Mikroorganizmlarning biokimyоviy faoliyаti - Биология - Рефераты

Mikroorganizmlarning biokimyоviy faoliyаti

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

134 KB

www.arxiv.uz Reja: 1 . Tabiatda azotning aylanishi. 2. Ammonifikatsiya. 3. Nitrifikatsiya. 4. Denitrifikatsiya. 5. Atmosfera azotining biologikfiksatsiyasi. 6. Dukkakli o`simliklar ildizida tuganak hosil bo`lishi. 7. Bakterial o`g`itlar. 8. Mikroorganizmlar tomonidan uglerodli birikmalarning o`zlashtirilishi. 9. Spirtli bijg`ish. 10. Sut kislotali bijg`ish. 11. Moy kislotali bijg`ish. 12. Tsellyulozaning bijg`ishi.

www.arxiv.uz Biosfera – yer kobigining tiriklik tarqalgan ustki qavatidir. Biosferada o`simliklar, hayvonlar, mikroorganizmlar, odaml arning geologik faoliyati namoyon bo`ladi. Biosferaning yuqori chegarasi, havoda 10 km bo`lsa, u quruqlikda, butun balandlik va pastliklarni o`z ichiga oladi, okeanlardagi uning chegarasi 4-10 km chuqurlikkacha yetib boradi. Barcha tirik organizmlar yig`indisi planetamizning biomassasini tashkil etadi. Biosfera biomassasining ko`paytirishida o`simliklar, hayvonlar va mikroorganizmlarning roli katta. V.I.Vernadskiy fikricha, mikroorganizmlar tog` jinslarining o`zgarishida mikroorganizmlar kuchli agentlardan biridir. Chunki ular juda tez ko`payishi, ko`p miqdordagi moddalarni o`zgartirib, hayoti uchun zarur bo`lgan energiyadan foydalanishi bilan ajralib turadi. Masalan, temir bakteriyalari 1 g tanani ko`rish uchun 464 g FeCO 3 ni, ammonifaqatorlar 20 g NH 3 , nitrifikatorlar 72 g HNO 2 ni oksidlashi lozim. Turushlar bir necha yuz tonnalab mahsulotlarni o`zgartirib, spirtga aylantiradi. Chukindi moddalarning hosil bo`lishi organik olamning paydo bo`lish jarayoni bilan chambarchas bog`liqdir. Yerda hayot paydo bo`lmasdan oldin barcha moddalar erigan holda ma`lum bir kontsentratsiyaga yetguncha dengiz suvlarida to`planib borgan. Keyinchalik tirik organizmlar o`z tanasini ko`rish uchun suvdagi Ca, P, C, S, Si va boshqa elementlardan foydalangan. Bular nobud bo`lgandan so`ng ohaktosh, fosforit, oltingugurt, toshkumir, neft va gaz qatlamlarini hosil qilgan. Bir guruh mikroorganizmlar bir tomondan tog` jinslarini hosil qilsa, ikkinchi tomondan ularni parchalab turadi. Masalan, granit mexaniq nurash (ya`ni temperaturaning keskin o`zgarishi) tufayli kichikroq bulaklarga ajraladi. Kimyoviy faktorlar SO 2 va Н 2 O bu bulaklarni yanada yemiradi, ya`ni kaltsiy hamda natriyning suvda eriydigan karbonat tuzlarini hosil qiladi. Erimaydigan kaolin (tuproq) suv bilan boshqa joylarga oqib ketadi. Granit ustiga oz miqdorda tushib qolgan organik modda shu yerda saprofit bakteriyalarning rivojlanishi uchun sharoit yaratadi. O`z navbatida saprofit bakteriyalar organik

www.arxiv.uz moddalarni parchalab, SO 2 ajratadi. SO 2 tog` jinslarini yanada yemiradi. Bulardan tashqari, tog` jinslarini ustida azot almashinuvi bakteriyalari paydo bo`lib, NH 3 hosil qiladi, jarayon uchun kerakli bo`lgan SO 2 ni saprofit bakteriyalar hosil qiladi. So`ngra ba`zi bir yashil suvo`tlari paydo bo`lgan. Ba`zilari atmosfera azonini o`zlashtira olsa, ikkinchilari azotofiksatorlar bilan birga yashab, lishaynnklarni vujudga keltiradi. Bulardan keyin moxlar va asta-sekin yuksak o`simliklar paydo bo`la boshlagan. Shunday qilib, tog` jinslari yemiriladi va tuproqning chirindi qatlami vujudga keladi, chunki sporafit mikroorganizmlar o`simliklar qoldig`ini parchalab, gumus hosil qiladi. Tauson ko`rsatgandek mikroorganizmlarning ba`zi guruhlari neft, fenollar, parafin, naftalin va boshqa mahsulotlarni o`zlashtira olishi bilan saprofitlardan farq qiladi. Uning aniqlashicha, mikroorganizmlar faoliyat natijasida SO 2 hosil bo`ladi. U dengiz sathidan 3-4 km yuqorida Pomir va Kavkaz tog`laridagi toshlar ustida qora dog`larni ko`radi. Qora dog`larni tekshirib ularning ko`k— yashil suvo`tlari bilan bakteriyalar koldigidan iborat ekanlngini aniqlaydi. U ko`k- yashil suvo`tlari orasidan azotobakter hujayralarini topadi. Demak, ko`k-yashil suvo`tlari atmosferadan SO2 ni o`zlashtirgan va o`z tanasini ko`rgan hamda azotobakterga ozuqa yetkazib bergan. Azotobakter o`z navbatida azotobakter atmosferadagi azotni o`zlashtirib, suvo`tlarnn azot bilan ta`minlagan, demak bu o`ziga xos simbiozdir. Keyinchalik esa ko`k-yashil suvo`tlari va bakteriyalar nobud bo`lib, organik modda hosil qilgan. Saprofitlar zsa organik moddalarni parchalab, SO 2 ajratgan. CO 2 boshqa faktorlar bilan birgalikda tog` jinslarini yemirgan. Ayniqsa, ohaktoshli jinslarinnng tez yemirilishida saprofit bakteriyalarning roli nihoyatda katta bo`lgan. Bu bakteriyalar CO 2 dan tashqari, oksalat, sirka, sut, limon va boshqa organik kislotalar hosil qiladi, bu kislotalar o`z navbatida С a С O 3 ni tez yemiradi. Tog` jinslarining yemirilishida saprofitlardan tashqari, avtotroflardan nitrifikatorlar, oltingugurt bakteriyalari va boshqalar ham qatnashadi. Avtotroflar

www.arxiv.uz saprofitlarga qaraganda ohaktoshlarni 8 marta tez yemiradi. Oltingugurt bakteriyalari hosil qilgan N2SO4 ham tog` jinslarini yemiradi. Sulfid rudalaridan pirit (FeS 2 ), alkopirit (CuFeS 2 ), molibdenit (MoS 2 ) va boshqalar hosil bo`lishida Thiobacillus ferrooxydans, Th. thiooxydans ishtirok etadi. Yerdagi ohaktoshlarning 90% mikroorganizmlar tomonidan hosil bo`lgan. Bunda ayniqsa bakteriyalar, aktinomitsetlar va zamburug`larning ahamiyati katta. Mikroorganizmlarniig ohaktosh hosil qilishi uchun, Muhitda ularning tuzlari bo`lishi kerak, dengiz suvida esa kaltsii tuzlari doim yetarli miqdorda bo`ladi. Saprofitlar z navbatida saprofitlar ohaktoshlarni parchalab turadi. Demak, mikroorganizmlar ohaktoshlarni ham hosil qilishi, ham parchalashi mumkin. Bunday mikroorganizmlar selitra konlarini ham hosil qilishi mumkin. TABIATDA AZOTNING AYLANISHI Yer yuzidagi barcha tirik organizmlar, qachonlardir tirik materikdan hosil bo`lgan. Ular ulik materikdan keskin farq qiladi. Ammo u bilan doim munosabatda bo`ladi. Jonli va jonsiz tabiatdagi o`zgarishlar doimiy va uzluksizdir, ya`ni moddalar bir holatdan ikkinchi bir holatga utib turadi, organik moddalar hosil bo`ladi, ular yana parchalanib turadi. Bu zsa moddalarning kichik biologik aylanish doirasidir. Bu doirada tirik moddani tashkil etgan kimyoviy elementlardan P, C, S, N ning tabiatda aylanishi muhim ahamiyatga ega, chunki bu elementlar tiriklik asoslaridan bo`lishi oqsil tarkibiga kiradi. O`simliklar atmosferadagi erkin azotni bevosita o`zlashtira olmaydi. Ular faqat mineral holdagi azotli birikmalardan: ammoniyli va azotli tuzlardan foydalanadi, xolos. Agar podzol tuproqlar haydalma qatlamining 1 gektarida 6 000 kg azot bo`lsa, shunday o`simliklar o`zlashtira oladigan azot atigi 1% ni tashkil etadi. Bu azot ekinlardan hatto bir marta yaxshi hosil olish uchun ham yetarli bulmaydi. Demak, yer yuzida hayot davom etishi uchun o`simliklar va hayvonlar tomonidan hosil qilinadigan organik moddalar doimo parchalanib turishi kerak.

www.arxiv.uz Organik moddalarning parchalanishida mikroorganizmlarning roli nihoyatda katta. Ular hayot davomida organik moddalarni parchalaydi va SO 2 , H 2 O, NH 3 , NO 3 , P, S va boshqa anorganik moddalar hosil qiladi, bu moddalar yana aylanish doirasiga o`tadi. Azotning tabiatda zahirasi juda katta. Atmosfera havosi tarkibining 4/5 qismini azot tashkil qiladi. 1 ga yer ustidagi havoda 80 000 t azot bo`ladi. Yer yuzida yashab turgan organizmlardagi azotning mnqdori zsa 20-25 milliard tonnani tashkil etadi. Podzol tuproqlar haydalma qatlamining 1 gektarida b t, qora tuproqlarda 18 t azot bo`ladi. Mikroorganizmlarning ayrimlari organik moddalarni parchalab, mineral moddalar hosil qiladi. Bu mineral moddalarni o`simliklar o`zlashtiradi, ikkinchi tomondan azotofiksatorlar havodagi azotni o`zlashtirib, undan organik moddalarni sintezlaydi. Shunday qilib, azot tabiatda aylanib turadi. Azotning tabiatda aylanishi: ammonifikatsiya, nitrifikatsiya, denitrifikatsiya va azotofikatsiya jarayonlari orqali kechadi. Ammonifikatsiya jarayoni. O`simlik va hayvonlar qoldiqlarida juda ko`p miqdorda organik moddalar bo`ladi. Ularning mineral, moddalarga aylanishi o`simliklarniig azot bilan oziqlanishi uchun muhim ahamiyatga ega. Oqsillarning chirishn natijasida NH 3 hosil bo`lgaii uchun bu jarayon ammonifikatsiya jarayoni deynladi. Ammonifikatsiya jarayoni aerob va anaerob sharoitda boraveradi, Lekin aerob sharoitda u tezlashadi. Anaeroblardan eng keng tarqalgani Clostridium putrificus bo`lib, tayoqcha shaklida, uzunligi 5-6 mkm, diametri 0,6— 0,8 mkm, peritrix. Spora hosil qilishi plektridial tipda. Bu bakteriya asosan oqsillarni parchalaydi. Patogen ammonifikatorlarga qoqshol kasalligini keltirib chiqaruvchi Vas. tetani misol bo`ladi. Fakultativ anaeroblarga ichak tayoqchasi - Ye. coli va protey tayoqchasi - Vas. Proteus vulgaris misol bo`ladi. Peritrix uzunligi 1—3 mkm, eni 0,5—1 mkm. В as. mesentericus, В as. Subtilis, В as. mycoides, В as. megaterium

www.arxiv.uz oqsillarni anaerob sharoitda parchalaydi. Sporasiz vakillarga misol qilib Pseudomonas ftuorescens ni kursatish mumkin (0,6x1 - 2 mkm.). Oqsillar parchalanganda suv, karbonat angidrid, ammiak, vodorod sulfid, metilmerkaptan kabilar hosil bo`ladi. Yoqimsiz, hidli indol, skatol ham hosil bo`ladi. Tuproqda organik moddalarning parchalanishi iqlim sharoiti, tuproq turi va qullanilgan agrotexnika usullariga bog`liq holda turlicha borishi mumkin. Masalan, O`rta Osiyonnng bo`z tuproqlarida ammonifikatsiya juda tez boradi, chunki bahorda namlik yetarli, temperatura ancha yuqori bo`ladi. Aksincha, Shimoliy rayonlarda temperatura past bo`lganligi uchun bu jarayonlar juda sekin boradi. Qora va kashtan tuproqli zonalarda ham organik moddalarning parchalanishi sekin boradi. Oqsillarining parchalanishi uchun optimum temperatura 25-300C bo`lishi, shuningdek, parchalanadigan mahsulotda yetarli darajada namlik bo`lishi kerak. Mochevinaning parchalanishi. Mochevinani ammonifikatorlarning alohida guruhi urobakteriyalar parchalaydi, bu bakteriyalarni 1862 yili Lui Paster kashf etgan. Urobakteriyalar mochevinani parchalab, H 2 O, NH 3 va CO 2 hosil qiladi: Urobakteriyalar aerob tipda nafas oluvchilar bo`lib, bularda ureaza fermenti bo`lganligi uchun mochevinani parchalaydi. Mochevinani parchalab, ammoniy tuzlarini hosil qilish urobakteriyalar uchun muhim ahamiyatga ega. Chunki ular mochevinadan na uglerod, na azot manbai sifatida foydalana oladi. Bu bakteriyalar ammoniyli tuzlarda, organik moddalarning tuzlarida yaxshi rivojlanadi. Urobakteriyalar yumaloq va uzun tayoqcha shaklida bo`lishi mumkin. Kupchiligi spora hosil qiladi. Masalan, Urobacillus pasteurii spora hosil qiladi. U yirik, harakatchan, peritrix, spora hosil qiladi. Spora hosil qilmaydiganlariga tayoqchasimon Urobacterium miquelli ni misol qilish mumkin. Nitrifikatsiya jarayoni. Ammonifikatsiya jarayonida hosil bo`lgan ammiakning bir qismi o`simliklar tomonidan o`zlashtirilsa, qolgan qismi nitrifikatsiya jarayonida, azot kislotagacha oksidlanadi. Tuproqda nitratlarning

www.arxiv.uz hosil bo`lishi, Shlezing va Myuntslar tomonidan 1879 yilda aniqlashgan. Nitrifikatsiya jarayonida ishtirok etadigan bakteriyalarnn esa 1889 yilda Vinogradskiy kashf etgan. Bu jarayon ikki fazada boradi; Birinchi fazada Nitrosamonas ishtirok etadi va u NH 3 ni Н NO 2 gacha oksidlaydi: NH 3 + 3O 2 → 2HNO 2 + H 2 O + 658 kJ Ikkinchi fazada Nitrobacter ishtirok etadi. U Н NO 2 ni HNO 3 gacha oksidlaydi: 2HNO 2 + O 2 = 2HNO 3 + 180 kJ Nitrobakter oval shakldagi kurtaklanuvchi bakteriya bo`lib, rivojlanish tsiklida harakatchan ham o`tadi. Nitrosamonas va Nifrobacter doim birga uchraydi, birining hosil bo`lgan mahsuloti - ikkinchisi tomonidan o`zlashtiriladi. Bu tipdagi ikki mikroorganizm munosabatini metabioz deyiladi. Nitrifikatorlar kimyoviy energiya va CO 2 va H 2 O xisobiga organik moddalar sintezlaydi. Energiyani Н N 3 ning HNO 2 gacha va HNO 2 ning HNO 3 gacha oksidlanishidan oladi, ya`ni xemosintez jarayonini amalga oshiradi. Nitrifikatsiya jarayoninnng birinchi bosqichi ikkinchisiga nisbatan jadal o`tadi, chunki birinchi bosqich da 658 kJ, ikkinchi bosqich da atigi 180 kJ energiya ajraladi. Nitrifikatorlar organik modda sintezlash uchun yashil o`simliklar singari, CO 2 yoki NaHCO 3 ni o`zlashtiradi Bikarbonatlar tez parchalanib, CO 2 hosil qiladi: NaNSO 3 ← → Na 2 CO 3 + SO 2 + N 2 O Nitrifikatorlarning organik moddalarga nnsbatan yuqori sezgnrligi Vinogradskiy tomonidan aniqlangan. Ayniqsa, Nitrosamonas juda sezgir. Muhitda organik modda bir oz kuproq yig`ilib qolsa , bakteriyalarning o`sishi sekinlashadi, agar yanada ko`proq tashlansa, bakteriyalar butunlay o`sishdan tuxtaydi. Nitrizamonas bir qism uglerod o`zlashtirishi uchun 35 qism azot oksidlanishi kerak.

www.arxiv.uz Xemosintezda fotosintezga nisbatan xemosintezda oz miqdorda, organik modda sintezlanadi, albatta. Lekin xemosintez jarayonining o`ziga xos xususiyati shundaki, bunda ham organik moddalar sintezlanib, boshqa organizmlarning usnshi uchun zamin tayyorlanadi. Turli tuproqlarda boradigan nitrifikatsiya jarayoni. Tuproqda boradigan nitrifikatsiya jarayoni laboratoriya, sharoitida olib boriladigan nitrifikatsiya jarayonidan farqlanadi. Laboratoriya sharoitida organik moddalarning ko`payishi, ya`ni ortishi bakteriyalarga salbiy ta`sir etsa, tuproqda bunda ham yuz bermaydi, chunki tuproqda organik moddalarning eruvchan shakli kam uchraydi. Ikkinchidan, tuproqda nitrifikatorlar bilan birga boshqa bakteriyalar ham mavjud bo`lib, ular bakteriyalar organik moddalarni o`zlashtiradi va nitrifikatorlar uchun mikrozonalar vujudga keltiradi. Nitrifikatorlar Muhitning kislotali reaktsiyasiga sezgir va рН 6,0-9,2 da ular yaxshi rivojlanadi. Nitrifikatsiya jarayoni natijasida 1 ga yerda 300 kg nitrat kislota to`planadi. Butun yer yuziga hisoblaganda, bu nihoyatda katta son. Shuning uchun qishloq xujaligida bu jarayonga katta ahamiyat beriladi. Nitrifikatsiya jarayoni ammonifikatsiya bilai chambarchas bog`liqdir. Ammonifikatsiya qanchalik tez borsa, nitrifikatsiya ham shuncha tezlashadi. Nitrifikatorlar botqoq tuproqlardan tashqari, hamma tuproqlarda ham uchraydi. Agarda tuproqlar kuritilib, ularga ohak solinsa, u yerlarda ham nitrifikatorlar rivojlana boshlaydi. Podzol tuproqlarda nitrifikatsiya jarayoni asosan tuproqning haydalma qatlamida boradi. Qora tuproqning haydalma qatlamida bu jarayon intensiv boradi, hatto 50 sm chuqurlikda ham jarayon amalga oshadi. Urta Osiyoning buz tuproqlarida nitrifikatsiya jarayoni juda tez boradi va tuproqda kup, miqdorda nitratlar to`planadi. Lekin shur tuproqlarda bu jarayon kuchsiz boradi va nitrit kislota to`planishi bilan tugaydi. Chunki shur tuproqlarda nitrobakter uchramaydi. V. L. Isachenko bu bakteriyalarni shur suvlarda ham uchratmagan. Endigina o`zlashtirilayotgan shur tuproqlarda nitrifikatsiya jarayonn asosan haydalma qatlamlarda boshlanadi. Sulfatli shurlanish bakteriyalarga salbiy

www.arxiv.uz ta`sir etadi. Shuningdek, nitrifikatorlar tuproqning namligiga ham sezgir, quruq tuproqda yoki namlik xaddan tashqari ortib ketganda ham ular yaxshi rivojlana olmaydi. Denitrifikatsiya jarayoni. Denitrifikatsiya jarayoni nitrifikatsiya jarayonining aksi bo`lib, bunda bog` langan azot yana atmosferaga erkin holda kaytadi. Bu jarayon bevosita va bilvosita bo`ladi. Chunki molekulyar azot nitratlardan nihoyatda xilma-xil jarayonlar natijasida hosil bo`lishi mumkin. Bevosita denitrifnkatsiyada nitratlar denitrifikatsiyalovchi alohida bakteriyalar guruhining hayot faoliyati tufayli qaytarilsa, bilvosita denitrifikatsiyada faqat aminokislotalar bilan nitrat, kislota o`zaro ta`sir etadi va natijasida molekulyar azot hosil bo`ladi. Tabiatda bevosita denitrifikatsiya tabiatda tuproq gung va suv havzalarida keng tarqalgan denitrifikatsiyalovchi bakteriyalarning hayot faoliyati tufayli sodir bo`ladi: 4HNO 3 = 2N 2 O + 5O 2 + 2N 2 Bu xil bakteriyalarga tubandagilar misol bo`ladi: 1. Ras. denitrificans tayoqchasimon, peritrix spora hosil qilmaydi. 2. Fseudomonas stutreri - mayda tayoqchalar, ko`pincha zanjir shaklida uchraydi. 3. Ps. fluorescens – harakatchan, tayoqchasimon. 4. Ps. pyocyanea – tayoqchasimon, ko`p pigment hosil qiladi. Ularning ichidatermofillari ham bor (optimum rivojlanish temperaturasi 55- 650S). Bo`lakrda nitrlar denitrifikatsiya jarayonida qatnashishi anaerob sharoitda bo`ladi: C 6 H 12 O 6 + 2KNO 3 → 2KNSO 3 + N 2 O + 2SO 2 + N 2 Bunday jarayonni olib borevchi mikroorganizmnnng turiga qarab qaytarnlish to N 2 , N 2 O, NO ... bo`lishi mumkin.

www.arxiv.uz Nitratlarni qaytarish ba`zi oltingugurt oksidlovchi bakteriyalarda ham bo`ladi: 5S + KNO 3 + 2H 2 O = 3N 2 + K2SO 4 + KHSO 4 5K 2 S 2 O 3 + 8KNO 3 + H2O → 4N 2 + 9K 2 SO 4 + H 2 SO 4 Denitrifikatsiya ham oksidlaiish - qaytarilish jarayonidir. Bakteriyalari fakultativ anaerob bo`lib, kislorod, ko`payib ketganda denitrifikatsiya tuxtaydi. Anaerob Muhitda nitratlar va organik moddalar yetarli bo`lganda darxol denitrifikatsiya boshlanadi, Muhitda kislorod yetishmasa, nitratlar qaytarib kislorod oladi. Muhit rN 3,7-8,7 bo`lsa, bu bakteriyalar yaxshi rivojlanadi. Bilvosita yoki bevosita denitrifikatsiya nitratlar bilan aminlariing o`zaro kimyoviy reaktsiyaga kirishi tufayli boradi, bunda bevosita denitrifikatsiyaga qaraganda ikki marta ko`p azot hosil bo`ladi: R – CHNH 2 COOH + ONOH = R – CHOH COOH + H 2 O + N 2 aminokislota organik kislota Denitrifikatsiya natijasida tuproqdan ma`lum miqdorda azot yuqoladi. Hisoblashlar buyicha har yili denitrifikatsiya natijasida tuproqdan 330 mln. t. azot chikib ketadi. Amosfyera azotining biologik fiksatsiyasi Havo tarkibida 78-80% azot bo`ladi, ya`ni 1 km2 yerga 8 mln. t. azot tug`ri keladi. Ammo bu azotni hayvonlar va o`simliklar o`zlashtira olmaydi. Azot moddalarning biologik o`zgarishida, ikki yul bilan ishtirok etadi. Birinchi yulga binoan elektr zaryadsizlanishi vaqtida (kuchli chakmok bo`lganda) azotning fotokimyoviy oksidlanish ruy beradi, bunda N 2 → NO 2 ga aylanadi. Hosil bo`lgan NO 2 suvda va tuproqda yana oksidlanib NO 3 ga aylanadi. Bu yul bilan bir yilda 1m2 maydonda 30 mg NO3 to`planadi. Ikkinchi yulda molekulyar azot mikroorganizmlar tomonidan to`planadi. Bu jarayon ham, fotosintez kabi, o`ta muhim jarayondir. misoblashlar shuni ko`rsatadiki, mikroorganizmlar tomonidan bir yilda 270 dan 330 mln. t. azot o`zlashtiriladi. Undan 160—170 mln. t. si quruqlikda va qolgan 70 — 160 mln. t. si esa okeanlarda fiksatsiyalanadi.

www.arxiv.uz Frantsuz olimi Joden 1882 yilda 2ta yopik, idishga azotsiz organik, ammo azotsiz moddalarni solib azotsiz muhitda ham mikroorganizmlarning rivojlanishini kuzatgan. Bertlo 1893 yili sterillangan va sterillanmagan tuproqda azot miqdorining o`zgarishini tekshirib ko`rib sterillanmagan tuproqda azot miqdorining oshishini ko`rsatib berdi. Vinogradskiy 1893 yilda azot o`zlashtiruvchi mikroorganizmlarning sof kulturasini birinchi marta ajratib oladi va ularning anaerob va spora hosil qilish xususiyatlarini o`rganadi. Bu kulturani Clostridium pasterianum deb atadi. Beyerink 1901 yilda Azotobacter chroococcum azotobakterni ajratib oladi va uni anaerob sharoitda yashashi hamda molekulyar azot o`zlashtirishini aniqlaydi. Eramizdan 100 — 15 - yillar ilgari o`tgan rim va grek donishmandlari dukkakli o`simliklarning yer hosildorligini oshirishini kuzatgan. Bu hodisa azot o`zlashtiruvchi mikroorganizmlarning boshqa bir guruhini, ya`ni simbioz holda yashovchilarga daxldordir. Bu xildagi eng birinchi aniq tajriba frantsuz olimi J. Bussengo tomonidan 1838 yilda amalga oshirilgan. 1886 — 88 yillarda Gelrigel hamda Vilfart dukkakli o`simliklar ildizidagi o`simtalarni o`simliklar tomonidan erkin azotni o`zlashtirishlari orasida o`zaro munosabat borligini aniqlashadi. M.S. Voronin 1886 yili dukkakli o`simliklar ildizida (tuganaklaridagi mikroskopik tanachalarda) mikroorganizmlar borligini aniqlagan; Beyerink 1888 yilda o`simliklar ildizidan tuganak bakteriyalarning ajratib oladi va o`sha bakteriyalarning tuganak hosil qilishi va azot o`zlashtirishi aniqlaydi. Kulturani Vas. radicola deb atadi (xozir bu bakteriyalar Rhizobium avlodiga kiritilgan). Bu bakteriyalar sun`iy muhitda yaxshi ussa, erkin azotni o`zlashtirmaydi. Erkin azotni o`zlashtirishi uchun ular simbioz holda yashashi zarur.

www.arxiv.uz Ko`k—yashil suvo`tlari ham toza kultura holatida atmosfera azotini o`zlashtirishlari mumkin. Tabiiy sharoitda ular zamburug`lar va moxlar bilan simbioz holda yashaydi. Silvester V. azotofiksatsiyalovchi organizmlarning simbiozlar sxemasini takdim etdi. Masalan, tsianobakteriyalar zamburug`lar bilan simbioz holda yashab, lishayniklarni yaratadi, tsianobakteriyalar paporotniklar bilan simbioz yashab azollalarni yaratadi. Tuganak bakteriyalar esa, yopiqurug`li o`simliklar bilan simbioz holda yashab, dukkaklilar tuganagini, aktinomitsetlar esa, yopiq o`simliklardan olcha va jiyda o`simliklari (lox) simbioz holda yashashlari mumkin. Yuqorida aytilganidek tsianobakteriyalar zamburug`lar bilan birga lishayniklarni hosil bo`ladi va ulardan sharoitga moslashib, azotni — 5°S da ham fiksatsiyalay oladiganlari topilgan. Jarayonning optimal temperaturasi 15 —20°S. Erkin yashovchi azotofiksator mikroorganizmlar. Hozirgi kunga kelib, azot o`zlashtiruvchi mikroorganizmlarning 30 dan ortiq turi aniqlangan. Azot o`zlashtirishda katta ahamiyatga ega bo`lgan bakteriyalar Azotobacteriaceae oilasiga mansubdir. Ulardan Azotobacter chroococcum birinchi marta Beyerink tomonidan kashf etilgan bo`lib, yoshligida tayoqchasimon shaklga ega bo`ladi, kattaligi 2 — 3 x 4 — 6 mkm, keyinchalik esa shakli sharsimon bo`ladi, diametrlari 4 mkm. Sharsimon hujayralar kapsula bilan uraladi. Kapsulasi yog`, kraxmal va boshqa moddalardan tuzilgan. Ba`zan bu sharsimon hujayralarda qalin pust paydo bo`ladi, hujayra tsistaga aylanadi. Tayoqchasimon vakillari xivchinlarga ega, sharsimon shaklga o`tganda xivchinlarini yuqoladi. Azotobakterning eng ko`p tarqalgan vakillari quyidagilar: 1. Azotobacter chroococcum yirik shar shaklida (1 — 10 mkm), biroz ovalroq, hujayralari ko`pincha juft—juft bo`lib joylashib shilimshiq kapsula bilan uralgan bo`ladi. Aerob, ko`p miqdorda kislorod bo`lgan sharoitni talab qiladi. Bu bakteriya hujayralari yoshlik davrida tayoqcha shaklida bo`lsa,

www.arxiv.uz rivojlangan sari ellipsimon, keyin yumaloq bo`lib koladi. Hujayrasida jigarrang pigment hosil qiladi. Qari hujayralar yiriklashib, qalin pust bilan uraladi va tsista hosil qiladi. Azotobakter har bir g bijgitgan shakar xisobiga 10— 15 mg, ba`zan esa 20 mg azot tuplaydi. Muhit rNiga juda sezgir, rN optimum nuqtasi 7,0—7,2, maksimum 9,0. Agar rN 5,6 bo`lsa, bu bakteriya urchimaydi, lekin bunday tuproqka ohak solinsa, darxol azotobakter paydo bo`ladi. Namlikka juda talabchan. 25 —30°S da yaxshi rivojlanadi. Azotobakter erta bahorda buz, qora va podzol tuproqlarda kam uchraydi. 2. Az. agill — hujayralari birmuncha yirik, serharakat bo`lib, qung`ir pigment hosil qilmaydi, Muhitning bir oz tovlanishiga sabab bo`ladi. 3. Az. vinelandii koloniyasining rangi sariq — yashil rangda bo`lib, flyuorestsentlik xususiyatiga ega. 4. N. Sushkina shur tuproqlarda Az. galophilum borligini aniqlagan. Azotobakter ychyn eng yaxshi oziq mannit, lekin dekstirin, glitsenrin, glyukoza ham yaxshi rivojlanadi. Yaxshi o`g`itlangan nam tuproqda ko`p uchraydi, Ayniqsa, R, K elementlari yetarli bo`lsa u juda yaxshi rivojlanadi. Tuproq rN ning neytral bo`lishi uning uchun optimal. Bahorda u ko`p uchraydi, yozning qurg`oqchilik vaqtlarida tsista hosil qilishi mumkin va shu holda tuproqda saqlanadi ham. R. Starki va P. De (1939) Hindistondagi sholipoyalardan Az. Beijrinckiae ni topgan. Bu bakteriya hatto. kislotali tuproqlarda ham uchraydi. Beyerink sharafiga atalgan Azotobacter indicum turi ham mavjud bo`lib, u ovalsimon, 2-3 mkm uzunlikda, shilimshiq kapsulali, burmali koloniyalar hosil qiladi. Vaqt o`tishi bilan koloniya rangi qizgish yoki tuq jigarrang tusga kiradi, yosh vaqtida harakatchan bo`ladi. Bu bakteriya tropik zonalarda uchraydi. Gruziya tuproqlarida ham topilgan. Gollandiyalik olim Derksa nomi bilan atalgan yana bir azotfiksator Derxia bo`lib, u

www.arxiv.uz tayoqchasimon, bir xivchinli, shilimshiq koloniyali, qariganda sariq, — qung`ir rangga bo`yaladi. Azotofiksatorlarga yana ba`zi Pseudomonas avlodi vakillari kiradi: Bular ko`proq shimoliy tuproqlarda keng tarqalgan aerob bakteriyalardir. Oxirgi yillar tadqiqotlarining ko`rsatishicha Klebsiella avlodi vakillari ham azotfiksatorlik xususiyatiga ega bo`lib, ular gramm manfiy, peritrix, fakultativ anaerob tayoqchalardir. Ular eng tuban rN ga ham chidamli bo`lib, o`rmon podzol tuproqlarida tarqalgan . Azot o`zlashtiruvchilar ichida aerob spirillalar, vibrionlar ham bor. Ular rizosferada, rizoplanda (ildizning eng yuqorisida) uchraydi. Anaerob azotfiksatorlarga vakil qilib Vasillaseae oilasiga kiruvchi Clostridium pasterianum ni ko`rsatish mumkin. U tayoqchasimon shaklli bo`lib, uzunligi 1,5 — 8 mkm, kengligi esa 0,8-1,3 mkm. Yosh hujayralari peritrix, qarigan hujayralari (klostridial tipda) spora hosil qiladi Bu bakteriyalar Muhitda aerob — bakteriyalar bo`lsa u juda yaxshi rivojlanadi. Muhitni рН iga juda ham talabchan bo`lmasdan, nordon (рН 4,5-5,5) va ishkoriy (рН 8-9) bo`lgan tuproqlarda ham uchraydi. Clostridium pasterianum o`zlashtirilgan 1 g shakar hisobiga 1 — 3 mg azot to`playdi. Oziq Muhiti sifatini yaxshilab, azot o`zlashtirishni 10 — 12 mg ga yetkazish mumkin. Shu avlodga kiruvchi vakillardan Cl. butyricum, Cl. acetobutylicum, Cl. pertinororum, C1. felsineum larni sanab ham o`tish mumkin. Ular sistematik o`rni buyicha, o`zaro yaqin tursa ham fermentativ xususiyatlari bilan farq qilinadi. Masalan, Cl acetobutylicum atsetobutillik bijg`ishni amalga oshirsa, Cl. pertinororum pektin moddalarini parchalaydi. Klosteridiumlar tabiatda juda keng tarqalgan , рН ga befarq, kislotali, ishkoriy, shur va qora tuproqlarda rivojlana oladi, tuproqni namligi 60 —80% bo`lsa juda yaxshi rivojlanadi. Aktiv azotofiksatorlar safiga aerob tsianobakteriyalarni ham kiritish mumkin. Dunyo buyicha tsianobakteriyalarning 130 turi aniqlangan. Ulardan

www.arxiv.uz azot o`zlashtiruvchilar qatorga Anabaena, Nostoc, Tolypothrix Scytonema larni kiritish mumkin. Ularda molekulyar azotni o`zlashtirish, geterotsistalarida amalga oshadi. Tsianobakteriyalar hamma tuproq — iqlim sharoitlarida tarqalgan . Neytral Muhit uchun ular optimal hisoblanadi. Molekulyar azotning fiksatsiyalanish mexanizmi. Molekulyar azot o`ta inert modda bo`lib, boshqa elementlar bilan juda kiyinchilik bilan kimyoviy bog` lanadi. Masalan, atmosfera azotidan ammiak olish uchun 500°S issiklik va 350 atm bosim zarur bo`ladi. Azotning biologiya usulida fiksatsiyasi esa, odatdagi sharoitda o`tadi. Azot molekulasi 2 atomdan tuzilgan bo`lib, ular 3 ta mustahkam bor orqali o`zaro birikkan. Bular σ —bog` va π — bog` lar bo`lib, π — bog` ni uzish uchun 125 kal energiya sarflanadi. Keyingi σ — bog` ning uzilishi uchun kamroq (63 va 37 kal) energiya sarflanadi. Azot o`zlashtirilishi qaytarilish reaktsiyasi bo`lib, bu jarayon odatda titan, xrom, molibden, volfram tuzlari ishtirokida oson ketadi. Qaytaruvchi vazifasini metaloorganik birikmalar, metallarni gidridlari o`tishi mumkin. Molekulyar azotni o`zlashtirish faqat prokariot mikroorganizmlargagina xos xususiyatdir. Azot o`zlashtirish jarayonini mikroorganizmdagi nitrogenaza fermenti olib boradi. Bu ferment ikkita oksildan iborat bo`lib, birinchi subbirliklaridan 2-atom molibden va 30 atom Fe bo`lsa, ikkinchi subbirlikda faqat Fe atomlari mavjud. Azot molekulasining aktivlashishida molibden va vannadiy ishtirok etadi. Azotning bosqichli fiksatsiyasi quyidagicha tasvirlash mumkin: 125 kal bZ kal 37 kal N = N → N = N → :N = N: → :N-N: N = N HN = NH H 2 N – NH 2 2NH 3 azot diimid gidrazin ammiak

www.arxiv.uz Temir bakteriyalari elektron o`tkazuvchilar bo`lib xizmat qiladi. Bu jarayon ATF ishtirokida amalga oshadi, ATF parchalanishida ajralgan energiya molibdenning qaytarilishiga sarflanadi. Nitrogenazaning hosil bo`lishi hujayrada Nif—plazmidalarning bo`lishiga bog`liq. Fermentni nif—plazmidlar boshqarib boradi. Azot o`zlashtirish juda katta energiya talab qiladi va bu energiyani olish uchun mikroorganizmlar yuqori o`simliklar bilan yaqin alokada bo`ladi. O`simlik o`z navbatida energetik material bo`lib xizmat qiladi. Tuganak baktsriyalar. Dukkakli o`simliklar ildiziga kirib tuganaklar hosil qiladigan bakteriyalarga tuganak bakteriyalar deyiladi. Bakteriya va dukkakli o`simliklar urtasida simbiotik munosabat shakllanadi, ya`ni bakteriya o`simlik ildizlari sintezlagan organik moddalar bilan oziqlanadi, o`simliklar esa bakteriyalarning havodan o`zlashtirgan azotni bog` langan birikmalaridan foydalanadi. Dukkakli o`simliklardagi tuganaklar shakli (sharsimon, ovalsimon va x.) rangi va boshqa belgilari bilan o`zaro farqlanishi mumkin. Ular gram musbat, spora hosil qilmaydilar, aerob, kattaligi 0,5 — 0,9—1,2 — 3 mkm. Ularning bakterial filtrlardan (Berkfeld) - o`tuvchi mayda formalari mavjud. Vakillari xivchinlarga ega, ya`ni monotrixlari va peritrixlari mavjud. Hujayra qariganda, ular harakatchanligini yuqotadi va tayoqchalar belbog` li kurinishga ega bo`lib koladi. Bakteriyaning rivojlanish tsikli sekin o`tib, hujayrada yog` kiritmalari hosil bo`ladi va ular anilin buyoklari bilan yomon buyaladi. Yosh hujayralar esa bir tekis buyaladi. Shu qismlari yomon buyalganligi uchun ular belbog` li bo`lib kurinadi. Tuganaklar ichida yoki oziqa Muhitida, bu bakteriyalar qarishi bilan yug`on, shoxlangan, noksimon, ba`zan oval formalar hosil qiladi. Ular odatda tuganak bakteriyalardan ancha katta bo`ladi va bakterioidlar deb ataladi. Bakterioidlar ko`payish kobiliyatini yukotgan, harakatsiz formalardir. Ba`zi olimlar bo`lakrni boshqacha nom, ya`ni involyutsion forma deb ham atashadi. Tuganak bakteriyalar bakterioid formasiga o`tgandan so`ng ularda azot o`zlashtirish juda kuchli ketadi.

www.arxiv.uz Har xil o`simliklarining tuganak bakteriyalari sun`iy ozuqa Muhitida har xil tezlikda usadi. Beda, kashkar beda, loviya tuganak bakteriyalari bunday Muhitda tez ussa, soya, yer yongok, lyupin, vigna kabi dukkakli o`simliklarning tuganak bakteriyalari ancha sekin usadi. Qattiq oziqa Muhitida rangsiz, shilimshiqli, usti gadir —budir, notekis koloniyalar hosil bo`ladi. Azot manbai sifatida ammoniy tuzlari, azot kislota tuzlari, aminokislotalar, purin va pirimidin asoslarni ishlatiladi. Odatdagi ozuqa Muhitida, tuganak bakteriyalarni sof kulturalari erkin azotni o`zlashtirmaydi. Keyingi vaqtda o`tkazilgan tadqiqotlarda maxsus ozuqa Muhitida, kislorodsiz sharoitda ustirilgan Rizobium avlodini sof kulturalarining molekulyar azotni o`zlashtira olishi kuzatilgan. Tuganak bakteriyalar uglevodlar, polisaharidlar, organik kislotalar va spirtlarni o`zlashtirib kislotalar hosil qiladi. Fosfor elementini mineral va orgaiik moddalardan oladi. Kaliy, kaltsiy elementlarini esa anorganik birikmalardan oladi. Ularning yaxshi o`sishi uchun temir va molibden elementlari ham zarur. Tuganak bakteriyalar vitamini B12, riboflavin, geteroauksin, gibberlin kabi moddalarni sintez. Tuganak bakteriyalarni yashashi uchun optimal rN — 6,5 — 7,5. рН va 8 dan tashqarida ular o`sishni tuxtatadi. Temperatura optimumi 24 — 26°S bo`lib, 5°S dan pastda va 26°S dan yuqorida ular usmaydi. Spetsifikligi (ixtisoslashishi). Tuganak bakteriyalar, ya`ni ma`lum bir o`simlikning hujayralarida ko`payib, yaxshi rivojlanadi. Bu xususiyat ularni klassifikatsiyalashda katta ahamiyatga ega. Rhizobium avlodining quyidagi turlari, ya`ni Rhizobium leguminosanim nuxot; vika va chechevitsa o`simliklariga, Rhizobium phasepli — nuxotga, Rhizobium japonicum —soyaga, Rhizobium vigna — vignaga, moshga, araxisga, Rhizobium lupini — lyupinga, Rhizobium tripolii — kashkap bedaga, Rhizobium meliloti — bedaga ixtisoslashgan. Albatta bir o`simlikning tuganak bakteriyasi

www.arxiv.uz ikkinchi o`simlikni kasalantirishi tufayli azot o`zlashtirishi ancha sust bo`lishi mumkin. Keyingi vaqtlarda, xujayin o`simlik bilan bakteriya — yuldosh orasidagi bir - birin "tanish" mexanizmiga ancha katta, e`tibor berilmokda. Tekshirishlar shuni kursatdiki, dukkakli o`simlik hujayra kobigining ustida maxsus oqsil bo`lib, unga uni o`zigagina ixtisoslashgan bakteriyalar "yopishadi". Bu ish bakteriya hujayrasi qavatidagi lipopolisaharid orqali amalga oshiriladi. Bakteriya lipopolisaharid ta`siriga javoban dukkakli o`simlik hujayra devorida lektin moddasi paydo bo`ladi va u tuganak bakteriya ustidagi (pustidagi) polisaharidni bog` laydi. Bakteriya polisaharidi, o`simlik ustidagi polisaharid bilan uxshash bo`lib, bu ularning spetsifik bog` lanishini ta`minlasa kerak Shu yusunda tuganak bakteriya unga kiradi, kupayadi, tuganak hosil qiladi va dukkakli o`simlik ildizi bilan munosabatda bo`ladi. Tuganak bakteriyalarning bu xususiyati virulentlik deb ataladi. O`simlik virulent tuganak bakteriya bilan o`simlik kasallantirilsa atmosfera azoti ko`p o`zlashtiriladi. Jarayonni kuchaytirish uchun o`simlik tuganak bakteriya bilan kasallantirib (passaj qilib) turilishi yoki ularga mo`tagen ta`sir ettirib borilishi tavsiya etiladi. Tuganak bakteriyalarga xos xususiyatlardan biri, bu ularning aktivligidir. Aktivlik qancha katta bo`lsa, azot o`zlashtirish effektivligi shuncha yuqori bo`ladi. Tuproqda tuganak bakteriyalarning aktiv (effekti yuqori), chala aktiv (effekta tuban) va noaktiv shtammlari mavjud bo`lib, aktiv shtamm azotni doimo yaxshi o`zlashtiradi, chala aktivlari kam va noaktivlari azotni umuman o`zlashtirmaydi. Tuganak bakteriya kulturasi uzoq vaqt sun`iy ozuqa muhitida saqlagan bo`lsa, ularning aktivligi doimo past bo`ladi. Masalan, beda o`simligiga aktiv va noaktiv shtammlar yuqtirilsa aktiv shtamm yuqtirilgan beda noaktiv shtamm yuqtirilgan bedaga qaraganda bir necha barobar ham buyi, ham vazni jihatidan ancha yaxshi rivojlangan bo`ladi. Tuganaklarning tabiiy rangi doimo pushti bo`ladi. Bu rangni ularga leggemoglobin moddasi beradi. Leggemoglobin azot

www.arxiv.uz o`zlashtirishga yordam beradi, oksidlanish — qaytarilish reaktsiyalarini bir darajada ushlab turadi. Noaktiv tuganak bakteriyalardan hosil bo`lgan tuganaklarning ranggi ko`kimtir bo`ladi, chunki ularda leggemoglobin juda kam. Aktiv kultura tomondan hosil qilingan tuganak tuqimasini izoelektirik nuqtasi 3 4 rN da, noaktiv kulturaniki esa pH 6—6,5 da bo`ladi. Dukkakli o`simlik ildizida tuganak hosil bo`lishi. Dukkakli o`simlik ildizi atrofida kuplab mikroorganizmlar, shular bilan birga shu o`simlikka xos bo`lgan (spetsifik) tugunak bakteriyalari ham rivojlanadi. Ildizni kichik ildizchalari orqali tuganak bakteriyalar ildiziga kiradi. Ildiz tomonidan ajratiladigan har xil moddalar bilan bir katorda triptofan atrofiga ajralib chiqadi. Tuganak bakteriyalar bu moddani indol-3-sirka kislotaga aylantiradi. Bu moddani ildiz qilchalari shaklini "zontik dastasi"` shakliga keltiradi. Tuganak bakteriyalar ildiz qilchalari qobig`ini o`tishi mumkin bo`lgan joylaridan hujayraga kiradi, ildiz qilchasining o`tkazuvchanligini oshirishda, poligalakturonidaza fermenti katta rol uynaydi. U ildiz qilchalarida doimo kam miqdorda bo`ladi va u hujayra qobig`ini qisman eritib, ildiz qilchasi hujayrasini cho`zilib kengayishiga olib keladi natijada tuganak bakteriyani ildiz hujayrasiga kirishi yengillashadi. Ildiz qilchasida "yuqumli ip" hosil bo`ladi. U shilimshiqsimon modda bo`lib, unda tuganak bakteriyalarni ko`payish fazasidagi hujayralari tarqalgan bo`ladi. Bu "yuqumli ip" ildiz qilchalari va epidermisga yunalib harakat qiladi. Harakat tezligi sutkada 100 — 200 mkm yoki bir soatda 5 — 8 mkm/soatni tashkil etadi. Ipni harakati bakteriya hujayrasidan ichida hosil bo`ladigan bosimga asoslagan bo`lishi mumkin. Odatda ildiz qilchasida bitta "yukumli ip" hosil bo`ladi. Ip o`simlik hujayrasigi kirgan sari, tsellyuloza kobigi bilan uraladi. Ip kirishi bilan o`simlik hujayralari tezlik bilan bulina boshlaydi va shishlar tuganak paydo bo`ladi. Tuganak bakteriya hujayralari tsitoplazmaga o`tganda, ular buyab kurilsa, ularning belbog`lari ko`rinadi. Demak, hujayralar bakterioidlarga aylana boshlaydilar. Bakterioidlar bo`linmaydi, ammo hajmi kattalashadi. Sekin — asta

www.arxiv.uz kattalashib, butun hujayrani egallaydi. Mitoxondriy va plastidlar hujayra devorlari buylab joylashadilar. Tuganaklarda leggemoglobin hosil bo`ladi. Tuganaklar vaqti kelganda sekin — asta ula boshlaydi. Dastlab ularda vakuolalar paydo bo`ladi, bakteriyalar erib ketadi. Bu o`simlikning gullash davriga tug`ri keladi. Bir yillik o`simliklardagi tuganaklar ham bir yillik bo`ladi, ko`p yilliklarda esa ko`p yillik bo`ladi. Tuganak degeneratsiyalanadi — yu, ammo butunlay ulmaydi, keyingi yili o`z funktsiyasini yana bajaradi. Tuganaklar o`simlikning boshqa qismlariga qaraganda ko`proq azot to`tadi. Shu yerdan azot o`simlikning yer usti qismlariga tarqaladi. Bu payt bakteriodlar hosil bo`lish vaqtiga tug`ri keladi. O`zlashtirilgan azotning ma`lum miqdori ildizlar orqali tuproqqa o`tadi. Tuproqqa u odatda aminokislota (asparagin) shaklida o`tadi. Dukkakli o`simliklar bilan tuganak bakteriyalar orasidagi munosabatda (azot o`zlashtirish) ko`pgina faktorlarga bog`liq bo`ladi. Ulardan namlik, aeratsiya, temperatura, Muhit рН , fosfor va kaliy mikroelementlarning optimalligi kabilarni kursatish mumkin. Agar biror yerdan tuganak bakteriyalari topilsa. ular, albatta o`sha yerda usuvchi begona utlar tuganak bakteriyalaridan tarqalgan bo`ladi. Muhit tuganak bakteriyalar uchun neytral organik o`g`itga boy bo`lsa, bunday sharoit optimal bo`ladi. Tuproqda ko`pincha tuganak bakteriyalarning bakteriofaglari mavjud bo`ladi. Ular tuganak bakteriyalarni eritib yuborishlari mumkin. Tuganaklarning ba`zilari bakteriofaglarga chidamli bo`lishi ham mumkin. Rautenshteyn Ya . taklifiga ko`ra, dukkakli o`simliklarning urug`lariga tuganak bakteriyalar bilan ishlov berib ekilsa, tuganak bakteriyalar yerda yaxshi kupayadi, bakteriofag havfining oldi olinadi. Qishloq xo`jaligida azotfiksatsiyasining ahamiyati. Mikroorganizmlar tomonidan atmosfera azotining o`zlashtirilishi, yer yuzida biologik yul bilan to`planadigan hosilning umumiy mirdoriga katta ta`sir ko`rsatadi. Shuning uchun

www.arxiv.uz atmosfera azotining biologik yul bilan o`zlashtirilishini o`rganish qishloq xo`jaligi va biologiya uchun muhim ahamiyatga ega bo`lgan muammolardan biridir. Yer qobig`idagi azotning miqdori (massasi) 0,04%. Atmosfera havosi tarkibida 78% yoki 4.1015 t. molekulyar azot mavjud. Lekin hayvonlar va o`simliklar o`sha molekulyar holatdagi azotni o`zlashtira olmaydi. Yer yuzidagi o`simliklarning azotga bo`lgan yillik ehtiyoji 100—110 mln. t. tashkil etadi. Taxminiy hisoblarga kura, yer yuzidagi buyicha o`simliklarning bir yilda 100—110 mln. tonna azotni talab qilar ekan. Mineral o`g`itlar bilan esa atigi 30% azot tuproqqa tushar ekan. Agarda 2000 yilga kelib, yer yuzida bir yilda 110 mln. tonna azotli o`g`itlar ishlab chiqarilsa, hosildorlik ikki marta ortgan taqdirda, hosil bilan tuproqdan 200 mln. tonna azot chikib ketadi. Shuning uchun ham bunda mikrobiologik jarayonlar muhim ahamiyatga ega bo`lib qolaveradi. Azot to`plovchi bakteriyalar yordamida (D.N. Priyanishnikov ma`lumotlari buyicha): bir yilda 1 ga yerda beda 150— 160 kg, sebarga 300 kg, lyupin 160 kg, soya 100 kg, burchok 80 kg, nuxot 60 kg, loviya 70 kg azot to`playdi. Azot to`plovchi bakteriyalarning o`zi atigi 3 kg dan 5 kg gacha azot to`playdi. Mishustin hisoblashlariga ko`ra, sobiq Ittifok xududida dukkakli o`simliklar bir yilda 2,3 mln, t., azot to`plovchi bakteriyalar esa 3,4 mln., t. azot to`playdi. Shunday qilib biologik yul bilan to`planadigan jami azotning miqdori 5,7 mln. t. ni tashkil etadi. Yashil o`simliklar bog`lagan azot va ugleroddan o`z tanasining oqsil va boshqa kerakli moddalarni sintez qiladi. O`simlikni hayvonlar iste`mol qiladi. Nobud bo`lgan o`simlik va hayvon qoldiqlari bakteriyalar tomonidan chiritiladi va NH 3 hosil bo`ladi. Ammiakning bir qismi o`simliklar tomonidan o`zlashtirilsa, qolgan qismi nitrifikatsiyaga uchraydi. Azot to`plovchilarning o`zi ham atmosfera azotini o`zlashtirib, oqsillar sintezlaydi. Bu oqsillar o`z navbatida chirituvchi bakteriyalar tomonidan parchalanadi. Denitrifikatorlar nitratlarni parchalab, atmosferaga azotni qaytaradi. Shunday qilib, azot tabiatda aylanib yuradi.

www.arxiv.uz BAKTERIAL O`G`ITLAR Bakteriologik o`g`itlar tuproqdagi mikrobiologik jarayonlar va mikroorganizmlarga kuchli ta`sir ko`rsatadigan faktorlardan hisoblanadi. Bakterial o`g`itlar xilma—xil bo`ladi. Birinchi marta tuganak bakteriyalardan "nitragin" deb nomlagan bakterial o`g`it, 1896 yilda Germaniyada, F.Nobbe va L. Giltnerlar tomonidan qullanildi. Keyinchalik, tuganak bakteriyalarni o`g`it sifatida har xil nomlar bilan boshqa davlatlarda ham qullay boshladi. 1906 yilda, Angliyada, V. Bottomley "nitragin" ishlab chiqa boshladi, 1967 yilda tuganak bakteriyalari Amerikada F. Garrison va B. Barlou "nitrokultura" deb, shu yilidayoq Rossiyada L.T. Budinov "nitragin" deb nomlab, o`g`it sifatida chiqardilar. Hozirgi vaqtda tuganak bakteriyalar, ko`pgina mamlakatlarda ishlab chiqariladi. Frantsiyada u N — germ, Chexoslavakiyada nitrazon, sobiq SSSRda nitragin, rizotofin kabi nomlarda ishlab chiqilmoqda. Nntragindan tashqari azotobakterin, fosfobakterin, AMB va boshqalar ham ishlab chiqilgan. Turli dukkakli o`simliklar urug`iga eqishdan avval nitragin bilan ishlov berilsa (1 ga yerga eqiladigan urug` uchun 5—10 g nitragin kerak), ularning hosili o`rta hisobda 10—15% yuqori bo`ladi. Yuqorida aytilgandek, nitrigin tarkibida aktiv tuganak bakteriyalari bo`ladi, ular kuplab atmosfera azotini to`playdi va hosilni oshiradi. Shuningdek hosilning sifati ham oshadi, ko`p miqdorda hosil, aminokislotalar va V guruhiga mansub vitaminlar sintezlanadi. Nitragin torfli aralashma, tuproqli aralashma, agarli aralashma va suyuq holda ishlab chiqariladi. Shulardan eng ko`p ishlatiladigan torfli aralashma bo`lib, bu aralashmadan Amerika, Avstraliya, Yangi Zellandiya, Kanada, Xindiston va boshqa Yevropa mamlakatlarida keng kulamda foydalaniladi. Ko`pgina davlatlarda nitraginning tuproqli aralashmasi ishlatiladi, uning 1 gramida (mayda o`rug`li o`simliklar uchun} 3 dan 6 mld. gacha, yirik o`simliklar o`rug`i uchun 1,5 — 3 mld. gacha bakteriya bo`ladi.

www.arxiv.uz Azotobakterin. Azotobakterin tarkibida azotobakter bo`lib, uni tayyorlash uchun azotbakter agarli Muhitda ustiriladi, 1 gramida 40 mln. azotobakter bo`ladi, 1 ga yerga eqiladigan urug`lar uchun uning 10 — 15 g yetarli. Azotobakter sobik SSSR da 1930 yildan boshlab ishlab chiqadi. U kulrang va qora tuproqli yerlarda o`simliklar hosilini 6 — 10% ga oshiradi. Ko`proq sabzavot (karam, pomidor) o`simliklarida yaxshi natija beradi. AMB preparati. Tarkibida ammonifikatorlar, tsellyulozani parchalovchi bakteriyalar uchraydi. Bu bakteriyalar tabiiy unumdor tuproqlarning asosiy mikroorganizmlarini tashkil qiladi. Shuning uchun avtoxton mikroflora deb ataladi. Odatda, kech kuzda va qish oylarida kislotali tuproqlarda nam ko`p bo`lishi va tuproq temperaturasining pasayib ketishi natijasida, mikroorganizmlarning aktivligi pasayib ketadi. Shuning uchun har ga yerga 250 kg dan AMB preparati solinsa, yaxshi natija beradi. Hozirgi vaqtda AMB preparati, ko`proq parniklarda yetishtiriladi. Buning uchun parnikdagi gung ustiga 30 — 40 sm qalinlikda AMB preparati sochiladi va uch xafta shu holda saqlanadi. Keyin bu yerda ko`chat yetishtiriladi. Ko`chatlar olingandan keyin, gung sabzavotlarni o`g`itlash uchun ishlatiladi. Fosforobakterin. A.D.Menkina (1935) tuproqdan fosforli organik birikmalardagi bakteriyalarni ajratib oladi. Bu bakteriya organik moddalardan fosforni ajratib fosfat kislota hosil qiladi. Fosfat kislota esa o`simliklar tomonidan o`zlashtiriladi. Kupchilik tuproqlarda organik holdagi fosfor 28 — 85% gacha bo`ladi, lekin undan yuksak o`simliklar foydalana olmaydi. Fosforli organik birikmalarni parchalovchi bakteriyalar 2 xil: spora hosil qiluvchi Baa megatherium var. phosphaticum va spora hosil qilmaydigan Vas. serratia var phosphaticumlapra bulinadi. Spora hosil qiladigan bakteriya vakillari uzunligi 5 — 6 mkm, eni 1,8—2 mkm, sporasining uzunligi 1,2, eni 0,7 mkm bo`ladi. Sporasiz serratsiya esa uzunligi 1,8 — 2 mkm keladigan eni 0,5 mkm bo`lgan tayoqchasimon, fakultativ anaerob bakteriyadir. 1 ga yerga sepiladigan urug`lar uchun fosfobakterinning 250 g yetarlidir.

www.arxiv.uz Azospirillum. J. Dobereyner (Braziliya) ut o`simliklarning rizosferasidan azot o`zlashtiruvchi bakteriyalarni ajratib ololdi. Ular egilgan tayoqcha shaklida bo`lib, asosan ildizning yuqorigi qismida rivojlanadi. Azospirillalar yuqtirilgan o`simliklarning hosildorligi 15 —30% ga oshadi. Algolizatsiya. Tuproqda tsianobakteriylarni solib azot miqdorini oshirish usuli algolizatsiya deyiladi. Bu usul Ayniqsa sholipoyalarda bu ish yaxshi natija bermoqda. "Silikat" bakteriyalar preparati. V.G. Aleksandrov alyumosilikatdan kaliyni ajratib olish uchun, spora hosil qiluvchi "silikat" bakteriya (Vas. mudlaginosus siliceus) ishlatishni tavsiya. Urug`ga "Silikat" bakteriyalar bilan eqishdan ilgari ishlov beriladi. Hosildorlik doimo stabil oshmagani sababli, bu o`g`it keng qullanilmadi. MIKROORGANIZMLAR TOMONIDAN UGLERODLI BIRIKMALARNING O`ZGARTIRILISHI Mikroorganizmlar biologik muhim elementlar, shular qatorida uglerod va kislorodning tabiatda aylanishida katta rol uynaydi. Uglerodning tabiatda aylanishiga doir 2 jarayon farqlanadi. Unda uglerod va kislorod o`zlashtirilishi (yutilishi) amalga oshadi: 1) fotosintezda CO 2 ni o`zlashtiriladi; 2) organik moddalardan mineralizatsiyalangan SO 2 ajralib chiqadi. Birinchi jarayonni oliy o`simliklar tsianobakteriyalar, vodorod bakteriyalari amalga oshiradi; Ular SO 2 ni qaytarib organik moddalar holiga o`tkazadi. Ikkinchi jarayonda mikroorganizmlar yordamida kislorod yutish va uni qaytarish yuli amalga oshiriladi. Havoda 0,03% SO 2 bor. Bu mikdorning doimiyligi fotosintez va mineralizatsiya orasidagi muvozanatning saqlanishi bilan ta`minlanadi. Agar mineralizatsiya jarayonida SO 2 paydo bo`lib turmaganda u 20 yildayoq tamom bo`lgan bo`lar edi.

www.arxiv.uz Tabiatda esa, organik moddalarning doimo mineralizatsiyalanishi amalga oshib turadi va ulardan hosil bo`lgan mahsulotlar esa boshqa sintezlanish jarayonlarida sarflanadi. Organik moddalarning anaerob va aerob ravishda mikroorganizmlar yordamida o`zgartirilib turilishini kuyida ko`rib chiqamiz. Spirtli bijg`ish. Spirtli bijg`ish jarayoni davomida mikroorganizmlar uglevodlarni (geksozani) etil sirtiga aylantiradi. С 6 Н 12 O 6 → 2СН 3 СН 2 OН+ 2СО 2 + 235 104 J Spirtli bijg`ish jarayonida ishtirok etadigan achitqi zamburug`lari fakultativ anaeroblardir. Azot manbai sifatida ular aminokislotalar, peptonlar va ammoniyli tuzlardan foydalanadi. Achitqilar hap xil vitaminlarni sintez qilishi ham mumkin. Fiziologik aktiv moddalar mavjud sharoitda yaxshi rivojlanadi. Rivojlanish uchun temperatura 4 — 35°S oraligida, rN esa biroz kislotali bo`lgani ma`kul. Achitqilar "ostki", "ustki" achitqilarga shartli ravishda ajraladi. "Ostki" achitqilar 4—10°S da yaxshi rivojlanadi. Spirtli bijg`ish jarayonida ajraladigan energiya miqdori nafas olishdagiga nisbatan 24 — 25 marta kam bo`ladi. С 6 Н 12 O 6 → 2СН 3 СН 2 O Н+ 2СО 2 +116 kJ С 6 Н 12 O 6 → 6С O 2 + 6Н 2 O + 2810 kJ Achitqilar uchun aerob sharoit zarur bo`lsa, ular yordamida vino, spirt, pivo olish uchun anaerob sharoit zarur. Odatda kislorod yetarli bulmagan sharoitda achitqilar bijg`ish jarayonini olib boradi. Agar kislorod miqdori oshirilsa, bijg`ishdan tashqari, nafas olish jarayoni ham boradi. Buni aerob va anaerob sharoitda S 2 N 5 ON va SO 2 ning nisbatidan ko`rish mumkin. Aeratsiya yaxshi bo`lganda, spirt miqdori 30% dan kam bo`ladi. Spirtli bijg`ishda 15% spirt

www.arxiv.uz to`plangandan so`ng, bijg`ish tuxtaydi, chunki etanol achitqi hujayralarni zaharlaydi. A.N. Lebedev (1911) achitqilarni termostatda 25-30°S da ustirgandan keyin, 2 soat suv bilan yuvib, achitqi shirasidan fermentlar ajratib olgan. Rus olimlaridan L.A. Ivanov, S.P. Kostichev, A.N. Lebedevlar spirtli bijg`ish jarayoni ko`p bosqich li jarayon bo`lib, glyukoza molekulasi gidrolitik parchalanish reaktsiyalari natijasida pirozum kislotaga aylanadi, bu reaktsiyalar anaerob sharoitda boradi. Keyin nafas olish bilan bijg`ish jarayonlari bir — biridan ajralib, turlicha yul bilan ketadi. Buni S.P. Kostichev ishlarida ko`rish mumkin. Spirtli bijg`ish jarayoni oziq — ovqat sanoatda muhim ahamiyatga ega. Spirtli bijg`ish uchun turli mahsulotlardan foydalanish mumkin. 1. Tarkibida kraxmal bo`lgan mahsulotlar (bugdoy, arpa, javdar, makkajuxori, kartoshka). . 2. Tarkibida shakar bo`lgan mahsulotlar (lavlagi, shakar— qamish), 3. Yog`och kipikga НСI va H 2 SO 4 bilan ishlov beriladi, kipik shakarga aylanadi, keyin bu mahsulotga nitrat, fosfat tuzlari va vino achitqilari qo`shiladi. 1m3 kipikdan 158 l metil spirt olinadi. 4. Hozirgi vaqtda spirt sintetik yul bilan etilen gazidan olinmokda: C 2 Н 4 + Н 2 O → СН 3 СН 2 O Н etilen etil spirti Spirtli bijg`ish jarayonining mohiyatn shundan iboratki, bunda hosil bo`lgan energiya ATF da to`planadi va zarur bo`lganda hujayra undan foydalanadi. Sut— kislotali bijg`ish. Sut kislotali bijg`ish jarayoni tabiatda keng tarqalgan Bu jarayonning tirik organizmlar vositasida borishini bnrinchi bo`lib (1860) Lui Paster aniqlagan. Sut kislotali bijg`ish jarayonida shakarlar (geksoza): sut shaqari

www.arxiv.uz (laktoza), maltoza, saharoza va boshqalar anaerob sharoitda bijgiydi va muhitda sut kislota hosil bo`ladi: C 16 H 12 O 6 - - - - - 2СН 3 СНOНСOOН + 75 Kj geksoza sut kislota Bakteriyalar hatto pentozalarni ham bijg`ita oladi. Sut kislotali bijg`ish jarayonida ishtirok etadigan bakteriyalar fakultativ anaeroblar bo`lib, ularni 2 guruhga ajratish mumkin. Birinchisi sut tarkibidagi laktozani bijgitsa, ikkinchisi boshqa mahsulotlardagi shakarni bijgitib, sut kislota hosil qiladi. Sut ko`pchilik mikroorganizmlar uchun tabiiy oziq muhiti ham bo`lak oladi. Chunki uning tarkibida. oqsillar, yog`lar, uglevoddar va boshqa moddalar uchraydi. Shuning uchun sutda turli — tuman achituvchi, chirituvchi, moy — kislotali achituvchilar, achitqi va mog`or zamburug`larini uchrashi mumkin. Yangi sog`ilgan sut tarkibida ko`p miqdorda mikroorganizmlar uchraydi. Ayniqsa, yangi sog`ilgan sutda mikroorganizmlar soni ko`p bo`ladi. Birinchi portsiyadaning 1ml da 16 000 bakteriya, o`rtada sog`ilgan portsiyada 480 va oxirgisida esa 960 ta bakteriya bo`ladi. A.F.Voykevich ma`lum muddat saklagan sutda bakteriyalarning tubandagicha rivojlanishini aniqlagan: 1 — fazada chirituvchi bakteriyalar ko`paygan: 2 — fazada hosil bo`lgan sut kislota, chirituvchi bakteriyalarning ko`payishiga tusqinlik qilgan: 3 — fazada sut kislota ichak tayoqchasining ko`payishiga tusqinlik qilgan: 4 — fazada ko`p miqdorda to`plangan sut kislota endi sut kislotali bijgituvchi bakteriyalarga salbiy ta`sir qilgan. Sut—kislotali bakteriyalarning shakli yumaloq va tayoqchasimon bo`ladi. Keng tarqalgan vakillaridan: Streptococcus lactis, Laktobacterium bulgaricum, Laktobacterium acidophilum va boshqalarni aytib o`tish mumkin.

www.arxiv.uz Sut—kislotali bijg`ish jarayoni kefir, prostokvasha, qimiz, pishloq tayyorlash, sabzavotlarni tuzlash, silos tayyorlash va qora non pishirishda keng foydalaniladi. Sut—kislotadan teri sanoati, buyoqchilik, kir yuvish poroshoklarini ishlab chiqarish, plastmassa olish, farmakologiya va konditer sanoatlarida foydalaniladi. Ba`zan sut—kislotali bijg`ish bakteriya va achitqilarning ishtirokida kechadi. Hosil bo`lgan mahsulotlar tarkibida sut kislotadan tashqari spirt ham bo`ladi. Bunday mahsulotlarga qimiz va kefir misol bo`ladi. Kefir olish uchun tomizgi sifatida kefir "donalari" tarkibida bakteriyalardan tashqari achitqilar ham bo`ladi 1866 yilda vrach Djogi birinchi bo`lib kefir "donachalari" tarkibida bakterium kavkazikum, streptokokkus salaktis va achitqi zamburug`lari aniqlagan. Kefir tarkibida suv 88,9%, yog` 3%, kazein 2,9%, albumin 0,18%, pepton 0,067%, shakar 2,68%, kul 0,7%, sut kislota esa 0,7% ni tashkil etali. Qimiz tarkibida esa 2% spirt bo`ladi. Qimiz tayyorlash uchun biya suti alohida tomizgi ("kor, qatiq") bilai achitiladi. Tomizgida sut kislota hosil qiluvchi bakteriyalar hamda achitqi zamburug`lari bo`ladi. Boshqa ichimliklar — kuranga, matsun ham sutdan shu tarzda tayyorlanadi. Karam va bodring tuzlashda Lactobacterium plantorum va osh tuzi ishlatiladi. 3) Bifidobakteriyalar amalga oshiradigan bnjg`ish. Bu tipdagi bijg`ishda glyukozadan sirka va sut kislotasi hosil bo`ladi: 2СН 2 O 6 = 3С 3 СOOН + 2С 3 СOНOOН geksoza sirka kislota sut kislota Bu tipdagi bijg`ishni olib boruvchi sut kislotasi mikroorganizmlar, odam va hayvonlarning hazm sistemasida uchraydi. Ular ba`zi antibiotiklar (laktolin, brevin, nizin, diplokoktsin va x.) hamda organik kislotalar hosil qiladi. Taxminlarga qaraganda, bu organizmlar ichak mikroflorasini 50 — 80% ni tashkil

www.arxiv.uz etadi va chirituvchi va kasal tug`diruvchi ichakdagi bakteriyalarning antogonistlari bo`lishi ehtimolidan holi emas. Yer sharining har xil iqlim zonalarida turli xil sut—kislotali bijg`ishni olib boruvchi bakteriyalar uchraydi. Shimoliy zona sutlarida Streptococcus lactis, janubiy zona sutlarida esa tayoqchasimon bakteriyalar (Lactobacillus caucasicu, Lactobacillus bulgaricus va x.) uchraydi. Shuning uchun ham sutlarda turlicha ta`mga ega bo`ladi. Har bir mamlakatni o`z sut—qatiq mahsulotlari bor. Sanoatda sut—qatiq mahsulotlarini tayyorlash uchun pasterizatsiya qilingan sutga bakteriyalarning toza kulturalari qushiladi. Masalan, sut—kislota streptokokki (Str. lactis), bulgor tayoqchasi (Lact. bulgaricus), atsidofil tayoqchasi (Lact. acidophilus) va boshqa mikroorganizmlar. Sut — kislotali bijg`ish mikroorganizmlarini shakli yuqorida aytganimizdek sharsimon, tayoqchasimondir. Ular harakatsiz, spora hosil qilmaydi. Gram musbat optimal rivojlanish temperaturasi 30 — 40°S. Lekin — 30S da ham rivojlanadigan turlari bor. Propion kislotali bijg`ish. Propion — kislotali bijg`ishni Propini — bacterium avlodiga kiruvchi bakteriyalar olib boradi. Bu tipdagi bijg`ishda geksoza parchalanib, propion kislota hosil bo`ladi: 3C 6 H 12 O 6 = 4СН 3 СН 2 СOOН + 2СН 3 СOOН + СO 2 + Н 2 O propion kislota sirka kislota Propion — kislotali mikroorganizmlar sut kislotani ham parchalashi mumkin: СН 3 СНOНСOOН → 2СН 3 СН 2 СOOН + СН 3 СOOН + Н 2 O + СO 2 propion sirka kislota kislota

www.arxiv.uz Yetilgan pishlokda sut—kislotali bijg`ishdan so`ng propion — kislotali bijg`ish boradi va sirka kislota bilan birga propion kislota hosil bo`ladi. Propion kislota pirouzum kislota yoki sut kislotaning yoki qaytarilishidan yoki yantar knslotaning dekarboqsillanishidan hosil bo`lishi mumkin. Bu jarayonlar haqiqatda juda murakkab va turlicha reaktsiyalar natijasida yuz beradi. Propion kislotali bakteriyalarning o`sishi uchun oqsillar, aminokislotalar yoxud ammoniy tuzlari, vitaminlardan tiamin, biotin va pantog`en kislotalarining bo`lishi zarur. Rivojlanishi uchun optimal temperatura 30 —37°C rN 7. By bakteriyalar sut — kislotali bakteriyalar Bilan birga uchraydi. Sutga tuproqdan yoki o`simliklardan kelib tushadi. Propion kislota bakteriyalari kavsh qaytaruvchi hayvonlarning ovqat hazm qilish organlarida uchraydi. Oshkozonga tushgan tsellyulozani tsellyuloza parchalovchi mikroorganizmlar gidrolazalab, gyukozaga aylantiradi. Propion kislota bakteriyalari esa glyukozani sut kislotasiga aylantiradi va h. Propion kislota bakteriyalari glyukoza va sut kislotasini propion kislota va sirka kislotasiga aylantiradi. Ular o`z navbatida tomirlar orqali surilib, qonga o`tadi. Propion kislota bakteriyalari sanoatda V12 vitamini olish uchun ham ishlatiladi. Moy kislotali bijg`ish. Bu tip bijg`ish tabiatda juda keng tarqalgan . Jarayonning biologik tabiatga ega ekanligi 1861 yilda Lui Paster tomonidan isbotlab berilgan. Jarayonni moy kislota bakteriyalari amalga oshiradi. Ular tipik anaeroblar bo`lib, klostridial va plektridial tipda sporalar hosil qiladi. Bakteriyalarning uzunligi 1 — 2 x 5— 10 mkm. Ularning Vasillaseae oilasi Clostridium avlodiga mansub 60 dan ortiq turlari ma`lum. Vakillaridan Clostridium pagterianura, Clostridium felsineum, Clostridiurn botulinum, Clostridium tetani, Clostridium perfringens va boshqalarni keltirish mumkin. Ular harakatchan, gramm musbat zaxira modda sifatida granulyoza to`playdi. Uglerod manbai sifatida mono — disaharidlar, ba`zi polisaharidlar (dekstrin, kraxmal), sut va pirouzum kislotalari, mannit, glitserin va boshqa birikmalardan foydalanadi. Azot manbai sifatida aminokislotalar, ammoniy tuzlari

www.arxiv.uz va h. larni ishlatadi. Moy — kislotali bijg`ish qantlarning pirouzum kislotasi, Embden — Meyergof — Parnas yulida o`zgarishi orqali amalga oshadi. Pirouzum kislotasidan moy kislotaning hosil bo`lishi murakkab jarayondir. Moy kislotali bijg`ishning umumiy reaktsiyasini quyidagicha ifodalash mumkin: 4С 6 Н 12 O 6 = 3СН 3 СН 2 СOOН + 2СН 3 СOOН + 8СO 2 + 8Н 2 Geksoza moy kislota sirka kislota Moy kislota bakteriyalari orasida mezofill va termofillari bor. Moy kislotali bijg`ish tufayli ba`zan tuzlangan oziq mahsulotlariga Yoqimsiz hid paydo bo`ladi. Sanoatda moy kislota toza bakteriya kulturasini ishlatib olinadi. Hosil bo`lgan moy kislotasi ajratib olinib, kimyoviy usulda tozalanadi. Pektin moddalariniig bijg`ishi. Tabiatda bu tip bijg`ish ham keng tarqalgan . Pektin o`simlik tukimalarida ko`p miqdorda uchrab, hujayralarni bir - biriga biriktirish vazifasini bajaradi. Pektin murakkab birikma, suvda erimaydi, kislotali muhitda kislota va utlevodlarga parchalanadi. Pektin kislotasini ba`zi bakteriyalar, mog`or zamburug`lar, aktinomitsetlar va boshqa mikroorganizmlarda uchraydigan pektinaza, propektinaza va pektaza fermentlari parchalaydi. Pektinli bijg`ish jarayoniga asoslanib, tolali o`simliklardan tola ajratib olinadi. Bunda "shudringli" usul va "suvda ivitish" usullari qullaniladi. Suvda ivitilganda zig`ir, kanop va boshqa tolali o`simlik poyalari betonlangan hovuzlarda 25°S da ko`p miqdordagi suvga botirib quyiladi. Dastlab ko`p miqdorda kupik hosil bo`ladi, keyin pektinli bijg`ish boshlanadi va tola oson ajraladi. Jarayon anaerob sharoitda yashaydigan spora hosil qiluvchi Cl. pectinovorum bakteriyasi ishtirokida kechadi. Shudringli usulda ivitish uchun tolali o`simliklar kuzda yerga bir tekis qo`shiladi bijg`ish esa aerob usulda, zamburug`lar ishtiroki bilan boradi. Pektinli bijg`ishda ishtirok etadigan bakteriyalar 1895 yili S.N. Vinogradskiy laboratoriyasida Fribes tomonidan ochilgan va CI. felsineum deb nomlangan.

www.arxiv.uz Keyinchalik Beyerink uni granulobacter pectinovorum deb atagan. Chunki u granulezaga xos sifat reaktsiyasi bergan. Hozir esa u Clostriduum avlodiga kiritilgan. Quyidagi mikroorganizmlar pektinni yaxshi parchalaydi. Pektinni aerob moddalarni parchalovchi: Vas. macerans, Vas. polymyxa. Anaerob sharoitda parchalovchilar: Cl. pectinovorum, Cl. felsineum, Cl. aurantibutyricurn, Cl. flovum. Bular bilan bir qatorda zamburug`lar, fitopatogen mikroorganizmlar ham bijg`ish jarayonida qatnashadi. Pektin moddalarini parchalovchi mikroorganizmlar 3 guruh ekzofermenlar sintezlaydi va ular quyidagicha ishlaydi: 1) prtekinaza fermenti protopektinni eruvchan pektinga: 2) pekrinesteraza pektinni pektin kislotaga va metanagolga: 3) pektinaza poligalakturonidaza esa pektin kislotani (pektinni) d — galakturonkislotaga aylantiradi. Rossiya fanlar Akademiyasini "Qishloq xo`jalik mikrobiologiya ilmiy — tadqiqot instituti" Cl. Felsineum ni sporalaridan tayyorlangan pektolitin preparatini pektinli bijg`ishda qo`llashni tavsiya etdi. Pektolitinni qo`shilishi bijg`ish jarayonini 27% oshiradi. Tsellyulozaning bijg`ishi. Biosfera uglerodining 50% tsellyulaza (klechatka) tarkibiga kiradi. Bu polisaharid o`simlik dunyosida eng ko`p tarqalgan . Har yili tsellyulozaning katta qismi tuproqqa to`shadi va har xil mikroorganizmlar yordamida parchalanadi. Bundan aerob mikroorganizmlar katta ahamiyatga ega. Ular mikrobakteriyalar bo`lib, Cytohpaga avlodiga kiradi. Ular ko`plab gung tarkibida uchraydi. Tsellyulozani parchalovchilarga Muxosossaseae, Archangiaceae, Polyangiaceae oilasi avlodlari kiradi va ular har xil zonalar tuproqlarida keng tarqalgan . Pseudomonas, Vibrio va Bacillus lapni ba`zi turlari ham tsellyulozani parchalaydilar. Aktinomitsetlardan Streptomyces, Strepto sporangium, Micromonospora, zamburug`lardan Fusarium, Verticillium, Aspergillus, Penicillium larni kursatish mumkin.

www.arxiv.uz Tsellyulozaning anaerob parchalanishida Bacillaceae oilasiga kiruvchi Clostridium avlodi vakillari qatnashadilar. Ular gungda, kompostlarda kulmak suvlarda uchraydi. Ular rN o`zgarishiga chidamli bo`lib, har xil rNli tuproqlarda ham uchraydi. Tipik vakili Clostridium omelianskii tsellyulozani 30 — 40°S da parchalaydi, yug`on spora hosil qiladi, shuning uchun hujayra shishib baraban tayoqchasi shaklini oladi. Termofill vakillari ham bor. Ularga Cl. thermocellum kiradi. Optimal temperaturasi 60°S, maksimumi esa 70°S. 40 —45°S da bu bakteriyalar yomon rivojlanadi. Kavsh qaytaruvchilarning hazm yulida tsellyulozani anaerob parchalovchilar mikroorganizmlar bo`lib, ular tsellyulozani glyukozagacha parchalaydilar, glyukoza esa bijg`ib organik kislotalar (sirka, propion, sut, moy, chumoli, yantar va h.), spirtlar va gazlar (SO2, N2) hosil qiladi. Hayvon hazm sistemasidagi tsellyuloza parchalovchilar sharsimon va tayoqchasimon shaklga ega bakteriyalardir: masalan, Ruminococcus flavefaciens, R. albus, Ruminobacter parvum va boshqalar shular jumlasidandir. Tsellyuloza polimer modda bo`lib, r —1,4 —glyukozid bog` i orqali bog`langan glyukoza qoldiqlaridan iborat. Molekula massasi 140—10000. Tsellyuloza molekulalari mitsellalarga (to`tamlarga) birikkan bo`lib, har biri 40— 60 molekulani uz ichiga oladi, uni parchalaydi. Avval tsellyuloza bir necha etaplarda (endo — va ekzoglyukonaza yoki S1 — faktor va Sx ferment) ta`sirida parchalanadi. Tsellyuloza β — (1,4) — glikozid bog` larini uzadi, natijada tsellyuloza tsellobiozni disaharidga va bu uz navbatida β — glyukozidaza fermenti ta`sirida glyukozaga aylanadi. Tsellyulozaning aerob parchalanishida glyukozadan SO2 va N2O hosil bo`ladi. Bunda oz miqdorda organik kislotalar ham hosil bo`lishi mumkin. Anaerob parchalanganda, tsellyulozaning birinchi mahsuloti glyukoza bijgiydi va ko`pgina organik kislotalar, masalan, propion, moy kislotalari, etil spirti, sirka kislotasi, chumoli kislotasi, karbonat angidridi va suv hosil bo`ladi.

www.arxiv.uz

Похожие

Mikroorganizmlarning fiziologiyasi

Mikroorganizmlarning fiziologiyasi

Mikroorganizmlarning morfologiyasi,hujayra

Mikroorganizmlarning tabiatda tarqalishi

Mikroorganizmlarning o‘sishi va ko‘payishi