlaridan vasheriya hujayralarida hattoki, bir necha yuzta bo’lishi mumkin. Yadro-sitoplazma munosabati deganda, yadro hajmining sitoplazma hajmiga nisbati tushuniladi. Bu, ma’lum tip hujayralarda, muayyan sharoitlarda o’zgarmas bo’ladi. Buning ma’nosi shuki, ma’lum hajm yadro, ma’lum massa sitoplazmani nazorat qilish qobiliyatiga ega bo’ladi. Energiya almashish nuqtai nazaridan qaralsa, bu degani yadro hujayrani tegishli axborot bilan turli kanallar orqali ta’minlashini ko’rsatadi. Ma’lumki, zigota maydalanayotganda borgan sari kichik o’lchamli blastomerlar hosil bo’lib boradi, ammo yadro bilan sitoplazma hajmi o’rtasidagi nisbat doimo saqlanadi. Bir hujayrali sodda hayvon tufelkada, odatda, ikkita yadro bo’ladi. Ulardan biri genetik axborot manbai bo’lib xizmat qilsa, ikkinchisi hujayraning metabolitik faoliyatini boshqaradi. Yadroning shakllari har xil va ko’pchilik hollarda hujayraning shakliga mos keladi. Yumaloq hujayralarda yadro yumaloq, cho’ziqlarda, masalan, silliq muskul hujayralarida yadro ham cho’ziq bo’ladi. Lekin ko’pchilik

hujayralarda yadroning shakli hujayra shakliga mos kelmaydi. Masalan, ko’plab o’simtali nerv, suyak hujayralarida yadro yumaloq bo’ladi. O’simlik hujayralarida markaziy vakuola yadroni hujayra membranasiga surib qo’yadi va uning shakli linzasimon bo’lib qoladi. Leykotsitlarda polimorf, ya’ni turli- tuman shaklda: zanjirsimon, bo’lakchali, hasipsimon, loviyasimon, ba’zi hasharot va o’rgimchaklarning to’ri hujayralarida yadro ko’p tarmoqli bo’ladi (ilova,28). Yadrolarning shaklini bunday turli-tuman bo’lishining sababi aniq emas, ammo uni metabolitik jarayonlarning tezligini orttiruvchi omil deb qarash mumkin. Yadroning yirik-maydaligi hujayraning shakliga bog’liq. Yadrolarning o’lchami, shakli tashqi muhit ta’siriga, fiziologik holatlariga, ovqat moddalariga, yadro strukturasiga va funksiyasiga qarab o’zgarib turadi. O’simliklarning turli organlaridagi hujayralar yadrosining o’lchami ham har xil bo’ladi. Yosh hujayralarda yadro hujayraning markaziy qismida joylashadi. Hujayra voyaga yetganda, uning ichida bir yoki bir necha vakuolalar hosil bo’ladi, bu holda yadro sitoplazma bilan birgalikda hujayraning devoriga qisilgan holda joylashadi (ilova,29). Ba’zi hujayralarda vakuola yiriklashib, sitoplazma ingichka iplar holida hujayra markazidan turli yo’nalishlarda kesib o’tadi. Bunday hujayralarda yadro shu sitoplazmatik iplar bilan o’ralgan holda hujayraning markazida joylashadi. Hujayraning yadrosi bir butun va murakkab strukturali bo’lib, yadro po’sti, kariolemma yoki nukleolemma, xromatin strukturalari (xromosomalar), yadro shirasi (kariolimfa yoki karioplazma), bir-ikkita, ba’zan bir necha yadrochadan tashkil topgan. Yadrolarni interfaza yadrosiga (bo’linmayotgan yadro) (ilova,30) va hujayra bo’linishi davridagi yadroga ajratish mumkin. Yadro qobig’i Yadro qobig’i Zavarzin va Xarazova (1982)larning fikriga ko’ra yadroning yuza apparati tarkibiga kiradi. Bu apparat uchta asosiy komponentlardan:

yadro qobig’i, periferik zich plastinka va pora kompleksidan tuzilgan. Yadro qobig’i sitoplazmaning umumiy sitoplazma membranali sistemasining ixtisoslashgan qismi hisoblanadi. U yassilashgan sisternlardan tuzilgan bo’lib, u tashqi va ichki membranalardan iborat. Bu ikki membrana faqat yadro poralari zonasida bir-biriga o’tadi. Bu zonada pora kompleksi oqsillari joylashadi. Pora kompleksi bo’shliqda to’g’ri joylashgan periferik va markaziy globulalardan tuzilgan. Pora kompleksi oqsil globulalari bilan yaqindan aloqada bo’ladigan zich plastinkada yadro matriksining periferik qismini tashkil qiladi. Bu plastinka ichki membrana ostida joylashib, ikki xil vazifani bajaradi. Birinchidan, bu yadro matriksining boshqa strukturalari bilan birga yadro xromatinining tartibli joylashishini ta’minlaydi, ikkinchidan, pora kompleksining tashkil qilish vazifasini bajaradi. Yadro qobig’ining tashqi va ichki membranalari kengligi 2060 nm keladigan perinuklear bo’shliq orqali ajralib turadi. Yadro membranalari morfologik jihatdan boshqa hujayra ichi membranalaridan farqlanmaydi. Ularning qalinligi 7 nm atrofida bo’ladi. Yadro qobig’i yadro moddalarini sitoplazmadan ajratib turuvchi ikki qavatli qopga o’xshaydi. Bunday tuzilishga yadro qobig’idan tashqari faqat mitoxondriya va plastidlar membranalarigina ega. Tashqi membrana bevosita hujayra sitoplazmasi bilan birikkan bo’ladi va uning tuzilishi endoplazmatik to’r membranasiga o’xshaydi. Tashqi yadro membranasida ergastoplazma membranasidagi kabi ko’plab ribosomalar joylashadi. Ko’plab kuzatishlar, tashqi yadro membranasining bevosita ergastoplazma kanallari sistemasiga o’tganini ko’rsatdi, bu ikki membranali strukturalarning tuzilishini bir xil ekanligini tasdiqlaydi. Ko’pchilik hayvon va o’simlik hujayralari yadro qobig’ining tashqi membranasi juda notekis, unda turli kattalikdagi bo’rtib chiqqan sitoplazmaga yo’nalgan o’simtalar bo’ladi. Bular tashqi yadro membranasining sitoplazma bilan tegib turgan yuzasini, ba’zan, yuzlab marta orttirib yuboradi. Ichki membrana xromosoma materiali bilan aloqada bo’ladi. Ba’zi hollarda, ichki yadro membranasi ostida fibroz yoki zich qatlam (lamina) joylashadi, bu

hamma organizm hujayralarida ham bo’lavermaydi. Masalan, kalamushning jigar hujayrasida u faqat yadro membranasining lipid komponentini eritib yuborilganda ko’rinadi. Ba’zi leykotsitlarda esa, qo’shimcha ishlov berilmasa ham u ko’rinaveradi. Bundan tashqari, yadro qobig’iga yaqin joylashgan Golji apparati bilan yadro membranasi sisternlari o’rtasida vaqtinchalik aloqalar ham kuzatiladi. Yadro membranasidan pufakchalar ajralib, Golji apparati sisternlariga qo’shiladi, yoki aksincha, Golji apparatidan ajralgan pufakchalar yadro membranasiga qo’shiladi. Ayniqsa, buni mitoz davrida qiz hujayralarda yadro qobig’ining hosil bo’lishdagi ishtirokida ko’rish mumkin. Xullas, yadro membranasini sitoplazmaning membranali strukturalari bilan aloqasi shubhasizdir. Yadro va sitoplazma o’rtasidagi vaqtinchalik dinamik aloqalar yadro qobig’ining ayrim joylarining (lokal) parchalanishi orqali bo’ladi. Buni sutemizuvchilarning neyronlarida kuzatiladi. Bu yo’l bilan ribosoma subbirliklarining yadrodan sitoplazmaga transporti amalga oshadi. Yadroning ichki membranasida nafas olish fermentlarining to’liq nabori joylashadi, degan fikr tasdiqlanmadi. Yadro membranasining vazifasi turli moddalarning yadrodan sitoplazmaga va sitoplazmadan yadroga ikki tomonlama transportini ta’minlashdan iborat. Ammo, yadro qobig’i boshqa membranali strukturalardan farq qilib, o’zida poralar (teshiklar)ni ushlaydi (ilova,31). Teshiklar orqali ancha katta molekulali nukleozitlar, nekleotidlar, aminokislota va oqsillar oson o’tadi. Ammo, poralar orqali moddalarning o’tishi osongina amalga oshmas ekan. Elektron mikroskopik rasmlarda ko’rinishicha poralar elektron zich material bilan qoplangan bo’lar ekan. Shuning uchun poralar orqali moddalarning o’tishi qandaydir molekulyar darajadagi axborot kanallari orqali boshqariladi deyish mumkin, ya’ni moddalarning o’tish zaruriyati tug’ilgandagina teshiklar ochiladi, keyin bekiladi.

Kelib chiqishi va biologik ahamiyati jihatidan zich plastinka va u bilan bog’liq bo’lgan murakkab globulyar oqsillar - poralar kompleksi -yadro membranasining tuzilish va funksional ixtisoslashgan qismidir. Yadro poralari tashqi va ichki yadro membranalarining birikishidan hosil bo’ladigan diametri 80-90 nm bo’lgan teshiklardir. Yadro poralari oddiy teshik emas, u orqali yadro va sitoplazma moddalari bevosita aloqada bo’ladi. Yadro teshiklari kompleksi oktagonal simmetriyaga ega. Teshik atrofida uch qator, har bir qatorda 8 tadan globulalar joylashadi. Bir qator yadro tomonda, bir qator sitoplazma tomonda, uchinchisi teshik markazida joylashadi. Globulalarning har birining kattaligi 25 nm. Globulalar (granula) dan fibrill o’simtalar chiqadi. Periferik globulalardan chiqayotgan fibrillar markazda uchrashib, diafragmani hosil qiladi. Poraning o’rtasida markaziy globulani ko’rish mumkin (ilova,31 c). Har bir hujayrada poralar kattaligi va soni doimiy. Hujayraning funksional holatiga va yadroning kattaligiga bog’liq holda ba’zi o’zgarishlar kuzatiladi. Masalan, to’qimalar kulturasida faol ko’payayotgan hujayralar yadrosida 1 mkm 2 yuzada 20 tagacha poralar bo’lib, yadro yuzasining 15% ini tashkil qiladi va bir yadroga 12 mingta teshik to’g’ri keladi. Yadro poralarining soni hujayraning metabolitik faolligiga ham bog’liq. Hujayrada sintetik jarayonlar qancha kuchli bo’lsa, poralar shuncha ko’p bo’ladi. Masalan, eritroblastlarda gemoglobinning kuchli sintezi va to’planishi davrida yadroda 1 mkm 2 da 30 ga yaqin pora bo’lsa, bu jarayon tugaganidan so’ng, 5 mkm 2 ga 30 ta pora to’g’ri keladi. Pora kompleksini ba’zan, hujayraning boshqa membranali strukturalarida ham kuzatiladi. Masalan, donachali endoplazmatik to’r membranalarida poralar bo’ladi, ammo ularning funksional ahamiyati aniq emas. Ko’pchilik hollarda yadro qobig’i mitoz davrida parchalanib ketib, hujayra bo’linib bo’lgach qaytadan tiklanadi.

ADABIYOTLAR 1. Атабекова А.И., Устинова Е.И. Цитология растений. Изд-во “Колос”, М., 1987 2. Заварзин, А.А., Харазова. А.Д. Основы общей цитологии. Л., Изд-во Ленингр.ун-та, 1982 3. Свенсон К., Уэбстер П. Клетка. М., Мир, 1980. 4. Ченцов. Ю.С.Общая цитология. М., Изд-во Моск. ун-та, 1984. Qo’shimcha 5. Badalxodjaev I. Sitologiya fanidan ma’ruza matnlari. And., 2013. 6. Badalxodjaev I. Sitologiya fanidan o’quv – uslubiy majmua. And., 2013. 7. Бергельсон Л.Д. Биологические мембраны. М., Наука, 1975. 8. Билич Г.Л. Биология,цитология,гистология,анатомия человека. Изд-во Союз Санкт-Петербург, 2011. 9. Босток К.Самрен Э. Хромосомы эукариотической клетки. М., Мир, 1981. 10. Бойқобилов Т.В., Икромов Т.Х. Цитология.Т., “Ўқитувчи”,1980. 11. Вермель Е.М. История учения о клетке. М., Наука, 1981. Епифанова О.И., Терских В.В., Захаров А.Ф. Радиоавтография. М.,

Похожие

Hujayra yadrosi. Yadrocha

Hujayra qobig’i yoki po’sti

Hujayraning bo’linishi. Mitoz, amitoz, meyoz bo’linish

Sitologiyа

Hujayra gomogenatlarini fraksiyalash metodi. Sitokimyoviy metod