Azotsiz organik moddalarning aylanishi - Биология - Рефераты

Azotsiz organik moddalarning aylanishi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

85.5 KB

www.arxiv.uz Reja: 1. Anaerob jarayonlar: Spirtli bijg’ish jarayoni. 2. Sut kislotali bijg’ish jarayoni. 3. Moy kislotali bijg’ish jarayoni. 4. Kletchatkali va pektinli moddalarning bijg’ishi. 5. Aerob jarayonlar: Sirka kislotali bijg’ish jarayoni.

www.arxiv.uz 1.Anaerob jarayonlar: Spirtli bijg’ish jarayoni. Bijg’ish jarayonlari xilma–xil mikroorganizmlar ishtirokida sodir bo’ladi va turli–tuman mahsulotlar sintezlanishini ta‘minlaydi. Shunga ko’ra, bijg’ish jarayonining nomi hosil bo’lgan mahsulot yoki bijg’ish jarayonida sarflanadigan moddaning nomi bilan ataladi. Etil spirtli bijg’ish vino, pivo tayyorlashda va xamir oshirishda ularga o’ziga xos ta‘m berish uchun qadimdan foyda lanib kelingan bo’lsada, uning biologik jarayon ekanligini Frantsiyalik olim Lui Paster (1858) aniqlagan. Anaerob sharoitda yashagan turush zamburug’larining nafas olishida sarflanadigan uglevodlar hisobiga etil spirt hosil bo’ladi. Bu jarayon etil spirtli bijg’ish deb ataladi va u quyidagi umumlashtirilgan tenglama bilan ifodalanadi: С 6 Н 12 О 6  2СН 3 СН 2 ОН + 2СО 2 + energiya Etil spirtli va boshqa turli bijg’ish jarayonlari juda murakkab biokimyoviy jarayon bo’lib, bunda glyukoza katta o’zgarishlarga uchraydi. Bijg’ish jarayonlarida oxirgi mahsulotlar ― turli–tuman birikmalar hosil bo’ladi. Jumla dan, bu bijg’ishda oxirgi mahsulot ― etil spirt to’planadi va karbonat angidrid ajralib chiqadi. Etil spirtli bijg’ish jarayoni turush zamburug’lariga xos bo’lsada, ba‘zi mog’or zamburug’lari va ayrim bakteriyalarning hayot faoliyatida ham etil spirt hosil bo’lganligi aniqlangan. Turushlar Fakultativ anaerob organizmlar bo’lib, saxaromi - tsetlar oilasiga kiradi. Ular kurtaklanish yo’li bilan, ayrim vaqtlarda spora hosil qilib ko’payadi. Ularning hayot faoliya tida muhitda 10–15 % gacha etil spirt to’planadi. Agar muhitga NaHSO 3 , Na 2 SO 3 tuzlari qo’shilsa, etil spirt o’rniga ko’p miqdorda glitserin yig’iladi. Spirtli bijg’ishning kimyosi. Barcha bijg’ish jarayoni ko’p etapli jarayon hisoblanib, ikki bosqichda boradi: birinchi ― oksidlanish ― glyukozaning ikki molekula qaytarilgan NAD  Н 2  vodorodning oraliq aktseptori hosil bo’lishi bilan pirouzum kislotagacha o’z ichiga oladi:

www.arxiv.uz С 6 Н 12 О 6  2СН 3 СОСООН+NAD  Н 2 ; ikkinchi bosqichda ―qaytarilish  NAD  Н 2 oxirgi ak tseptorga vodorodni o’zatadi, natijada oxirgi asosiy mahsulot bijg’ishga aylanadi. Achitqilar piruvatdekarboksilazo fermentiga ega bo’lib, natijada pirouzum kislotaning dekarboqsil reaktsiyasini ka talizlab karbonat angidrid gazi va sirka aldegidi hosil qiladi: 2СН 3 СОСООН  2СН 3 СНО + 2СО 2 Bijg’ish jarayonida yuqorida aytib o’tilgan glikolitik re aktsiyalarda hosil bo’lgan pirouzum kislota tarkibidagi kar bonat angidrid karboqsilaza fermenti yordamida ajralib chiqishidan hosil bo’lgan sirka aldegid alkogoldegidrogenaza fermenti ishtirokida, vodorod qo’shilgandan keyin etil spirtgacha o’zgarganligi quyidagi tenglamada ifodalangan: 2СН 3 СНО + 2НАД  Н 2  2СН 3 СН 2 ОН + 2NAD Turushlar glyukoza, fruktoza va boshqa monosaxaridlar ning bijg’ishida qatnashadi. Ular uchun azot manbai pepton, aminokislota va ammiak birikmalari hisoblanadi. Muhitda aminokislotalar miqdori ko’payganda ular dezaminlanish re - aktsiyasiga uchrab, o’z tarkibidagi NH 2 guruhini yo’qotishidan sivush moylari ― amil va izoamil spirtlar hosil bo’ladi. Spirtli bijg’ishning umumiy sharoitlari. Achitqilarning rivojlanishi va bijg’ish jarayonining borishiga ko’pgina omillar ta‘sir etadi. Birinchi navbatda bijg’itilayotgan muhit kimyoviy tarkibining to’la qimmatliligi. Bundan ta shqari muhitning kislotaliligi, harorati, kontsentratsiyasi, spirtning miqdori va begona mikroorganizmlarning bor yo’qligi ham ta‘sir etadi. Ko’pgina achitqilar monosaxarid larni, disaxaridlardan ― saxaroza va maltozani bijg’itish qobiliyatiga ega. Pentozani ba‘zi bir achitqilargina bijg’itishi mumkin. Kraxmalni achitqilar bijg’itaolmaydi. Ko’pgina achitqilar uchun muhitdagi shakarning qo’lay kon tsentratsiyasi 10 dan 15% gachani tashkil etadi. Shakarning kontsentratsiyasi oshgan sayin bijg’ish energiyasi pasayadi, kon tsentratsiya 30–35% ga yetganda amalda bijg’ish jarayoni

www.arxiv.uz tux taydi. Tabiatda ba‘zan shunday achitqilar ham uchraydiki, ular shakarning kontsentratsiyasi 60% va undan yuqori bo’lganda ham bijg’itish qobiliyatiga ega. рН 4–5 nordon muhitda normal bijg’ish jarayoni boradi. Ishqorli muhitda esa bishg’ishda spirtdan ko’ra glitserin ko’proq ajraladi. Harorat 30  С ga yaqin bo’lganda bijg’ish tezligi eng yuqori bo’ladi, 45–50  С ga yetganda esa bijg’ish jarayoni tuxtaydi, ya‘ni achitqilar uladi. Haroratning pasayishi ham bijg’ishni se kinlashtiradi, lekin tuxtamaydi, 0  С dan past haroratda ham bijg’ish boradi. Spirtli bijg’ishning amaliy ahamiyati. Spirtli bijg’ish jarayoni vinochilikda, pivo ishlab chiqarishda, non mahsulotlari ishlab chiqarishda, etil spirti va glitserin ish lab chiqarishda qo’llaniladi. Sut kislotali bijg’ish bilan birgalikda sut mahsulotlari ishlab chiqarishda, sabzavotlarni achitishda va boshqa ishlab chiqarilishlarda foydalanilib ke linmoqda. Ba‘zan tarkibida shakar miqdori bo’lgan mahsulotlarda (mevalarning sharbati, qiyomi, kompoti, murob bolari va b.) o’z– o’zidan boradigan spirtli bijg’ish ularning buzilishiga olib keladi. Oziq–ovqat uchun etil spirt ishlab chiqarishda tarkibida kraxmal bo’lgan xom ashyolardan foydalaniladi. Etil spirt ishlab chiqarishda yuqori bijg’ish qobiliyatiga ega bo’lgan Sac charomyces serevisiae achitqisi, pivo ishlab chiqarishda past bijg’ish qobiliyatiga ega bo’lgan Saccharomyces carlsbergensis achitqisi qo’llaniladi. Ba‘zi maxsus navli pivolarni ishlab chiqarishda yuqori bijg’ish qobiliyatiga ega bo’lgan achit qilardan foydalaniladi. Yovvoyi achitqilarning ba‘zi turlari Saccharomyces, Piehia, Hansenula, Torulopsis va boshqalar pivoni buzuvchi achitqilar hisoblanadi. Vino ishlab chiqarishda past bijg’ish qobiliyatiga ega bo’lgan Saccharomyces vini (ellipsoideus), ba‘zi vinolar uchun S. oviformis achitqilaridan foydalaniladi. 2.Sut kislotali bijg’ish jarayoni.

www.arxiv.uz Insoniyat tajribasida sut kislotali bijg’ish jarayoni qadimdan qo’llanib kelingan bo’lsa–da, uning biologik jarayon ekanligini va unda tirik organizmlar qatnashishini faqat 1860 yildagina Lui Paster isbotlab berdi. Sut kislotali bijg’ish jarayoni monosaxaridlarning par chalanib ikki molekulali sut kislotasi hosil qilishi bilan xarakterlanadi. Bu reaktsiya quyidagicha boradi: С 6 Н 12 О 6  2 СН 3  СНОН  СООН + 20 kkal. Bu bakteriyalar glikolitik reaktsiya davomida hosil bo’lgan pirouzum kislotadan СО 2 gazini ajratadigan karbogidraza fermentidanholi bo’ladi. Shuning uchun oksidlanish vaqtida organik moddalardan ajralgan vodorod hisobiga pirouzum kis - lota sut kislotagacha qaytariladi. Bu jarayon sut kislotali bijg’ishni qo’zg’atuvchi bakteriyalarda mavjud laktikodegidro genaza fermenti ishtirokida boradi. U quyidagi tenglama bi lan ifodalanadi: СН 3 СОСООН + Н 2 laktikodegidrogenaza  СН 3 СНОНСООН pirouzum kislota sut kislota Yuqorida ko’rsatilgan ekzotermik reaktsiya vaqtida hosil bo’lgan energiya bu jarayonni qo’zg’ovchi bakteriyalar tomonidan sarflanadi. Bijg’ish jarayonida vujudga kelgan sut kislotasi ko’p bakteriyalar uchun antiseptik zahar bo’lib hisoblanadi. Shundan foydalanib, sutni chirituvchi bakteriyalar ta‘siridan saqlab qolish maqsadida, qatiq va boshqa mahsulotlar tayyor lashda sut kislotali bijg’ish jarayonidan foydalaniladi. Sut kislotali bijg’ishni qo’zg’atishda Fakultativ anaerob bakteriyalardan streptokokkus laktis, laktobakterium bulga rikum, laktobakterium delbryuki, bakterium brassika va bak terium kukkumeris fermenti va boshqalar ishtirok etadi. Bu bakteriyalarning hayot faoliyatida faqat sut kislota hosil bo’lishini hisobga olib, ular ishtirokida boradigan bijg’ish gomofermentativ bijg’ish deb ataladi. Bakterium koli hayot faoliyatida sut kislotadan tashqi muhitda qahrabo va sirka kislotalar, etil spirt va СО 2 , Н 2 gazlari ham to’planadi. Shuning uchun bunday sut kislotali bijg’ish geterofermentativ bijg’ish deyiladi va reaktsiya quyidagi tenglamaga muvofiq boradi:

www.arxiv.uz С 6 Н 12 О 6  40% СН 3 СНОНСООН + 20% СООНСН 2 СН 2 СООН + sut kislota qahrabo kislota +10% СН 3 СООН + 10% СН 3 СН 2 ОН + 20% (СО 2 +Н 2 )+Х ккал sirka kislota etil spirt Sut kislotali bijg ’ ish jarayoni kefir , qimiz tayyorlashda , qatiq ivitishda , sabzavotlarni tuzlashda va silos bostirishda keng qo ’ llaniladi . Qimiz va kefir tayyorlashda sut kislotali bijg ’ ishni qo ’ zg ’ atuvchi bakteriyalardan tashqari , achitqi zamburug ’ lari ham qo ’ shiladi . Shu sababli mahsulot tarkibida sut kislotadan tash qari, etil spirt ham to’planadi. Sut kislotali bijg’ish jarayonida quyidagi bakteriyalar qatnashadi: 1. Streptokokkus laktis (Steptococcus lactis) sporasiz tayoqcha Bu bakteriyalar bir–biriga zanjir halqalari shaklida ulanib turadi va 30–38  С issiqlikda yaxshi rivojlanadi. Ular mono va disaxaridlarni osonlik bilan parchalab, 1% gacha sut kislota hosil qiladi. 2. Laktobakterium bulgarikum (Lactobacterium bulgaricum) 15 dan 20 mikrongacha kattalikdagi sporasiz tayoqcha. Bu bakte riyalar glyukoza, golaktoza va laktozani bijg’itib 3,2% gacha sut kislotasi hosil qiladi. 40–48  С haroratda yaxshi rivojlanadi. 3. Bakterium delbryukki (Bacterium Delbriickii) bolgar tayoqchasiga o’xshaydi. Bu bakteriyalar sanoatda sut kislotasi hosil qilish uchun ishlatiladi. Ular oziqlanayotgan muhitga oq bo’r qo’shilsa, to’plangan sut kislotasining miqdori 19 % ga yetib qoladi. 4. Bakterium brassika (Bacterium Brussicae) va bakterium kukkumeris fermenti (Bacterium cuccumeris fermentati). Bu bakteriyalarning birinchisi karam, ikkinchisi esa bod ring tuzlashda ishtirok etadi.

www.arxiv.uz Bulardan tashqari, tabiatda bakterium koli Bacterium nomli bakteriyalar keng tarqalgan bo’lib, ular odam va hayvonlarning ichaklarida yashaydi. 3. Moy kislotali bijg’ish jarayoni. Tabiiy sharoitda moy kislotasining hosil bo’lganligini 1814 yilda nemis olimi Shevrel aniqlagan. Moy kislotali bijg’ish jarayonida moy kislotaning vujudga kelishi tirik organizmlar ishtirok etganligi va bu biologik jarayon ekanligini 1861 yili Lui Paster isbotlab berdi. Bu jarayon quyidagi tenglama asosida boradi: С 6 Н 12 О 6  СН 3  СН 2  СН 2  СООН +2 СО 2 +2 Н 2 +17 kkal. Bulardan tashqari, moy kislotali bijg’ish jarayonida sut va sirka kislotalari, etil va butil spirtlari, atseton va me tan ham ajralib chiqadi. Moy kislotali bijg’ishni qo’zg’ovchi bakteriyalarning ko’pchiligi o’z tanasidan tashqi muhitga kuchli fermentlar ish lab chiqaradi. Bu fermentlar ta‘sirida juda qiyinlik bilan parchalanadigan kletchatka gidrolizlanadi (parchalanadi). Klet chatka va kraxmalning parchalanishi natijasida hosil bo’lgan oddiy shakarlar, yuqorida ko’rsatilgan formula asosida, moy kislotali bijg’ishni qo’zg’ovchi bakteriyalar tomonidan bijg’itiladi. Moy kislotali bijg’ishda qatnashadigan bakteriyalar kis lorodli sharoitda yashay olmaydi, ya‘ni ular anaerob bakteriya lar guruhiga kiradi. Bu bakteriyalar tabiatda keng tarqalgan bo’lib, iflos suv, sut, pishloq, tuproq va boshqa turli muhitda uchraydi. Ular spora hosil qilish xususiyatiga ega bo’lib, spo ralari 1–2 soat qaynatilganda ham tirikligini saqlab qoladi. Moy kislotali bijg’ish jarayoni bir tomondan foydali bo’lsa, ikkinchi tomondan zarar keltiradi. Foydali tomoni shundaki, bu jarayon yordamida yog’ kislotalari, butil va etil spirtlar, atseton va boshqa mahsulotlar olinadi. Bakteriyalar ning ba‘zi bir turlari jumladan klostridium pasteurianum Clostridium Pasteurianum nomli bakteriya molekulyar azotni o’zlashtiradi. Bu jarayon qishloq xo’jaligi o’simliklari uchun zarur bo’lgan azot birikmalarini tayyorlab berishda juda katta rol o’ynaydi. Agar sariyog’, pishloq, sut va boshqa mahsulotlarga moy kislotali bijg’ishni

www.arxiv.uz qo’zg’ovchi bakteriyalar tushib qolsa, ularda hosil bo’lgan moy kislotasi va boshqa bi rikmalar ta‘siridan mahsulotlarning sifati pasayadi. 4. Kletchatkali va pektinli moddalarning bijg’ishi. O’simlik hujayralarining po’sti, asosan, tsellyuloza yoki kletchatka deb atalgan organik moddalardan tuzilgan. Yer betiga va tuproq tagiga tushib qolgan o’simlik qoldiqlari turli bakteriyalar, zamburug’ va boshqa tirik organizmlarning ta‘siridan parchalanadi. Tsellyulozani o’z organizmida tsellyuloza va tsellobiaza fermentlarini ishlab chiqaradigan bakteriyalargina parchalaydi. Tabiatda bu bakteriyalarning borligini birinchi marta rus mikrobiologi V.A.Omelyanskiy aniqlab, tsellyulozadagi bijg’ish jarayonining kimyoviy tomonini ko’rsatib berdi. Uning aytishicha, birinchi bosqichda bakteriyalar tomonidan ajratilgan fermentlar ta‘siridan tsellyuloza oddiy shakarlarga gidrolizlanadi. Bu jarayon quyidagicha boradi: ( С 6 Н 10 О 5 )+h Н 2 О  n С 6 Н 12 О 6 . Ikkinchi bosqichda bakteriyalar glyukozani moy va sirka kislotalari ( СО 2 ) gacha, gidrogen va metan gazlarigacha bijg’itadi. Hosil bo’lgan mahsulotlarning turiga qarab, bu jarayon gidrogenli yoki metanli bijg’ish deb ataladi. Tsellyulozaning bijg’ishida bakteriyalarning quyidagi turi qatnashadi: 1. Gidrogenli bijg’ishda batsillus tsellyuloza gidrogenikum (Bacillus cellulosae hidrogenicum) nomli bakteriya qatnashadi. Bu bakteriyaning uzunligi 10–12 mikron keladi. Spora lari, vegetativ hujayraning bir qutbida joylashganligi sa babli, baraban tayoqchasiga o’xshab ko’rinadi. 2. Metanli bijg’ishda batsillus tsellyuloza metanikus (Ba cillus cellulosae methanicus) nomli bakteriya qatnashadi. Reak tsiya vaqtida vodorod o’rniga metan gazi ajralib chiqadi. Metanli bijg’ishda qatnashadigan batsillalarning hujayra hajmi gidrogenli bijg’ishda ishtirok etadigan ba tsillalarning hajmidan kichik bo’ladi.

www.arxiv.uz Odam ahlatida uchraydigan batsillus tsellyuloza dizolvens(Bacillus cellulosae dessolvens) nomli batsilla ham kletchatkani parchalashda qatnashadi. Uning uzunligi 12 mikron bo’lib, u oval shaklda spora hosil qiladi. Tsellyulozani 31–51  С da par chalab, moy va sirka kislotalari, etil spirt, karbonat angid rid va vodorod hosil qiladi. Batsillalarning sporalari 100  С haroratda 50 minut qaynatilganda ham tiriklik xususiyatlarini saqlab qoladi. Yuqorida aytib o’tilgan mikroblar tsellyulozani anaerob sharoitda bijg’itadi, shuning uchun ular obligat anaerob bak teriyalar deb ataladi. Aerob sharoitda yashovchi miksobakteriyalardan tsellfal tsikula, tsellvibrio (Cellfalcicula, cellvibrio) va aktinomitsetlar tsellyulozani parchalashda qatnashadi. Bu tirik organizmlar birinchi galda tsellyulozani shakarga gidrolizlab, keyinchalik shakarlarni karbonat angidrid va suvgacha oksidlaydi. O’simlik tanasida doimo uchrab, o’simlik hujayralarini bir–biriga yopishtirib turadigan moddaga nemis olimi Erlix pektin (studen) deb nom bergan. Pektin sovuq suvda erimasa ham, suv qo’shib qaynatilganda gidrolizlanadi. Natijada 65% gidropektin va 35% araban (arabinoza angidrid) hosil bo’ladi. Gidropektin ning asosiy qismini pektin kislota tashkil etadi. Pektinning bijg’ishida qatnashadigan bakteriyalar pek tinaza degan ferment ishlab chiqaradi. Pektinning bijg’ish jarayonidan zig’ir, nasha, kanop va boshqa tolali o’simliklarning tolalarini ajratib olishda foydalaniladi. Bu jarayon  ivitish deb ataladi. Ivitish usuli suvli va shudringli ivitishlardan iborat ikki xilga bo’linadi. Suvli ivitishda anaerob bakteriyalar qatnashadi. Bu ja rayonda asosan klostridium pektinovorum (Clostridium pectino vorum) va klostriddium felzineum (Clostridium felsineum) nomli bakteriyalar ishtirok etadi. 2. Shudringli ivitishda aerob bakteriyalar va mog’or zamburug’lari qatnashadi. Suvli ivitishga nisbatan shudringli ivitish juda sekin o’tadi. Agarda ivitish vaqtida mukor stolonifera (mucor stolonifera) nomli mog’orli zamburug’i ish tirok etsa, u holda jarayon tezlashadi. Chunki bu zamburug’ haroratning past bo’lishiga qaramasdan, kuz faslida to’kilgan barglarni ham osonlik bilan chirita oladi.

www.arxiv.uz 5. Aerob jarayonlar: Sirka kislotali bijg’ish jarayoni. Etil spirtning bakteriyalar ta‘sirida oksidlanib, sirka kislota hosil qilishini 1862 yilda Paster isbotlab bergan. Shu bilan birga, bu jarayonda qatnashgan tirik orga - nizmlarning toza kulturasini tayyorlash usullarini ham ish lab chiqqan. Sirka kislotali bijg’ish jarayonini qo’zg’ovchi bakteriya lar tabiatda keng tarqalgan. Ular spora hosil qilmaydigan aerob organizmlardir. Spirtning oksidlanish jarayoni quyidagicha boradi: 2СН 3 СН 2 ОН+О 2 =2СН 3 СНО+Н 2 О 2СН 3 СНО+О 2 =2СН 3 СООН Sirka bakteriyalari yoki atsetobakteriyalar sanoatda sirka hosil qilish uchun ishlatiladi. Sirka kislotali bijg’ish ja rayonida Acetobacter xylinum nomli bakteriya muhitda 4,5% gacha sirka kislotani hosil qiladi, ammo bu bakteriya sirka kislo tani suv va СО 2 gazigacha oksidlash qobiliyatiga ham ega. Aceto bacter xylinum nomli bakteriya qalin va tog’aysimon shilliq parda hosil qiladi. Unga yod va H 2 SO 4 bilan ta‘sir qilinsa, u ko’k rangga bo’yaladi. Atsetobakter achitqi zamburug’lari bilan birgalikda «choy kvasi» degan ichimlik tayyorlashda ishlati ladi. Sirka kislotali bijg’ish jarayonida asosan quyidagi bak teriyalar qatnashadi: 1. Atsetobakter atseti ( Acetobacter aceti)  zanjir halqalari shaklida bir–biriga ulanib to’rgan kalta tayoqchalardan iborat. Spora hosil qilmaydi. Bu bakteriya ko’pincha pivo betida uchrab, muhitda 6% gacha sirka kislota to’playdi. Atsetobakter atsetining normal rivojlanishi uchun harorat 30–34  С oralig’ida bo’lishi lozim. Harorat 40  С ga ko’tarilsa, bu bakteriyaning involyutsion (o’zgargan) formalari vujudga keladi. Involyutsion formasi cho’zinchoq yoki noksimon shaklga kiradi. 2. Atsetobakter orleanenze ( Acetobacter orleanense)  ko’pincha uzum vinolari betida zich tuzilishli parda hosil qiladi. Pardasi yod ta‘siridan sariq rangga bo’yaladi; 9,5% gacha sirka kislota hosil qiladi. 3. Atsetobakter pasteurianum ( Acetobacter Pasteurianum) hujayralari kalta tayoqcha shaklida bo’lib, ko’rinish jihatidan atsetobakter atsetiga o’xshaydi.

www.arxiv.uz Sirka kislotali bijg’ish jarayonini qo’zg’ovchi bakteriya lar hosil qiladigan pardalar bir xilda bo’lmasligi va yod ta‘siridan turli ranglarga bo’yalishi ularni bir– biridan aj ratib olishda va ularning turini belgilashda juda katta rol o’ynaydi.

www.arxiv.uz Adabiyotlar ro’yxati : Buriev S. «Mikrobiologiya va virusologiya asoslari» fanidan ma‘ruza matnlari. Buxoro, 2000 y. Vakil M.M., Jarikova G.G., Xoshimov X. Mikrobiologiya va biotexnologiya asoslari. Toshkent, 1999 y. Gariev B.G. Mikrobiologiya. Toshkent, «Mehnat» nashriyoti, 1990 y. Kabulova F.D., Keldiyarov X.A. Mikrobiologiya i virusologiya. Samarkand, 2001 y. Mustaqimov G.D. O’simliklar fiziologiyasi va mikrobiologiya asoslari. Toshkent, «O’qituvchi» nashriyoti, 1995 y. www.ziyonet.uz

Похожие

Azotli moddalarning aylanishi

Mikroorgnizmlarning tabiatda moddalar almashinuvidagi roli

Mikroorganizmlarning biokimyоviy faoliyаti

Tabiatda uglerod va azot aylanishida mikroorganizmlarning roli aerob va anaerob sharoitda kletchatkani parchalovchi mikroblar

Biosferada moddalar va energiyaning aylanishi. Biogen migratsiya