Tirik hujayralarni tekshirish metodlari vaqtinchalik preparatlardan foydalanish - Биология - Рефераты

Tirik hujayralarni tekshirish metodlari vaqtinchalik preparatlardan foydalanish

Загружено в:

12.01.2023

Скачано:

0

Размер:

19.4697265625 KB

Tirik hujayralarni tekshirish metodlari vaqtinchalik preparatlardan foydalanish Reja: To’qimalar kulturasi metodi  Hujayralar klonini olish metodi  Tirik holda bo’yash metodi

Tirik hujayralar va to’qimalarni mikroskopda tekshirish har xil maqsadlar uchun qo’llaniladi: hujayralarni har xil tashqi ta’sirlarda o’zgarishini o’rganish, hujayradagi modda almashinishi qonuniyatlarini ochish, hujayraviy tuzilishlarni o’rganish, sitoplazmaning oqishi, hujayraning o’tkazuvchanligini bilish va boshqalar uchun. Tirik hujayralarni o’rganish uchun maxsus preparatlar tayyorlanadi. Mayda organizmlar predmet oynasiga bir tomchi suv bilan birga quyiladi, ustidan yopqich oyna bilan yopiladi va mikroskopda tekshiraveriladi. O’simlik hujayralarini suvda, sovuqqonli yoki issiqqonli hayvonlar hujayralarini esa fiziologik eritmalarda yoki boshqa maxsus eritmalarda o’rganiladi. To’qimalar kulturasi metodi organizmdan tashqarida hujayralarning ko’payishi va hayot kechirishi uchun muhit yaratishga asoslangan. Yorug’lik mikroskoplarida tirik hujayralarni ko’rish mumkin. Qisqa muddat kuzatish uchun hujayralarni predmet oynasidagi suyuq muhitga solinadi. Agar ularni uzoq muddat kuzatish kerak bo’lsa, maxsus nam kameralardan foydalaniladi. Ob’ekt sifatida bir hujayrali organizmlar, qon hujayralari, turli to’qimalardan ajratib olingan hujayralardan foydalanish mumkin. Barcha hollarda, hujayra maxsus tanlab olingan muhitda o’rganiladi. Erkin yashovchi bir hujayrali organizmlar tabiiy sharoitda yashaydigan muhitda o’rganiladi. Ba’zi sodda hayvonlar uchun sun’iy muhit ishlab chiqilgan, unda ular yashashi, ko’payishi mumkin. Odatda, bu moslashtirilgan tuzlar eritmasi bo’lib, unga mikroorganizmlar qo’shiladi, ular ovqatlik bo’lib xizmat qiladi. Qon hujayralari yoki ko’p hujayralilarning erkin hujayralari plazma tomchisida yoki maxsus sintetik muhitda o’rganiladi. Suspenziya holida hujayralar kulturasini yaratish nazariy jihatdan to’liq avtomatlashtirilishi mumkin. Hujayralarni muallaq holda ko’paytirishda hujayralarning ko’payishi ancha tez boradi.

Hujayralar klonini olish metodi ham ishlab chiqilgan. Bunda issiqqonli hayvonlarning alohida hujayralaridan koloniyalar hosil qilinadi. Bunda hujayralarni mikrokapillyarlarga joylanadi va hujayralar ko’paygan sari muhit hajmini ham orttirib boriladi. Hujayralar kulturasini idishning tubida yaratish ham keng tarqalgan. Bunda 50 tadan 300 tagacha hujayra muhitga solinadi. Hosil bo’lgan hujayralar koloniyasini qayta klonlash mumkin va bitta hujayradan ko’plab kultura (liniya) olish mumkin. Klonlash orqali hujayralar populyatsiyasini maydalab,subliniyalarni ham olish mumkin. Hujayra populyatsiyalarning kulturasini yaratish metodini takomillashuvi orqali turlicha kelib chiqishga ega bo’lgan o’nlab hujayra shtammlarini hosil qilingan. Bunday shtammlar chegarasiz muddat o’zgarmay qolishi mumkin. Juda ko’p sitologik problemalarni hal qilish uchun laboratoriyalarda ko’pchilik sodda hayvon - hujayralarni yoki ko’p hujayralilarning hujayralarini o’stirish, ko’paytirish talab qilinadi. Buning uchun maxsus shart-sharoitlar kerak. O’simlik va hayvonlar hujayrasini o’stirishda o’ziga xos oziq moddalar tanlash ancha qiyin. Hayvonlar hujayrasi, avvalo qonda va murtak suyuqligida, fiziologik eritmalarda o’stiriladi. To’qima va hujayralarni organizmdan tashqarida (in vitro) o’stirish uchun ularning normal o’sishi va rivojlanishini ta’minlash kerak. Bakteriya va sodda hayvonlar probirkada, Petri va Kox kosachasida, shisha idishlarda, mikroakvariumlarda, ko’p hujayrali organizmlar hujayrasi buyum oynasi chuqurchasida, Karrel kosachasi va shisha idishlarda o’stiriladi. Bakteriyalar, sodda hayvonlar, bir hujayrali suv o’tlar va ko’p hujayrali organizmlarni o’stirish uchun mineral va organik oziq moddalar muhiti tanlanadi. Bakteriyalar kulturasi oziq muhitida, infuzoriya va tufelkalar pichan yoki somon ivitmalarida, amyoba kulturasi mineral muhitda o’stiriladi. Hozirgi vaqtda 60 dan ortiq komponentlardan iborat “199” nomli muhit harxil to’qimalarni o’stirish uchun ishlatilmoqda. Hayvon organ va to’qimalarining hujayralarini hujayra kulturasi sharoitida o’rganiladi. O’simliklar to’qimasini o’stirish 1892 yili Fexting, 1898 yili Rexinger, 1902 yili esa Gaberland, hayvonlar to’qimalarini o’stirish 1907 yili Garrison, 1910

yili Burrov, 1911-1914 yillarda Karrel va 1916 yili Maksimovlar tomonidan ishlab chiqildi. Bu metodni eng sodda varianti, ozuqa muhiti bilan to’ldirilgan kameraga uncha katta bo’lmagan to’qima parchasi solinadi. Ma’lum vaqtdan so’ng bunday parchaning qirg’oqlarida hujayralarning ko’payishi va o’sishi boshlanadi. Boshqa holda ajratib olingan to’qima parchasi tripsin fermenti yoki xelaton versen eritmasi bilan ishlanadi, natijada to’qima hujayralari alohida- alohida bo’lib tarqalib ketadi (dissotsiatsiya). Keyin uni, ichida oziqa muhiti bo’lgan idishga solinadi, u joyda hujayralar idish tubiga tushadi, oynaga yopishib ko’paya boshlaydi. Shu yo’l bilan bir qavat hujayra kulturasi hosil bo’ladi, uni tirik holda kuzatish qulay bo’ladi. Hayvon to’qimalaridan dastlabki kulturani hosil qilish uchun embrional materialdan foydalanish yaxshi natija beradi. Tirik hujayrani o’rganish usullariga yana to’qimalarni o’stirish usuli kiradi. To’qima va hujayralarni (in vitro) va organizm ichida (in vivo) o’stirish mumkin. To’qimalar organizmdan tashqarida o’stirilganda maxsus oziq muhitga o’tkazilishi kerak. Bu muhitda hujayra harakatlanish, bo’linish va tabaqalanish (differensirovka) qobiliyatini saqlab qoladi. To’qima bo’lakchalari steril muhitda fiziologik suyuqlik saqlovchi Petri idishiga solib maydalanadi. So’ngra mayda bo’lakchalar oziq muhitiga o’tkazilib 38-39 0 S da saqlanadi. Har 3-4 kundan so’ng ularni yangi oziq muhitiga o’tkazib turish kerak. Shu yo’l bilan to’qimani 10 yillab saqlash mumkin. Organizmdan tashqarida hujayralar kulturasini yaratishda muhitni yangilab turishdan tashqari tegishli haroratni ushlab turish ham zarur. Sovuqqonli hayvonlar uchun +20 0 S, issiqqonlilar uchun +37 0 S. Hujayralar kulturasi hozirgi vaqtda faqat sitologik tekshirishlar uchun emas, balki genetik, virusologik, biokimyoviy tekshirishlarda ham qo’llanilmoqda. Hozirgi vaqtda o’simlik hujayralarining ham kulturasi yaratilgan. Buning uchun o’simlik to’qimasining bir parchasi hujayra qobig’ini erituvchi ferment bilan ishlanadi. Ajralib ketgan hujayralar kultural muhiga solinadi, u yerda ular ko’payib, ko’payayotgan hujayralar zonasini hosil qiladi.

Tirik hujayralar ustidagi kuzatishlar, odatda rasmga olinadi, tezlashtiruvchi yoki sekinlashtiruvchi qurilma – seytrafer orqali kinoga olinadi. Shu yo’l bilan hujayralarning bo’linishi, fagotsitoz, sitoplazmaning oqishi, kipriklarning harakati kabi jarayonlarni kuzatish mumkin. Tirik holda bo’yash metodi. Hujayralar struktura elementlarining tuzilishini tirik holda o’rganish muhim ahamiyatga ega. Buning uchun hujayralarni tirik holda bo’yash metodidan foydalaniladi,bunda tirik hujayra uchun nisbatan kam zaharli bo’lgan tirik holda bo’yovchi bo’yoqlardan foydalaniladi. Kimyoviy tuzilishiga ko’ra ular aromatik qator organik birikmalarga kiradi. Ularning kislotali va asosli xususiyatga ega bo’lganlari mavjud. Kislotali bo’yoqlardan ko’proq tripan ko’ki (0,5% li) va litiliy karmin (20% li) ishlatiladi. Asosli bo’yoqlardan eng ko’p neytral qizil (1:20000 yoki 1:50000) va metilen ko’ki (1:1000 yoki 1: 10000) qo’llaniladi. Tirik holda (vital) bo’yash turli sitologik masalalarni yechishga yordam beradi. Bu metod hujayraning turli strukturalarini o’rganishga imkon beradi. Masalan, yanus bilan bo’yash orqali mitoxondriyalarni, metilen ko’ki bilan bo’yash orqali nerv sistemasi o’rganiladi. Bu metod turli ta’sirlar natijasida hujayrada sodir bo’ladigan o’zgarishlarni aniqlashga imkon beradi. Shu yo’l bilan “ paranekroz ” hodisasi o’rganildi. Bundan tashqari to’qima tuzilmalarini hayvonning hayoti davrida yoki vital (in vivo-hayot) bo’yash mumkin. Hujayralarning struktura elementlarini har tomonlama o’rganish uchun fiksatsiya qilishdan avval ular bo’yaladi. Bunda, asosan, hujayraga kirgan bo’yoqlar oqsillar bilan birikadi, butun sitoplazmaga tarqaladi va ayrim hollarda sitoplazmada donacha holida to’planadi. Bu usul tirik hujayra va to’qimalarning tuzilishini, ba’zi bir moddalarning hujayraga kirishi va undan chiqishini kuzatishga imkon beradi. Hayot davrida bo’yash uchun ishlatiladigan bo’yoq moddalarni hujayra yoki organizm yashayotgan muhit suyuqligida eritish zarur. Bo’yash muddatlari 15 minutdan 60 minutgacha bo’ladi.

Bu bo’yoqlar hujayraga zaharli ta’sir qilmaydi, sitoplazma diffuziya holda, boshqa qismlar esa turlicha bo’yaladi. Hozirgi zamon sitofiziologiyasi uchun birinchi navbatda ajratib olingan hujayralarning fiziologik jarayonlarini o’rganishga intilish xarakterlidir. Keyingi yillarda hujayralarning fiziologik holatlarini o’rganish metodlari kengaydi. Birinchidan, alohida muskul va nerv tolalarini ajratishning metodlari ishlab chiqildi, ikkinchidan, bosh oyoqli mollyuskalarning gigantik nerv tolalari topildi. Bu tolalar aksoplazma ni chiqarib, uni sun’iy eritmalar bilan almashtirish, hujayraga turli moddalarni va murakkab elektrodlarni kiritish metodlari bilan o’rganiladi. Bu metodlar hujayra o’tkazuvchanligi va bioelektrik hodisalarni o’rganishda muhim ahamiyatga ega. Qator yangi metodlar to’qimadan ajratib olinmagan hujayralarning fiziologik xususiyatlarini o’rganishga imkon beradi. Mikroelektrod texnikasini qo’llash odatdagi elektrofiziologik metodlarni sof sitologik metodga aylantirdi. Oxirgi yillarda mikroelektrodlar hujayraichi RN va ba’zi kationlarning hujayra ichida o’rganishga erishildi. Bundan tashqari tirik hujayralarning elastiklik, nur tarqatish, nur sindirish, elektr o’tkazuvchanlik va boshqa xususiyatlari ham o’rganilmoqda. Hujayralarni ba’zi bo’yoqlarni granula holda yig’ish xossasi yot tanachalarga nisbatan fiziologik himoya deb qaraladi. Haqiqatdan ham Navashin va uning shogirdlari tomonidan hujayra zahalanganda granula hosil qilish susayishini aniqladilar. Bir vaqtni o’zida sitoplazmaning bo’yalishi kuchayadi va yadro bo’yala boshlaydi. Tirik hujayrani bo’yashning yana bir xili eozinning 1% li suvli eritmasi bilan bo’yashdir. Bu metod tirik hujayralarni o’lik hujayralardan ajratishga imkon beradi. Eozin o’lik hujayralarni diffuziya holda pushti rangga juda tez bo’yaydi, tirik hujayralarni esa bo’yamaydi. Shunday qilib, vital bo’yoqlar bilan hujayralarning bo’yalishiga qarab, turli ta’sirlar natijasida hujayralarni funksional holati to’g’risida fikr yuritish mumkin. Bu metodni ahamiyati hujayra tomonidan bo’yoqning yig’ilishini belgilovchi miqdoriy metod ishlab chiqilishi bilan kuchayib ketdi. Vital bo’yash metodi

hujayraning bir butunligini buzadigan faktorlarning ta’sir mexanizmini aniqlashda va hujayra o’tkazuvchanligi masalalarini o’rganishda keng qo’llanaladi.

ADABIYOTLAR 1. Атабекова А.И., Устинова Е.И. Цитология растений. Изд-во “Колос”, М., 1987 2. Заварзин, А.А., Харазова. А.Д. Основы общей цитологии. Л., Изд-во Ленингр.ун-та, 1982 3. Свенсон К., Уэбстер П. Клетка. М., Мир, 1980. 4. Ченцов. Ю.С.Общая цитология. М., Изд-во Моск. ун-та, 1984. Qo’shimcha 5. Badalxodjaev I. Sitologiya fanidan ma’ruza matnlari. And., 2013. 6. Badalxodjaev I. Sitologiya fanidan o’quv – uslubiy majmua. And., 2013. 7. Бергельсон Л.Д. Биологические мембраны. М., Наука, 1975. 8. Билич Г.Л. Биология,цитология,гистология,анатомия человека. Изд-во Союз Санкт-Петербург, 2011. 9. Босток К.Самрен Э. Хромосомы эукариотической клетки. М., Мир, 1981. 10. Бойқобилов Т.В., Икромов Т.Х. Цитология.Т., “Ўқитувчи”,1980. 11. Вермель Е.М. История учения о клетке. М., Наука, 1981. Епифанова О.И., Терских В.В., Захаров А.Ф. Радиоавтография. М.,

Похожие

Hujayraning tekshirish metodlari. Sitofizikaviy tekshirish metodlari. Ultrastrukturani tekshirish metodi

Sitologiyaning rivojlanish tarixi

Hujayra tirik organizmlarning struktur birligi

Biologiya o’qitishning faol metodlari

Hujayra o’limining sabablari. Nekroz