Hujayraning tekshirish metodlari. Sitofizikaviy tekshirish metodlari. Ultrastrukturani tekshirish metodi - Биология - Рефераты

Hujayraning tekshirish metodlari. Sitofizikaviy tekshirish metodlari. Ultrastrukturani tekshirish metodi

Загружено в:

12.01.2023

Скачано:

0

Размер:

1073.1533203125 KB

Hujayraning tekshirish metodlari. Sitofizikaviy tekshirish metodlari. Ultrastrukturani tekshirish metodi Hozirgi zamon sitologiyasi ko’p sonli va xilma-xil tekshirish metodlariga ega bo’lib, ularsiz hujayraning tuzilishi va funksiyasi to’g’risidagi bilimlarni to’planishi va takomil topishi mumkin bo’lmagan bo’lur edi. Quyida biz sitologiyada eng ko’p qo’llaniladigan metodlar haqida to’xtalamiz. Optik metodlar Yorug’lik mikroskoplaridan foydalanish Zamonaviy yorug’lik mikroskoplari (3-rasm) juda mutaxasislashgan asbob bo’lib, hujayrani o’rganishda birinchi darajali rolini saqlab kelmoqda. Yorug’likmikroskoplarining kattalashtirish qobiliyati ularning eng qisqa oralig’ga ega bo’lgan ikkinuqtanialohidako’rsata olishiga bog’liq bo’ladi. Masalan: ikkita nuqta oralig’idagi masofa qancha yaqin bo’lsa, shu mikroskopning ko’rsatish qobiliyati shuncha yuqori bo’ladi. Boshqacha qilib aytganda, mikroskopda ko’rinadigan zarrachalar qancha mayda bo’lsa, mikroskopning ko’rsata olish darajasi ham shuncha ortiq bo’ladi.

3-rasm. Zamonaviy yorug’lik mikroskopi(Karl Zeiss). 1-kondensori; 2-ob’ektivlar; 3-okulyarlar . Mikroskopning ko’rsatish qobiliyati ob’ektivning aperturasi ya’ni optik sistemaning ishlovchi teshigini kattaligi va yorug’likning to’lqin uzunligiga bog’liq. Mikroskopning ko’rsatish darajasi quyidagi formula bilan topiladi:  a= 0,61 n sin  bu yerda: a- ikki nuqta oralig’idagi eng qisqa masofa,  - yorug’likning to’lqin uzunligi, n- muhitning yorug’lik sindirish ko’rsatkichi,  - ob’ektivning optik o’qi bilan ob’ektivga tushayotgan nur o’rtasidagi burchak- nurlarning difraksiya burchagi, 0,61- o’zgarmas kattalik. Kasrning maxrajidagi kattalik n sin  har bir ob’ektiv uchun doimiy bo’lib, u sonli apertura deb nomlanadi. Bu qanchalik katta bo’lsa a shunchalik kichik bo’ladi, ya’ni mikroskopning ko’rsata olish qobiliyati shuncha katta bo’ladi. Mikroskopning ko’rsatish qobiliyati ikki yo’l bilan orttiriladi:1) ob’ektivning sonli aperturasini ko’paytirish;2) preparatni yoritayotgan yorug’likning to’lqin uzunligini qisqartirish bilan. Sonli aperturani orttirish uchun immersion ob’ektivlardan foydalaniladi. Bunday ob’ektiv bilan preparat o’rtasidagi bo’shliq immersion suyuqliklar bilan to’ldiriladi. Havoni yorug’lik sindirish ko’rsatikichini 1 ga teng desak, immersion suyuqliklar qatoriga kiruvchi suvniki - 1,33, gliserinniki -1,45, kedr yog’iniki -1,51 ga teng bo’ladi. Mikroskopning ko’rsata olish qobiliyatini oshirishning ikkinchi usulida yorug’lik nurlarining to’lqin uzunligidan ancha qisqa bo’lgan ultrabinafsha nurlardan foydalaniladi. Biologik mikroskop o’tuvchi yorug’likda yoritiladigan preparatlarni o’rganishga mo’ljallangan. Bu mikroskoplar hujayralar va boshqa ob’ektlarni o’rganishda eng ko’p qo’llaniladi. Ammo, biologik mikroskoplarda asosan fiksatsiya qilinib,

bo’yalgan preparatlarni o’rganilishi mumkin. Ko’pchilik tirik bo’yalmagan hujayralar o’tuvchi yorug’likda rangsiz va tiniq bo’lib ko’rinadi, shuning uchun ularni to’liq o’rganib bo’lmaydi. Bu mikroskoplarni MBI 1,2,3..6..12, MBR 1,2,3, Biolam, Yergaval, Ampival, MBS1,2,3,4..9, Fazakontrastik, Interferension, Fluoressent, Polyarizatsion, Qorong’i maydonli, Ultra binafsha xillari mavjud. Qorong’ilatilgan maydonli mikroskopiya. Qorong’i maydonda preparatlarni o’rganish maxsus kondensor yordamida amalga oshiriladi. Qorong’i maydonli kondensor odatdagi kondensordan farq qilib, yorug’lik manbaidan tushayotgan juda qiyshiq chetki nurlarnigina o’tkazadi. Chetki nurlar katta og’ish burchagiga egaligi uchun ular ob’ektivga tushmaydi, natijada mikroskopning ko’rish maydoni qorong’i bo’lib qoladi, tarqoq nurlar bilan yoritilgan ob’ekt esa yaxshi ko’rinadi. Odatda preparatlarda har xil optik zichlikka ega bo’lgan strukturalar bo’ladi. Bu strukturalar umumiy qorong’i maydonda turlicha nurlanishi tufayli aniq ko’rinadi (tindal effekti). Bu usul bilan turli tirik hujayralarni kuzatish mumkin bo’ladi. Faza kontrastik mikroskopiya. Biologik mikroskoplarda deyarli kuzatib bo’lmaydigan ba’zi tirik preparatlarni kontrastligini faza kontrastik moslama yordamida keskin orttiriladi. Bu moslama biologik mikroskop kondensorining o’rniga o’rnatiladi. U fazali ob’ektivlar to’plami (O),halqasimon plastinka (P),halqali diafragmalar to’plami (D)ni ushlovchi kondensor (K) dan tashkil topadi. Halqali diafragmalar va fazali plastinkalarni bir-biriga moslashtirilganda ob’ektning kontrastligi orttiriladi (4 rasm).

4-rasm.Faza kontrastik moslama . Faza kontrastik mikroskopiya usuli o’rganilayotgan bo’yalmagan tuzilmalarning bizga zarur bo’lgan kontrastligini ta’minlaydi. Ob’ektni qancha yaxshi ko’rish nurning qancha sinishiga bog’liq. Yorug’lik nuri ob’ektdan qancha tez o’tsa, uning yoritilishi, demak, kontrastligi shuncha ortadi, binobarin, hujayra tuzilmalari ham shunga yarasha yaxshi ko’rinadi. Hozirgi vaqtda hujayra va to’qimalarni o’rganishda faza kontrastli mikroskop keng miqyosda qo’llanilmoqda. Bunda organizmdan ajratib olingan hujayralarni fiziologik eritmaga solib, uning nozik strukturasini kuzatish va mikroplyonkalarga tushirilgan surat orqali undagi barcha jarayonlarni batafsil o’rganish mumkin. Bu metod yaltiroq preparatning turli qismlarini atrof muhitdan nur sindirish ko’rsatkichi bilan farqlanishiga asoslanadi. Bunda preparatdan o’tayotgan yorug’lik turlicha tezlikda tarqaladi, ya’ni fazalarning siljishi yuz beradi. Faza o’zgarishlari turli ko’rinishdagi yorug’lik to’lqinlariga aylanadi, natijada ko’z bilan ko’rib bo’ladigan kontrastik tasvir hosil bo’ladi. Faza kontrastik moslamani qo’llash tirik hujayraning organoidlari, kiritmalari va boshqa qismlarini buzilmagan holda o’rganishga katta imkoniyatlar ochib beradi.

Interferension mikroskopiya. Bu metod faza kontrastik metodga o’xshash bo’lib, bo’yalmagan yaltiroq ob’ektlarning kontrastik tasvirini hosil qilishda qo’llaniladi. Shuningdek, bunda hujayraning quruq holdagi og’irligini ham aniqlash mumkin. Buning uchun maxsus interferension mikroskop ishlatiladi. Yorug’lik manbaidan kelayotgan nur tutami ikkita parallel shoxchalargayuqorigi va pastkilarga ajratiladi. Pastki shoxcha preparat orqali o’tadi va uni yorug’lik to’lqinining fazasi o’zgaradi, yuqorigi shoxchaniki o’zgarmaydi. Preparatdan keyin, ya’ni ob’ktiv prizmasida har ikkala shoxcha birlashadi va o’zaro ta’sirlashadi (interferensiyalashadi). Natijada turlicha qalinlikka va turlicha nur sindirish qobiliyatiga ega bo’lgan preparatning qismlari turlicha bo’yalgan holda ko’rinadi . Bu mikroskop yordamida ob’ektning qalinligi, tarkibidagi quruq moddalar miqdori, suv, lipidlar, nuklein kislotalar va oqsillar miqdorini aniqlash mumkin.Bunda bo’yalgan preparatda yadro-qizil, sitoplazma-zangori tusda ko’rinadi. Polyarizatsion mikroskopiya. Bu metod hujayra va to’qimalarning turli strukturalarini qutblangan nurlarni sindira olishiga asoslanadi. Ba’zi strukturalar, masalan bo’linish dukining iplari, miofibrillar, kiprikli epiteliyning kipriklari va boshqalar molekulalarning maxsus joylanishi bilan xarakterlanadi.Ular ikki xil nur sindirish qobiliyatiga ega bo’ladigan anizotrop strukturalardir. Biologik mikroskopdan farq qilib kondensordan avval polyarizator qo’yiladi. Preparatdan keyin esa, kondensator va tahlilator joylashtiriladi. U ob’ektning nur sindirishini o’rganishga imkon beradi. Bu metod hujayradagi zarracha va boshqa strukturalarning ikki yoqlama nur sindirishi orqali aniq ko’rishga imkon beradi. Preparatga maxsus ishlov berilgandan so’ng hattoki, hujayraning u yoki bu qismini molekulyar tuzilishini ham aniqlash mumkin. Fluoressent mikroskopiya. Faza kotrastik mikroskopga o’xshash fluoressent- lyuminessent mikroskopiya ham tirik hujayrani o’rganishga imkon beradi. Fluoressensiya deb ob’ektni o’ziga yutgan yorug’lik energiyasi paydo qilgan nurlanishiga aytiladi. Fluoressensiyani ultrabinafsha, to’lqin uzunligi 0,27-0,4

mkm li spektrning ko’k va binafsha nurlari yordamida hosil qilish mumkin. Hujayrada bo’ladigan juda ko’p moddalar o’zlarining fluoressensiyasiga ega. Bu birlamchi fluoressensiya deyiladi. Masalan: yashil pigment-xlorofill, vitaminlardan A, V va boshqalar. Ammo, hujayrada bo’ladigan ko’pchilik moddalar o’zlarining shaxsiy fluoressensiyasiga ega bo’lmaydi. Bunday moddalar maxsus ishlov berilgandagina turli bo’yoqlarga bo’yalganday ko’rinadi. Buni ikkilamchi fluoressensiya deb ataladi. Ikkilamchi fluoressensiya hosil qiladigan bo’yoqlarni fluroxromlar deyiladi. Ularga to’q sariq akridin, flyuoressin, rodamin va boshqalar kiradi. Bu metod nuklein kislotalarning joylashishini, hujayraning strukturalarining o’zgarishini, uni tirik yoki o’lik holda ekanligini bilishga imkon beradi. Preparatlarni to’q sariq akridin bilan ishlanganda hujayradagi DNK yashil rangda, RNK esa qizil rangda ko’rinadi . Ultrabinafsha mikroskopiya. Ultrabinafsha nurlar (UF) odamning ko’ziga ko’rinmaydi, shuning uchun ular bilan hujayra strukturalarini bevosita o’rganib bo’lmaydi. Hujayralarni UF nurlar yordamida o’rganish uchun Ye.M.Brumberg (1939) ultrabinafsha mikroskop - MUF – 1 ni yasadi. Hujayraning tarkibiga kiruvchi har xil moddalar UF nurni sindirish xususiyatiga ega. Tirik yoki fiksatsiya qilingan bo’yalmagan hujayralarda turli moddalar bunday mikroskopda bitta fotoplastinkaning o’ziga 3 marta rasmga olinadi. Rasmga olish uchun UF to’lqinining shunday uzunligi tanlanadiki, har bir zonada faqat bir xil moddani sindirish chizig’i joylashadi. Boshqa zonadagi nurlarni sindirmaydi. Shuning uchun, ko’ringan moddalar barcha rasmlarda turlicha bo’ladi. Bu rasmlarni xromoskop deb ataluvchi asbobga joylashtiriladi. Bu asbob bitta rasmni ko’k, ikkinchisini yashil, uchinchisini qizil nurlarda ko’rsatadi. Natijada preparatning uch xil rangli tasviri hosil bo’ladi, bular xromoskopda birlashtiriladi, bu oxirgi tasvirda hujayraning turli moddalari turli ranglarga bo’yalgan bo’lib ko’rinadi. Bu mikroskop yordamida odatdagi biologik mikroskoplarda ko’ringanga qaraganda ikki marta kichik (0,1 mkm) zarrachalarni ham ko’rish mumkin.

Ultrabinafsha mikroskop yordamida UF nurlarni sindirish miqdori asosida turli moddalarning hujayradagi miqdorini hisoblash mumkin. SITOFIZIKAVIY TEKSHIRISH METODLARI Rentgen-struktura tahlili . Bu metod rentgen nurlarining difraksiyasiga asoslangan. Ko’proq hujayraning sitoplazmasi va yadrosi tarkibidagi oqsil, nuklein kislotasi molekulasi va boshqa moddalarni o’rganish uchun qo’llaniladi. Bu metod molekulalarni bo’shliqda joylashishini, ularning oralig’idagi masofani o’lchashga va molekulaning strukturasini o’rganishga imkon beradi. Radioavtografiya metodi. Nishonlangan atomlar sitologiyada hujayrada boradigan turli bioximik jarayonlarni masalan, oqsillar sintezi, nuklein kislotalar reproduksiyasi, hujayra qobig’ining o’tkazuvchanligi va boshqalarni o’rganishda keng qo’llaniladi. Bu maqsadda radioaktiv izotoplardan H 3 -tritiy,S 14 , P 32 , S 35 ,J 131 va boshqalar qo’llanilmoqda. Bu usulda tekshiriladigan ob’ektga o’zida radioaktiv element tutgan modda turli usullar bilan kiritiladi, turli muddatlardan so’ng ulardan gistologik kesmalar tayyorlanadi. Preparat tayyorlash odatdagi gistologik preparatlar tayyorlash usuli bilan deyarli bir xil. Lekin farqi shundaki, bunda mikrotom yordamida olingan kesmalar alohida fotoemulsiyaga solib qo’yiladi (qorong’ida). Bu vaqtda radioaktiv moddalar nuri to’qimalarga fotoemulsiya orqali o’tib, kumush bromid donachalarini sensibilizatsiya qiladi. Har xil muddatlardan so’ng shu qorong’i joyda ularni xuddi fotografiya qog’ozlarini tayyorlagandek, “proyavitel” va boshqa eritmalarga solib ishlov beriladi. Shunda to’qimaning radioaktiv moddalar to’plangan joyida kumush donachalari ko’plab yig’ilib qoladi va ular qora nuqtalar shaklida ko’rinadi. Binobarin, ana shu kumush moddalarning yig’ilgan miqdoriga qarab, shu organdagi moddalar almashinuvi tez yoki sekin borayotgani haqida fikr bildirish mumkin. Masalan, hayvonning qalqonsimon beziga radioaktiv izotop J 131 yuborib, uni mazkur organ qanday qabul qilishiga qarab, bezning funksiyasi ortganligi yoki susayganligini aniqlash mumkin. Bu usul nishonlangan aminokislotalarning turli

organlar oqsillariga kirish tezligini aniqlashda, nuklein kislotalarning hosil bo’lishini, nishonlangan dori moddalarni organizmda tarqalishini, qalqonsimon bez hujayralarida yod almashinuvini aniqlashda yaxshi natijalar beradi (5 rasm). А В 5-rasm .Avtoradigrafiya metodi.A-avtoradiograflar hosil qilish sxemasi.

1-nishonlangan timidinning hujayraga kiritilishi,2-uning yadro DNKsiga birikishi,3-fotoemulsiya bilan qoplangan hujayra,4-hujayrada nishonlangan moddaning qora dog’lar shaklida yonidan va5-ustidan ko’rinishi.Vkalamushning jigar hujayrasida nishonlangan RNK hosil bo’lish bosqichlari avtograflari(dastlab belgi faqat yadroda,keyin esa sitoplazmada ko’rinadi). ULTRASTRUKTURANI TEKSHIRISH METODI Elektron mikroskopiya 1933 yilda elektron mikroskopni ishlab chiqilgandan so’ng hujayrani o’rganishda yangi davr boshlandi. Agar zamonaviy yorug’lik mikroskoplarining maksimal kattalashtirish qobiliyati 3600 marta bo’lsa, elektron mikroskopniki milliongacha va undan ham ortiqdir. Bunda hattoki 1Å kattalikdagi zarrachani ham ko’ra olish mumkin. Uning yordamida hujayraning juda ko’p eng muhim organoidlarini ko’rishga imkon tug’ildi. Elektron mikroskoplarning oddiy yorug’lik mikroskoplaridan asosiy farqi shundaki, bunda yorug’lik nuri o’rniga elektronlarning tez oqimi qo’llaniladi. Shisha linzalar esa, elektromagnit maydonlari bilan almashtirilgan. Elektronlar manbai yoki katod bo’lib, elektr toki bilan qizdirilib turiladigan volfram ip xizmat qiladi. Elektronlar harakat qilayotganida anodning markazida joylashgan kichkina teshikdan o’tib, magnit g’altagiga yo’naladi, g’altak kondensor vazifasini bajaradi. Elektronlar kondensor orqali o’tib ob’ektga yo’naladi, undan keyin magnit g’altagiga o’tadi. U ob’ektiv linza vazifasini bajaradi, undan kattalashgan holdagi tasvir keyingi magnit g’altagiga o’tadi. Bu g’altak proeksionlinza–okulyar

vazifasini bajaradi va ob’ekt kattalashgan holda ko’rinadi, u ekranga tushiriladi yoki rasmga olinadi(6 rasm). Oddiy mikroskopda hayvonlar to’qimasining mikroskopik tuzilishini o’rganish uchun kesmalarning qalinligi 3-5 mkm bo’lishi kerak. Bundan qalin bo’lsa, hujayralar qavati ortib ketib, ob’ektning tasviri aniq ko’rinmaydi, ularni o’qish yana ham qiyinlashadi. 6-rasm. Zamonaviy elektron mikroskop(Karl Zeiss). Elektron mikroskopning afzalligi shundaki, to’qimalardan olinadigan kesma ancha yupqa (0,2mkm) bo’ladi. Albatta, bunday kesmalar, odatda, ultramikrotomdan foydalanib tayyorlanadi. Buning uchun esa mikrotom stolga qimirlamaydigan qilib o’rnatiladi, pichoqlari alohida shishadan yasaladi. Kesmaning qalinligini metall sterjenning kengayishi ta’minlaydi. Oddiy mikroskopda ob’ektning qalinligi, ya’ni hujayra yoki yadrolarning yirikmaydaligi, ularning diametri “ mikron ” bilan o’lchansa, elektron mikroskopda “ nanometr ” bilan, aksari hollarda esa “ angstrem ”( Å ) bilan o’lchanadi. Ammo, bunday mikroskoplarda ob’ektlardan tayyorlangan kesmalargina o’rganiladi. Hujayralarning bir butun va tirik holda ko’rishga imkon bermaydi. Shuning uchun olimlar skanirlangan elektron mikroskoplarni yaratdilar. Uning yordamida tirik yoki fiksatsiyalangan ob’ektlarni x15 dan x20000 martagacha kattalashtirib ko’rish mumkin. Hajmiy (rastrlovchi, skanirlangan) elektron mikroskop hujayraning yuzasini uch o’lchamli ko’rinishini o’rganadi. Bu metodda elektronlar tutami (zond) ob’ekt yuzasidan xarakatlanadi va olingan axborotni elektron nurli nayga yuboradi. Tasvir ikkilamchi elektronlarda olinadi. Bu metodda fiksatsiyalangan yoki maxsus quritilgan ob’ekt parga aylangan metall (oltin) bilan yupqa parda holida qoplanadi. Undan qaytgan elektronlar signalni elektron nurli nayga o’tkazuvchi tuzilmaga tushadi. Skanirlangan mikroskop fokusining chuqurligi tufayli uch o’lchamli tasvir hosil bo’ladi.

Hajmiy elektron mikroskop yordamida hujayraning u yoki bu qismining kimyoviy tarkibi haqida axborot olish ham mumkin. Muzlatib chiqarib tashlash (travleniya) metodi. Bunda ob’ekt dastlab tezlik bilan suyuq azot yordamida muzlatiladi, keyin shu haroratdagi maxsus vakuum qurilmaga o’tkaziladi. U yerda sovitilgan “pichoq” yordamida muzlatilgan ob’ekt yoriladi. Bunda muzlagan hujayraning ichki qismi ochilib qoladi. Vakuumda qotgan suvning bir qismi chiqarib tashlanadi, yalang’ochlanib qolgan yuza asta- sekinlik bilan parga aylangan uglerod, keyin esa metall bilan yupqa qatlam qilib qoplanadi. Shunday qilib muzlagan, ammo, tirik holdagi strukturasini saqlagan yalang’och yuzadan plyonka – replika olinadi. Keyin xona haroratida ob’ekt kislotada eritiladi, ammo plyonka-replika butun qoladi, uni elektron mikroskopda o’rganiladi. Bu metodning ikkita afzalligi bor: 1)tabiiy(nativ) namunalardan qilingan replikalarni o’rganadi; 2)hujayra membranasi yuzasining relefini o’rganadi. Bu metod ham hujayraning yuzasida, ham ichida globulalarning joylashishini va membrana struktura jihatidan bir xil emasligini ko’rishga imkon beradi.

ADABIYOTLAR 1. Атабекова А.И., Устинова Е.И. Цитология растений. Изд-во “Колос”, М., 1987 2. Заварзин, А.А., Харазова. А.Д. Основы общей цитологии. Л., Изд-во Ленингр.ун-та, 1982 3. Свенсон К., Уэбстер П. Клетка. М., Мир, 1980. 4. Ченцов. Ю.С.Общая цитология. М., Изд-во Моск. ун-та, 1984. Qo’shimcha 5. Badalxodjaev I. Sitologiya fanidan ma’ruza matnlari. And., 2013. 6. Badalxodjaev I. Sitologiya fanidan o’quv – uslubiy majmua. And., 2013. 7. Бергельсон Л.Д. Биологические мембраны. М., Наука, 1975. 8. Билич Г.Л. Биология,цитология,гистология,анатомия человека. Изд-во Союз Санкт-Петербург, 2011. 9. Босток К.Самрен Э. Хромосомы эукариотической клетки. М., Мир, 1981. 10. Бойқобилов Т.В., Икромов Т.Х. Цитология.Т., “Ўқитувчи”,1980. 11. Вермель Е.М. История учения о клетке. М., Наука, 1981. Епифанова О.И., Терских В.В., Захаров А.Ф. Радиоавтография. М.,

Похожие

Tirik hujayralarni tekshirish metodlari vaqtinchalik preparatlardan foydalanish

Biologiya o’qitishning faol metodlari

Yuqumli kasalliklarda kimyo terapiyasining ishlatilishi infeksion va uniug turlari yuqumli kasalliklarni davrlari microbiologik tekshirish usul va bosqichlari

Mikrokinos’yomka metodi. Mikroxirurgiya metodi

Sitologiyaning rivojlanish tarixi